مير شير علي

سنڌ جو تاريخ نويس

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

مرتب

ڊاڪٽر عبدالرسول قادري

سنڌي ادبي بورڊ

ڄام شورو، سنڌ

2019ع

ڪتاب جا سمورا حق واسطا محفوظ

ڇاپو پهريون

ڊسمبر 2019ع

تعداد 1000

هن ڪتاب جي ڪنهن به حصي کي، ناشر کان اڳواٽ حاصل ڪيل اجازت کانسواءِ، اليڪٽرانڪ يا ٻئي ڪنهن به طريقي جنهن ۾ اسٽوريج ۽ ريٽريول سسٽم شامل آهي، استعمال نٿو ڪري سگهجي.

قيمت: پنج سؤ روپيا

(Price: 500-00)

                             

ISBN- 978-969-406-164-1

خريداري لاءِ رابطو:

سنڌي ادبي بورڊ ڪتاب گهر

تلڪ چاڙهي، حيدرآباد سنڌ

(Ph: 022-2633679, Fax: 022-9213422)

Email: sindhiab@yahoo.com

www. Sindhiadabiboard.org

هيءُ ڪتاب پيڪاڪ پرنٽرس ڪراچيءَ مان سيد سڪندر علي شاهه سيڪريٽري سنڌي ادبي بورڊ ڇپائي پڌرو ڪيو.

ڇپائيندڙ پاران

 

سنڌ ڌرتيءَ تي اعليٰ پايي جي عالمن، محققن، مورخن ۽ شاعرن جنم وٺي، پنهنجي پنهنجي مقام تي علم و ادب جي خدمت ڪري نه فقط سنڌ کي پنهنجي علمي ادبي ذخيري کان آشنا ڪرايو آهي، پر برصغير کي پڻ پنهنجي علمي ۽ ادبي ورثي کان متعارف ڪرائي، سنڌ جي علمي حيثيت کي نروار ڪيو آهي. اهڙن عظيم بزرگ عالمن ۾ مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي پنهنجي شخصيت ۽ فن ۾ پنهنجو مثال پاڻ هئا.

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي ڪنهن به تعارف جو محتاج نه آهي. هو هڪ وڏو تاريخ نويس، تذڪره نگار ۽ باڪمال شاعر جي حيثيت ۾ پاڻ مڃرائي چڪو آهي، سندس هر تصنيف انتهائي خلوص ۽ محنت جو هڪ لازوال مثال آهي. هيءُ ڪتاب ”سنڌ جو تاريخ نويس: مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي“ سنڌ جي اُن ئي هاڪاري عالم، محقق ۽ شاعر جي علمي ۽ ادبي ڪاوشن ۽ سندس سوانح حيات تي سنڌ جي ناميارن ليکڪن ۽ تذڪره نگارن شاهڪار مضمون ۽ مقالا مختلف ٻولين ۾ لکيا، جن کي محترم ڊاڪٽر عبدالرسول قادري صاحب وڏيءَ محنت سان سهيڙي، اينٿالاجي مرتب ڪري بورڊ جي حوالي ڪئي.

سنڌ جي اهڙي عظيم بزرگ عالم مير علي شير ’قانع‘ 

ٺٽوي جي سوانح ۽ سندن علمي ۽ ادبي خدمتن تي سهيڙيل هيءَ اينٿالاجي آءٌ بورڊ جي مانائتي چيئرمين جناب مخدوم سعيد الزمان ’عاطف‘ صاحب جن جي خصوصي دلچسپي ۽ رهنمائيءَ ۾ شايع ڪري سُرهائي محسوس ڪري رهيو آهيان.

توقع آهي ته، اسان جي هيءَ ڪاوش سنڌ جي عالمن ۽ اڪابرن وٽ مڃتا ماڻيندي.

12- ربيع الثاني 1441هه                         سيد سڪندر علي شاهه

10- ڊسمبر 2019ع                           سيڪريٽري

فهرست

پيش لفظ		11
مير سيد علي شير ’قانع‘ ٺٽوي: تاريخي آئيني ۾		14
شجرو		19

ڀاڱو پهريون

سوانح حيات

مير علي شير ’قانع‘	مرزا قليچ بيگ	23
مير علي شير ’قانع‘	مولوي دين محمد وفائي	24
مير علي شير ’قانع‘	لطف الله بدوي	27
قانع جو ڪتبخانو	عبدالرسول قادري	31
مير علي شير ’قانع‘ٺٽوي	الله بخش سرشار عقيلي	34
مير علي شير ’قانع‘ٺٽوي	سيد حسام الدين راشدي	40
مير علي شير ’قانع‘	غلام رسول مهر ، ترجمو: ابن حيات پنهور ۽ شمشير الحيدري	99
مير علي شير ’قانع‘ٺٽوي	رحيمداد خان مولائي شيدائي	101
مير ’قانع‘	محمد حبيب الله رشدي ترجمو: عبدالرسول قادري	103
مير علي شير ’قانع‘	پير حسام الدين شاهه راشدي	105
مير علي شير ’قانع‘	حبيب الله مولا بخش ڀٽو	110
مير غلام علي شير ’قانع‘	ڊاڪٽر سيد علي رضا نقوي ترجمو: عبدالرسول قادري	111
مير علي شير ’قانع‘	ڊاڪٽر هرومل سدارنگاڻي ترجمو: عبدالرسول قادري	113
مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي	اعجاز الحق قدوسي ترجمو: خالد وسير	115
علي شير ’قانع‘ ٺٽوي	محمد الناصر اديب ترجمو: عبدالرسول قادري	118
مير علي شير ’قانع‘	مرزا عباس علي بيگ	122
مير علي شير ’قانع‘	ڊاڪٽر عبدالغفور ميمڻ سنڌي	127
مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي	ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي	130
علي شير ’قانع‘	اداره دائره معارف اسلاميه ترجمو: عبدالرسول قادري	140
مير علي شير’قانع‘ولد مير عزت الله ٺـٽوي	ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپور	142
مير علي شير ’قانع‘ٺٽوي	عبدالرسول قادري	144
مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي	سيد خضر نوشاهي ترجمو: عبدالرسول قادري	146
مير علي شير ’قانع‘	ڊاڪٽر صاحبزاده ابو الخير محمد زبير ترجمو: عبدالرسول قادري	148
ذڪر مير علي شير ’قانع‘ٺٽوي	مخدوم شفيع محمد عرف عبدالخالق هاشمي	154
مير علي شير ’قانع‘ٺٽوي	معمور يوسفاڻي	156
مير علي شير ’قانع‘  ۽ تحفة الڪرام/ تذڪرة العظام	ڊاڪٽر علي اڪبر ”اسير“ قريشي	157
شڪر الاهي خاندان ۽ ان جون علمي ۽ ادبي خدمتون	ڊاڪٽر سيد عبدالحسن شاهه عُرف غلام شبير شاهه شڪر الاهي	168
مير علي شير ’قانع‘	ڊاڪٽر غلام محمد لاکو	177
مير علي شير ’قانع‘ٺٽوي	ڊاڪٽر رفيق احمد مڱريو	180
مير علي شير ’قانع‘ٺٽوي	نزهت عباسي ترجمو: عبدالرسول قادري	187
مير علي شير ’قانع‘	رحيمداد خان مولائي شيدائي	188

ڀاڱو ٻيو

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽويءَ جا استاد

آخوند ابو الحسن ’بي تڪلف‘ (فارسي جو استاد)	193
آخوند شفيع محمد (فارسي جو استاد)	193
ميان محمد صادق ٺٽوي (عربي جو استاد)	194
ميان نعمت الله ٺٽوي (عربي جو استاد)	194
حيدر الدين ٺٽوي (شاعريءَ جو استاد)	196
مرزا محمد جعفر شيرازي (شاعريءَ جو استاد)	197

 

ڀاڱو ٽيون

عزيز قريب ۽ اولاد

مير غلام علي ’مائل‘ (فرزند)	سيد حسام الدين راشدي	201
سيد صابر علي ’صابر‘ (پوٽو)	مولانا دين محمد وفائي	209
سيد ضياءُ الدين ’ضياءُ‘ (قانع جو ڀاءُ)	مولانا دين محمد وفائي	211
سيد عظيم الدين ’عظيم‘(قانع جو ڀائٽيو)	مولانا دين محمد وفائي	213

 

ڀاڱو چوٿون

مير قانع جا ڇپيل ڪتاب: هڪ تعارف
مقالات الشعراءِ	ڊاڪٽر غلام محمد لاکو	221
مڪلي نامه	سيد حسام الدين راشدي	223
تحفة الڪرام	مخدوم امير احمد عباسي	230
معيار سالڪان طريقت	ڊاڪٽر سيد خضر نوشاهي ترجمو: عبدالرسول قادري	237
مثنويات و قصائد قانع	سيد حسام الدين راشدي	241
ضميمو اردو، فارسي ۽ انگريزي مقالا

 

مير علي شير ’قانع‘ (اردو)		ڊاڪٽر سيد خضر نوشاهي		245
مير علي شير ’قانع‘تتوي (فارسي)		سيد حسام الدين راشدي		277
01	Dr. H. I. Sadarangani		Mir Ali Shir ‘Qani’ (English)

 

سنڌ جو تاريخ نويس

مير علي شير ”قانع“ ٺٽوي

بسم الله الرحمٰن الرحيم

 

پيش لفظ

سيد مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي سنڌ جو اهو مُحسن اديب، شاعر ۽ تاريخ نويس آهي، جنهن سموري حياتيءَ ۾ سنڌ جي تاريخ، صوفين اوليائن، عالمن سڳورن ۽ شعر و ادب تي وڏو تحقيقي ڪم ڪيو آهي. مير قانع سنڌ جو اهو سڄڻ آهي، جنهن ضخيم ڪتاب ”تحفة الڪرام“، ”مقالات الشعراء“، ”مڪلي نامو“، ”معيار سالڪان طريقت“ ۽ ”مثنويات و قصائد قانع“ جهڙا چاليهن کان وڌيڪ ڪتاب لکي، سنڌ جي تاريخ ۽ فارسي علم و ادب کي مالا مال ڪيو.

ويهين صدي عيسويءَ جو وڏو مؤرخ ۽ فارسي جو گوهر سيد حسام الدين راشدي، مير علي شير ’قانع‘ جو علمي مرتبو ۽ مَقام هنن سونهري لفظن ۾ بيان ڪيو آهي:

مير علي شير ’قانع‘ همھ گير شخصيت جو صاحب هو. ديني ۽ دنيوي علمن تي کيس ڪامل هٿ پڄندي هئي، ليڪن بنيادي طرح هن تذڪره نويس، شاعر، اديب ۽ مؤرخ جي حيثيت ۾ سنڌ جي تاريخ اندر پنهنجي لاءِ لافاني مَقام حاصل ڪيو، جنهن تي نه کانئس اڳ ڪو پهچي سگهيو هو ۽ نه کانئس پوءِ ڪنهن کي اهو مرتبو نصيب ٿيو… هن 43 تصنيفون جيڪي ڪيترن سببن ڪري نادر ۽ زندهه جاويد آهن، پنهنجي پٺيان يادگار ڇڏيون آهن. اها هڪ مڃيل حقيقت آهي ته جيڪڏهن مير علي شير پنهنجي دور ۾ قلم هٿ ۾ کڻي، اها خدمت نه ڪري ها ته، سنڌ جي تاريخ ۽ ادب سان هڪ عظيم هاڃو ۽ حادثو ٿئي ها. اڄ جنهن شاندار ماضيءَ تي اسين فخر پيا ڪيون،  ان جو نشان پتو به ڪونه لڀي ها. درحقيقت انهيءَ قسم جون اعليٰ شخصيتون ئي ملڪن ۽ قومن کي هن ڪائنات ۾ اعليٰ مقام ۽ مانائتو مرتبو حاصل ڪري ڏينديون آهن. اهڙن پاڪ روحن تي عالَم انسانيت جو سلام آهي.

(حرف آغاز- تحفة الڪرام فارسي)

ان ڪري اسان  سنڌ وارن تي مير علي شير ’قانع‘ جو قرض رهيل آهي ته، اسان سندس زندگيءَ جو احوال ۽ سندس علمي ڪارنامن بابت جامع سوانح حيات جوڙيون ۽ سندس سڀني فارسي ڪتابن کي اصل ۽ سنڌي ترجمي سان شايع ڪريون. ان ڏس ۾ مرحوم سيد حسام الدين راشدي، مير ’قانع‘ تي تحقيقي ڪم ڪري وڏي خدمت ڪئي آهي، پر سندس اڃا گهڻو ڪم، فرض ۽ قرض رهيل آهي.

وطن جي گهڻگهرن ۽ لافاني ليکڪن جو اهو فرض شناس قومن مٿان حق به آهي. ان ڏس ۾ جيسين مير قانع ٺٽويءَ بابت تحقيقي ۽ جامع سوانح حيات لکجي، سندس سڀني ڪتابن جي ترجمن سميت اشاعت ٿئي، تيسين مون ڪوشش ڪري جن به اهل قلم مير قانع بابت ٿورو گهڻو لکيو آهي. اهو فارسي، سنڌي، اردو ۽ انگريزي ڪتابن، ميگزينن ۽ رسالن مان ٽڙيل پکڙيل مواد ميڙي چونڊي هي ڪتاب مرتب ڪيو آهي. بقول شاهه ڀٽائي:

تيسين ڀڳو ئي ڀير، جيسين رتو راس ٿئي!

ان ۾ مختلف ليکڪن پاران ’مير قانع‘بابت سندس زندگيءَ ۽ علمي ڪم کي مختلف رُخن کان پيش ڪيو ويو آهي. هي ٽڙيل پکڙيل مواد ان ڪري يڪجا ڪيو ويو آهي ته، جيئن محقق اهو مواد سامهون رکي؛ مير ’قانع‘ تي تحقيقي ۽ جامع ڪم ڪري سگهن. فارسي ۽ اردو مضمونن مقالن جو ترجمو مون راقم الحروف ڪيو آهي. ڪتاب کي چئن حصن ۽ ضميمي ۾ ورهايو ويو آهي.

پهرئين حصي ۾ مير علي شير ’قانع‘ ٺٽويءَ جي سوانح حيات، ٻئي حصي ۾ مير قانع جا فارسي، عربي ۽ شاعريءَ جا استاد؛ ٽيون ڀاڱو مير قانع جي عزيز قريب ۽ اولاد جي احوال ۾ آهي. چوٿون ڀاڱو مير ’قانع‘جي ڇپيل ڪتابن جي تعارف بابت آهي. آخر ضميمي ۾ مير قانع بابت اردو، فارسي ۽ انگريزي مضمون مقالات شامل ڪيا ويا آهن.

اميد ته هي محنت سنڌ جي علم ادب وارن وٽ قبول پوندي.

محبت پائي من ۾، رنڊا روڙيا جن،

تن جو صرافن، اڻ توريو اگهائيو.

(شاهه)

يوم الاربعاءِ 21 رجب 1435هه 21- مئي 2014ع

طالب العلم عبدالرسول قادري ڳوٺ بخشو مگسي (ديهه 7 دڙي مگسي) يونين ڪائونسل ماروي، تعلقو سڪرنڊ ضلعو شهيد بينظير آباد (نواب شاهه) سنڌ.

مير سيد علي شير ’قانع‘ ٺٽوي،  تاريخي آئيني ۾

عبدالرسول قادري

 

* ’مير قانع‘ جي خاندان جو پهريون بزرگ سيد قاضي شڪر الله بن وجهه الدين شيرازيءَ هرات کان قنڌار پوءِ ننگر ٺٽي سنڌ ۾ آيو.

927 هجري/ 21-1520ع

* شاهه بيگ ارغون (وفات 930هه/1524ع) کان پوءِ سندس پُٽ شاهه حسن ارغون، سيد شڪر الله کي ”شيخ الاسلام“ مقرر ڪري، سڄي سنڌ جي قضا جو عهدو ڏنو.

930هه/1524ع کان بعد ۾

* ڪلهوڙا دور حڪومت ۾ سيد علي شير ’قانع‘ ٺٽي ۾ سيد عزت الله شيرازي جي گهر ۾ ڄائو.

1140هه/28-1727ع

* ’مير قانع‘ درسي ڪتاب پڙهڻ دوران ٻارهن سالن جي عمر ۾ شعر چوڻ لڳو. تخلص پهريان نالو، پوءِ ’مظهري‘ بعد ۾ ’قانع‘ تخلص اختيار ڪيائين.

1152هه/1739ع

* بادشاهه نادر شاهه افشار سنڌ ۾ آيو. عمرڪوٽ ۾ ميان نورمحمد ڪلهوڙي ۽ نادر شاهه وچ ۾ سنڌ جي حڪومت لاءِ ڳرن شرطن تي ٺاهه ٿيو.

1152هه/1739ع

* نادر شاهه سنڌ مان قنڌار روانو ٿيو، پر نادر شاهه، ميان نور محمد ڪلهوڙي کان هڪ ڪروڙ نقد، ويهه لک سالانه ڏن، ڪتب خانو ۽ سندس ٻه پٽ مراد ياب ۽ غلام شاهه يرغمال ڪري ايران وٺي ويو. ان کان پوءِ سنڌ دهلي جي مغلن کان ڦِري، ايران جي ڏَنُ ڀَرُو ٿي.

1153هه/1740ع

* مير ’قانع‘الائي ڪهڙي سبب ڪري اٺن هزارن شعرن جو پهريون فارسي ديوان درياءُ ۾ لوڙهي ڇڏيو.

1153هه/1740ع

* مير ’قانع‘ٻن سالن کان پوءِ شاعريءَ جي استاد مير حيدر الدين ابو تراب ’ڪامل‘ جي صُحبت ۾ وري نئين سر شاعري ڪرڻ لڳو.

1155هه/1742ع

* مير ’قانع‘جو فارسي استاد آخوند شفيع محمد رحلت ڪري ويو.

1156هه/1743ع

* مير ’قانع‘سير سفر لاءِ سورت بندر ويو، جتي عبدالولي ’عزلت‘ ولد سيد سعد الله سورتي سان مليو. ’مير قانع‘ سان هن سفر ۾ ايندي ويندي هنن علم دوستن جون ملاقاتون ٿيون: شاعر ’رضائي‘، محمد اڪرم، محمد اعظم ٺٽوي، محمد عاقل ’ابلھ‘ جهونا ڳڙهي، ’هوشيار‘ صفاهاني ۽ شاعر ’مفلس‘.

1160هه/1747ع

* ’مير قانع‘ جو والد سيد عزت الله ٺٽي ۾ وفات ڪري ويو.

1161هه/1748ع

* ’مير قانع‘ جو پهريون پٽ غلام علي ’مائل‘ ٺٽي ۾ ڄائو.

1161هه/1748ع

* ’مير قانع‘ جو همعصر عالم مخدوم معين ٺٽوي وفات ڪري ويو.

1161هه/1748ع

* ’مير قانع‘جي ٻئي پٽ غلام ولي الله جي ولادت ٿي.

1163هه/1749ع

* ’مير قانع‘ جو شاعريءَ جو استاد حيدر الدين ابو تراب ’ڪامل‘ گذاري ويو.

1164هه/51-1750ع

* سنڌ جو سرتاج شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي مير ’قانع‘جو همعصر وفات ڪري ويو.

1165هه/1751ع

* ’مير قانع‘ جو استاد مولوي مرزا محمد جعفر شيرازي ڪڪرالي بندر وٽ رحلت ڪري ويو.

1167هه/1754ع

* ’مير قانع‘ جي دور جو حڪمران ميان نور محمد ڪلهوڙو وفات ڪري ويو، سندس وڏو پٽ محمد مراد ياب خان تخت تي ويٺو.

1167هه/1754ع

* ’مير قانع‘،  فارسي شاعرن جو تذڪره ”مقالات الشعراءِ“ لکڻ شروع ڪيو.

1169هه/56-1755ع

* ميان مراد ياب خان حڪومت تان معزول ٿيو. سندس ڀاءُ ميان غلام شاهه ڪلهوڙو بادشاهه بنيو.

1170هه/57-1756ع

* ’مير قانع‘ جي گهر ٽيون فرزند امير علي ڄائو.

1171هه/58-1757ع

* سنڌ جو قاضي القضاة مخدوم محمد هاشم ٺٽوي، ’مير قانع‘ جو همعصر وفات ڪري ويو.

1174هه/1761ع

* ’مير قانع‘ مڪلي ٽڪريءَ تي مدفون مشاهير بابت ڪتاب 

مڪلي نامو (بوستان بهار) لکيو.

1174هه/1761ع

* ’مير قانع‘ فارسي تذڪرو ”مقالات الشعراء“ ڇهن سالن ۾ لکي مڪمل ڪيو. ان ڪتاب ۾ فارسي جي 719 شاعرن جو تذڪرو آهي.

1174هه/1761ع

* ’مير قانع‘ کي غلام شاهه ڪلهوڙي بادشاهه پنهنجي خاندان جي تاريخ لکڻ لاءِ ”تاريخ نويس“ مقرر ڪيو. مير ’قانع‘ شاهنامھ جي طرز تي نظم ۾ هڪ ڪتاب ۽ نثر ۾ هڪ ڪتاب ”تاريخ عباسيھ“ نالي لکڻ شروع ڪيو، پر ’قانع‘ ڪتاب مڪمل نه ڪري سگهيو.

1175هه/62-1761ع

* ’مير قانع‘ جو عربيءَ ۾ استاد ميان نعمت الله ٺٽوي حج سفر دوران وفات ڪري ويو.

1179هه/1766ع

* ’مير قانع‘ مشهور تاريخي ڪتاب ”تحفة الڪرام“ پنهنجي طرفان لکڻ شروع ڪيو.

1180هه/67-1766ع

* ميان غلام شاهه نيرون ڪوٽ ۾ قلعو تعمير ڪرائي، مٿس حيدرآباد نالو  رکيو ۽ حيدرآباد کي پنهنجو تخت گاهه بنايو.

1182هه/69-1768ع

* ’مير قانع‘ مشهور تاريخي ڪتاب ”تحفة الڪرام“ لکي مڪمل ڪيو.

1182هه/69-1768ع

* ’مير قانع‘ جو قدردان بادشاهه ميان غلام شاهه ڪلهوڙو حيدرآباد ۾ گذاري ويو، حيدرآباد ۾ دفن ٿيو. سندس پٽ محمد سرفراز خان سنڌ جو حڪمران ٿيو.

1186هه/1772ع

* ميان محمد سرفراز خان، ميان عبدالنبي ڪلهوڙي هٿان شهيد ٿيو.

1190هه/77-1776ع

* ميان عبدالنبي جي گهُر تي افغان حڪومت طرفان مدد خان پٺاڻ سنڌ ۾ آيو ۽ هتي وڏو ظلم ۽ قهر ڪري سنڌ کي ڦُري لُٽي ڀڙ ڀانگ ڪري ويو.

1194هه/1780ع

* هالاڻي وٽ ڪلهوڙن ۽ ميرن جي وچ ۾ جنگ لڳي. ڪلهوڙن هارايو ۽ مير سنڌ جا حڪمران ٿيا.

1198هه/1783ع

* ’مير قانع‘ صوفي طريقن جي سلسلن بابت ”طومار سلاسل گزيده“ ڪتاب لکيو.

1202هه/88-1787ع

* ’مير قانع‘ صوفين سڳورن جي احوال ۾ ”معيار سالڪان طريقت“ نالي ڪتاب لکيو.

1202هه/88-1787ع

* مير علي شير ’قانع‘ 64 سالن جي ڄمار ۾ ننگر ٺٽي ۾ وفات ڪئي ۽ شڪر الاهي سادات جي قبرستان مڪلي ٽڪريءَ تي دفن ٿيو.

1203هه/88-1787ع

* مير غلام علي ’مائل‘، ’مير قانع‘ جو فرزند ٺٽي ۾ وفات ڪري ويو ۽ آبائي

ڀاڱو پهريون

سوانح حيات

مير علي شير ’قانع‘

مرزا قليچ بيگ

(سيد مير علي شير ’قانع‘ ٺٽويءَ جي خاندان مان وڏو پهريون) سيد شڪر الله سنه 906هه ۾ هرات مان قنڌار ۾ ۽ ان کان پوءِ 927هه ۾ مرزا شاهه بيگ جي چوڻ تي ٺٽي ۾ آيو ۽ مرزا شاهه حسن جي راڄ ۾ اتي جو قاضي مقرر ٿيو…

سيد شڪر الله ثاني جي اولاد مان به ڪي وڏا عالم ۽ فاضل ٿي گذريا. انهن مان مشهور (مير قانع جو والد) سيد عزت الله ٿيو، سنه 1161هه ۾ گذاري ويو. ڇهه پٽ ڇڏيائين، جن مان ٻه مشهور عالم فاضل ۽ شاعر ٿيا…

ٻيو مير علي شير، جو ڪتاب ”تحفة الڪرام“ جو مصنف هو ۽ جنهن شعر به گهڻو چيو، جنهن ۾ سندس تخلص ’قانع‘ هو.

(مرزا قليچ بيگ ”قديم سنڌ جا ستارا“ سيپٽمبر 1923ع)

*

 

مير علي شير ’قانع‘

مولوي دين محمد وفائي

سنڌ جو زنده جاويد شاعر ۽ سنڌ جي نالي کي زندهه رکندڙ بزرگ سيد علي شير ’قانع‘ ولد مير عزت الله ٺٽوي شڪر الاهي سادات جي خاندان مان 1140هه ۾ تولد ٿيو. ابتدائي تعليم کان پوءِ علامه معين ۽ مخدوم رحمت الله ٺٽوي وٽ تعليم حاصل ڪري سنڌ تي پنهنجي قابليت جو سڪو ويهاريائين. ’مير قانع‘ ننڍپڻ کان وٺي موزون طبع جو مالڪ هو، جيئن ته 12 سالن جي ڄمار ۾ شعر موزون چوڻ لڳو ۽ اوائل جواني ۾ 12 هزار شعرن جو ديوان تيار ڪيائين. مگر پوءِ اهڙو ڪو پور پيس جو اهو سمورو ديوان درياهه داخل ڪري ڇڏيائين.

ٻن سالن جي خاموشي کان پوءِ استاد وقت مير حيدر الدين ابو تراب ڪامل جي صحبت ۾ رهي سندس ارشاد موجب دوباره زبان گويائي جي کوليائين. ’مظهري‘ تخلص سان شعر موزون ڪرڻ ٿيو، ان وقت سندس ڄمار 15 سالن جي هئي. ان کان پوءِ برابر نظم نثر ۾ لکندو رهيو تان جو سندس قابليت جو آواز ڪلهوڙا حاڪمن جي دربار ۾ پهتو  جن کيس گهرائي پنهنجو مقرب بنايو. ميان نور محمد ۽ سندس فرزند مراد ياب خان ۽ ان کان پوءِ ميان غلام شاهه جو علمي مصاحب ٿي رهيو. ميان مراد ياب خان جي تخت نشيني جي موقعي تي 21 شعر نعتيھ لکيا اٿس، جن مان ميان صاحب جي جلوس جي سال جون 3 هزار 3 سؤ 63 تاريخون ملن ٿيون اهو مقصد ”مقالات الشعراء“ ۾ نقل ڪيل آهي. ’مير قانع‘ کان اڳ اهڙو قصيده اورنگ زيب عالمگير جي تخت نشيني وقت سيد محمد باقر گيلاني لکيو هو ۽ بس. انساني طبعه جو اهو هڪ معجزه آهي جو اسان جي هڪ سنڌي بزرگ کان صادر ٿيو.

’مير قانع‘ کي تاريخ گوئي ۾ اِلهامي دسترس هئي، شاعرانه صنعات جو نه فقط ماهر هو، پر موجد به هو. هن جي شاعرانه عروضي ڪماليت کي ڏسڻو آهي ته سندس هيٺين مصرع ۾ ملاحظه فرمايو ”بر در تو دولت نو آمده“ هن مصرع کي جيڪڏهن گول دائره ۾ رکي ابتو سبتو ۽ وچو واڙي پڙهيو ويندو ته 10 عروضي بحرن تي موزون ٿيندو، مصرع مان سنه 1170هجري ملي ٿو. انهيءَ مصرع بابت ’مير قانع‘ هڪ رباعي فارسي ۾ لکي سندس شرح ڪيو آهي.

قانع که بصنعتش بوده دست

اين دائره عجيب بربست

يک مصرعه بحر ده درو درج

تاريخ چنين کم از کسي هست.

مقالات الشعراء ۾ اقرار ڪندي لکي ٿو ته ”فقير در صنعات غريبه و ايجاد آن بفيض   الهام دستي تمام حاصل ست اگر بشرح آن پردازد نسخه علاحده بايد“ مير قانع جو سنڌ وارن تي سڀ کان وڏو احسان سندس تاريخ ”تحفة الڪرام“ آهي. سچ پچ ته جيڪڏهن اڄ سنڌ وارن جي هٿن ۾ اها مختصر تارخ نه هجي ها ته پوءِ ڪجهه به نه هجي ها. انهي تاريخ جي روشنيءَ ۾ اسان قديم سنڌ کي ڏسي سگهون ٿا. مگر افسوس هي آهي ته انهيءَ ڪتاب جو جيڪو نسخو بمبئي ۾ ڇپيو آهي.“ سو بلڪل ناقص آهي يعني ته 

”تحفة الڪرام“ جو ان ۾ پهريون جلد موجود ڪونه آهي. مڪمل نسخو ٺٽي ۾ موجود هو، مگر گذريل سال لاهور مان ڪي علم جا شائق آيا ۽ ڳري قيمت ڏئي سنڌ جي بد مذاق ماڻهن کي انهي نعمت کان محروم ڪري هليا ويا. سندس تصنيفات مان هيٺين ڪتابن جا نالا معلوم ٿيا آهن:

تحفة الڪرام (3 جلد)، زينت الاخلاق (نظم)، نسخه غوثيه (نظم)، مڪلي نامه، مثنوي ختم السلوڪ- قصاب نامه، زُبدة المقامات، زين الافڪار (نظم)، تذهيب الطبائع، مختار نامه، معيار سالڪان طريقت، مثنوي ڪرشمه قدرت، حديقة الاولياءِ، مثنوي قضا و قدر، شجره مشائخ، سياحت نامه، مثنوي کان جواهر، قصه کا مروپ، چهار منزله (نظم) تزويج نامه حسن و عشق، رساله در صنائع و بدائع، روضة الانبياءِ (نظم)، بوستان بهار، اعلان غم در ذڪر شهداءِ ڪربلا، مسوده حالات ڪلهوڙه نظم ناتمام، حالات ڪلهوڙه نثر ناتمام، لب لباب تاريخ ڪلهوڙه، رساله شرح معما، ديوان قانع، مقالات الشعراءِ. انهن ڪتابن مان ”تحفة الڪرام“ ڇپيل آهي. ”مختارنامه“ ٺٽي جي سيدن وٽ نظر مان گذريو آهي. ”مقالات الشعراءِ“ جو به فقط هڪ نسخو مصنف جو دستخط دنيا ۾ موجود آهي. باقي ٻي تصنيفات مير قانع جي مفقود آهي. الي الله المشتڪيٰ.

’مير قانع‘ مذهباً محب اهل بيت هو. پر ان سان گڏ صحابه ڪرام جي بي حد عزت ڪندڙ هو، سندس هڪ شعر آهي:

چو رافضی نکُنم سرد دل و بغض کسی

ز چهار يار درين دهر گرم محفل ماست

ترجمو: رافضين وانگر بغض جي ڪري ڪنهن کان به دل ٿڌي نه ٿو رکان. يعني ڪنهن اصحابي جو انڪار ڪونه ٿو ڪريان، هن زماني ۾ اسان جي محفل چئن يارن جي ذڪر سان آباد آهي.

هن جي تصنيفات مان به ائين معلوم ٿئي ٿو ته سندس مذهب وقت جي حاڪمن ۽ سندس استاد علامه محمد معين جهڙو هو. يعني ته محبت اهل بيت سان گڏ صحابه ڪرام جو ادب ۽ تعظيم بجا آڻڻ. مير قانع 63 سالن جي ڄمار کي پهچي 1203هه (88-1787ع) ۾ هن دنيا فاني جي مطالعي کان اکيون بند ڪري ويو. سندس تاريخ وفات هيٺين فقرن مان ملي ٿي. ”ابشره بالجنة النعيم ابدا“، ”عليھ الرضوان“.

(مولوي دين محمد وفائي ”الوحيد“ اسپيشل ايڊيشن، ”سنڌ آزاد نمبر“ ڪراچي، جون 1936ع)

*

مير علي شير ’قانع‘

لطف الله بدوي

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي، سنڌ جو وڏو مؤرخ ۽ شاعر ٿي گذريو آهي. هو ٺٽي جي شڪر الاهي ساداتن مان هو. سيد شڪر الله، شاهه بيگ ارغون جي زماني ۾ شيراز مان بکر ۾ آيو. مرزا شاهه حسن جي زماني ۾ بکر جو قاضي مقرر ٿيو. مير علي شير جي والد جو نالو مير عزت الله هو، جو سنه 1161هجري ڌاري فوت ٿي ويو.

مير علي شير جي ولادت سنه 1140هجري ۾ ٿي. ننڍي ئي سندس تعليم بهتر اُستادن وٽ ٿي، جن مان ميان نعمت الله، ميان محمد صادق ۽ مرزا محمد جعفر گهڻو مشهور آهن. تعليم کان فراغت لهڻ بعد پنهنجي جاگيرن جي سنڀال ۾ مشغول ٿي ويو. شعر سان سندس دلي رغبت ننڍي هوندي کان هئي. جيئن سندس روايت آهي، هن ٻارهن سالن ۾ شعر چوڻ شروع ڪيو هو. سندس علم جي ساراهه هوريان هوريان پکڙندي رهي. ميان غلام شاهه ڪلهوڙو، جڏهن سنڌ جو حاڪم ٿيو، تڏهن کيس ”تاريخ نويس“ جي عهدي تي مقرر ڪيائين. مگر ٻن سالن کان پوءِ ڪن سببن جي ڪري، هو اها ملازمت ڇڏي موٽي آيو. هو پوءِ ٺٽي کان ٻاهر نه ويو ۽ پنهنجي سڄي عمر تصنيف ۽ تاليف ۾ گذاري ڇڏيائين. هي سنڌ جو باڪمال مرد سنه 1203 هجري ۾ ٽيهٺ ورهين جي عمر ۾ انتقال ڪري ويو. مير قانع جون تصنيفون تمام گهڻيون آهن، جن مان ڪي هن هيٺ ڏنيون وڃن ٿيون:

1. مثنوي قضا و قدر.
2. مڪلي نامه: هن ڪتاب ۾ مصنف مڪلي جي بابت بهترين معلومات گڏ ڪيون آهن.
3. تاريخ عباسيه: ڪلهوڙن جي هي تاريخ، هن غلام شاهه ڪلهوڙي جي چوڻ سان لکي هئي، جا نثر ۽ نظم ۾ آهي. هي تصنيف ناتمام چئي وڃي ٿي.
4. تاريخ تحفة الڪرام: قانع جي تصنيفن ۾، هن ڪتاب کي وڏي اهميت حاصل آهي. اُن جا ٽي حصا آهن، جي هيٺين ريت اچن ٿا(1):

پهريون حصو: هن ۾ گجرات جي مختصر تاريخ آهي. معلوم ائين ٿئي ٿو ته هن سلطان احمد گجراتي جي ڪتاب ”مرات احمدي“ تان گهڻو ڪجهه ورتو آهي.

ٻيو حصو: ٻي حصي ۾ ابتدائي آفرينش کان نبين جي ذڪر ڏيڻ کان پوءِ، اسلامي ملڪن جي مختصر تاريخ ڏني اٿس. جنهن ۾ خصوصيت سان شهرن ۽ مشاهير جو ذڪر ڪيو اٿس.

ٽيون حصو: هي حصو ئي اسان جي لاءِ وڏو ڪار آمد آهي. سنڌ جي تاريخ کي وڏي تفصيل سان لکيو اٿس. کانئس اڳ سنڌ تي جي تاريخون لکيون ويون هيون، اُنهن سڀني کي پنهنجي سامهون رکيو اٿس. خصوصيت سان هن ڪتاب جو پويون حصو، وڏي قدر جي لائق آهي. سنڌ جي سڀني شهرن ۽ مشاهير جو ذڪر وڏي تفصيل سان ڪيو اٿس. سنڌ وارن تي سندس هيءُ وڏو احسان آهي. جيڪڏهن سندس تاريخ جو هيءُ حصو اسان وٽ موجود نه هجي ها ته اسان جا گهڻا مشاهير گمناميءَ جي گوشي ۾ هجن ها. قانع پنهنجي هي تاريخ 1181هجري ۾ پوري ڪئي. اُن جي اختتام جي تاريخ هيئن لکي ٿو:

شکر خدا که  تذکره^ء تحفة الکرام،

اندر سه جلد يافته تزئين اختتام.

هر جلد اوست روضة اخبار دلکشا،

نظاره کيش مفت شود ديده شادکام.

’قانع‘ اگرچه نيست سزا وار ذکر خير،

ليکن بفيض اهل خبر يافت اين مرام.

باشد کنند اهل دلش ياد بعد مرگ،

يعني که يادگار نکو ماند مستهام.

سال تماميت چو نمود از خرد سوال،

اينک چه منتخب ز دل آمد مرا پيام.

        1181هه

***

شکر خدا که يافته تزئين انتخاب،

اين تحفة الکرام بآذين انتخاب،

سال تماميت چو نمودم ز دل سوال،

هاتف زده ندا که نو آئين انتخاب.

                            1181هه

5. مقالات الشعراء: هن ڪتاب ۾، فارسي شاعرن جو ذڪر آهي. سنڌي فارسي شاعرن جي احوال جو هي بي مثال مجموعو آهي. هيءُ ڪتاب به سنڌ وارن لاءِ، تحفة الڪرام کان گهٽ قيمتي نه آهي.
6. مختار نامه.
7. معيار سالڪان طريقت: هن تصنيف ۾ قانع، سنڌ جي مشاهير جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي.

          مٿين تصنيفن کان سواءِ، سندس ٻيون به گهڻيون تصنيفون آهن. هن ۾ ڪو شڪ نه آهي ته هو ارڙهين صدي عيسوي جو وڏي ۾ وڏو مورخ ۽ نقاد ٿي گذريو آهي. کيس سنڌ ۽ سنڌ وارن سان جا خصوصي محبت هئي، اُها سنڌ وارا ڪڏهن به وساري نه ٿا سگهن.

شعر ۾ سندس ديوان ۽ قصيدن جو مجموعو مو جود آهي. هت سندس هڪ غزل تبرڪ طور ڏيان ٿو:

تف غم آنچنان بگداخت چشم ناتوانم را،

که نتوان فرق کردن از رگ و پي استخوانم را،

برنگ شمع سر تا پا نهاني شعلة دارم،

نپرسد جز دل بيدار هرکس داستانم را،

چنان برهم زن عالم شده هر مد آه من،

که طومار پريشاني توان گفتن پيانم را،

عزيز مصر معني شد دليل راه من ’قانع‘

زليخامي کشد در جشم گرد کار وانم را.

(لطف الله بدوي ”تذڪره لطفي“ (1936ع)، جلد پهريون، آر. ايڇ. احمد ائنڊ برادرس شاهي بازار حيدرآباد، 1963ع، ڇاپو ٽيون)

*

قانع جو ڪُتب خانو

ترتيب ۽ تلخيص: عبدالرسول قادري

]مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي ڪلهوڙا دور ۾، سنڌ جو تاريخ نويس ۽ فارسيءَ جو وڏو اديب ۽ شاعر هو. ورهاڱي کان اڳ سندس لائبريري بابت ”مهراڻ“ رسالي ۾ ٿورو احوال شايع ٿيو. ان بعد ٻيو به ٿورو گهڻو مواد مليو، اهي ڪڙيون ملائي، سندس ڪتب خاني جو ذڪر خير ڪجي ٿو- مرتب[

ٺٽي جي علمي خاندانن مان شڪر الاهي سادات، رضوي بکري سادات، امير خاني سادات، جعفري طباري قاضين جو خاندان ۽ ٻيا اڃا تائين پنهنجن وڏن جي ڪن ٿورڙن ڪتابن جا مالڪ آهن. انهن جي علمي جواهرات جا ڍير لُٽجي يا تلف ٿي چڪا آهن. باقي ڪي ٿورڙيون ڪچ ڪوڏيون رهيل آهن، جن مان ڪڏهن ڪڏهن ڪو موتي يا قيمتي مڻيو ملي وڃي ٿو.

سيد مير علي شير ’قانع‘ شڪر الاهي جي اولاد مان سيد حسن علي شاهه هڪ سلڇڻو ۽ سعادت مند نوجوان آهي. انهي صاحب مهرباني فرمائي پنهنجن وڏن جا ڪجهه بچيل ڪتاب ڏيکاريا. انهن ڪتابن جي ڍير ۾ مير علي شير جي فرزند مير غلام علي ’مائل‘ ۽ انهي جي فرزند مير صابر علي جو ڪيترو ئي فارسي ڪلام مرتب ۽ غير مرتب نظر مان گذريو ۽ ٻيا به ڪيترا جهونا علمي دستاويز ۽ قطعات تاريخ انهي ڪتب خاني ۾ موجود هئا. برابر ٻه ڏينهن چار چار ڪلاڪ انهي علمي خزاني جي سُوڌڻ ۽ سيڙائڻ ۾ سجايا ٿيا، ان ڪري من کي جيڪا مسرت ۽ موج پهتي، ان جي ڪهڙي اُپٽار ڪجي.(1) بقول راشدي، 1955ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ مير قانع مرحوم جي ذاتي ڪتبخاني جي منتشر اوراقن جو انبار خريد ڪيو.

(مير قانع ٺٽي جي همعصر عالمن، فاضلن، اديبن ۽ شاعرن جي) انهن ڪتب خانن جي ورق گرداني ڪئي. ڪتابن جي هر هڪ جلد مان مطلب ۽ مواد اخذ ڪيو (مير قانع) ڪتب خانا نه فقط هن ٻين جا ڏٺا، بلڪ خود سندس پنهنجو ذاتي ”قانع ڪتب خانو“ ايڏو عظيم الشان هو ۽ ان ۾ ايترا نادر مخطوطا موجود هئا، جو اڄ به ان جي فهرست ۽ ان جا باقي بچيل ڪتاب پڙهي ۽ ڏسي حيرت وٺيو وڃي ٿي.(1)

مير صاحب جي مطالعي جي شوق ۽ ٺٽي ۾ ڪتابن جي فراواني ۽ دستيابيءَ جو اندازو تڏهن ٿئي ٿو، جڏهن سندس پنهنجي تصنيفن ۾ اهڙن اهڙن ڪتابن جا حوالا پڙهجن ٿا، جن مان اڄ به ڪيترا ناياب ۽ نادر الوجود آهن.

جيئن: تاريخ فرشتھ، طبقات اڪبري، منتخب التواريخ، دهه سالھ عالمگيري، آئين اڪبري، روضة الصفا، حبيب السير، مراة احمدي، مراة سڪندري، خزانھ عامره، يدبيضا، تذڪره والھ داغستاني، هفت اقليم ابن رازي، ڪلمات الشعراء، مجالس المؤمنين وغيره. (ٻيون) تاريخون ۽ تذڪرا، تصنيف تاليف ڪندي، مير صاحب جي پيش نظر هئا.

ايراني خواه هندستاني شاعرن مان ڪيترن جا ديوان مير صاحب وٽ موجود هئا. اهڙي طرح سنڌ جي تقريباً سڀني مصنفن جون تصنيفون به سندس پيش نظر هيون. تاريخ معصومي، طاهري، بيگلار نامه، ترخان نامھ، تذڪرة المراد، آداب المريدين ۽ حديقة الاولياء کان سواءِ ڪيترا ديوان ۽ گهڻو ڪري سنڌين جون سڀئي مذهبي تصنيفون سندس مطالعي ۾ رهيون. ”طومار سلاسل گزيده“ تيار ڪرڻ وقت، طريقت جي بزرگن جون گهڻو ڪري سڀئي ملفوظاتون ۽ سلسلھ طريقت جون اسناد ڏٺيون هئائين. ملفوظات مخدوم جهانيان، منهاج العباد شيخ سعد الدين، تحفة المبرور شيخ مجدد الدين بغدادي، بحر الدقائق شافعي، ڪتاب استعداد الاٰخرة به انهيءَ ڪتاب جي ماخذن مان آهن.

پنهنجي ايراني بزرگن جون به گهڻو ڪري سڀئي تصنيفون پڙهيون هئائين. جيئن ته امير غياث الدين منصور جا تصنيف ٿيل ڪيترا ڪتاب سندس نظر مان گذريا هئا. ”طبقات ابن سعد“ جهڙو نادر ۽ ناياب ڪتاب، جيڪو اڄ ڇپائي کان پوءِ به ايتري قدر نادر الوجود آهي، جو اسان جي ملڪ جا گهڻو ڪري سڀيئي ڪتب خانا ان کان محروم آهن، اڄ کان ٻه سو ورهيه اڳ ٺٽي ۾ مير صاحب جي مطالعي مان گذريو.(1)

مير علي شير قانع ۽ ان سان لاڳاپيل ٻين اديبن ۽ شاعرن جو علمي ادبي قلمي ذخيرو مير حسين علي شاهه المعروف سيد آگو شاهه (راقم ڊاڪٽر عبدالحسين شاهه جو چاچو) ان وقت جي سنڌي ادبي بورڊ جي سيڪريٽري محمد ابراهيم جويو (جيڪو حيات آهي) جي حوالي ڪيو، جو ذخيرو سنڌي ادبي بورڊ ڄام شوري جي لائبريري ۾ موجود آهي.

ڪجهه ڪتاب ۽ مواد لاهور ميوزم ۾ ۽ (ڊاڪٽر) مولوي محمد شفيع لاهور واري جي ذاتي ڪتب خاني ۽ ڪجهه مواد برٽش ميوزم لنڊن ۾ موجود آهي.(2)

خود مير علي شير ’قانع‘ جو هٿ جو لکيل ڪتاب ”تحفة الڪرام“ فارسي، ڊاڪٽر مولوي محمد شفيع ٺٽي مان پيسن تي خريد ڪيو، جيڪو هينئر پنجاب يونيورسٽي لاهور ۾ موجود آهي. تحفة الڪرام جي سنڌي ترجمي ڪرڻ وقت سال (1951ع-1955ع) دوران مخدوم امير احمد لاهور ۾ ايڪيهه ڏينهن رهي، اصل مسودي سان مواد ڀيٽي ترجمو مڪمل ڪيو هو.

هن وقت ننگر ٺٽو ته موجود آهي، پر اها ’قانع‘ واري علمي خوشبوءِ نه رهي آهي.

ہر اک مکان کو ہے، مَکیں سے شرف “اسد”،

مجنون جو مرگیا، اَب جنگل اُداس ہے!

*

 

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

الله بخش ’سرشار‘ عقيلي

سنڌ جي تاريخ بابت اڄ جن چند قديم فارسي ڪتابن مان مدد ملي سگهي ٿي، تن ۾ مشهور ڪتاب ”تحفة الڪرام“ آهي، جنهن جو مصنف سنڌ جي قديم تخت گاهه ٺٽي جي هڪ مشهور ساداتن جي خاندان جو فرد هو. ٺٽي جي شهر جو بنياد سمن جي حڪومت جي پڇاڙيءَ تائين سال 893 هجري مطابق 1488 عيسوي ۾ سمھ حاڪم ڄام نظام الدين عرف ڄام ننده بن ڄام بابينه وڌو.

سمن جو اصلي تخت گاهه شهر ساموئي ان جاءِ کان ٽي ميل پري هو، جو پوءِ ويران ٿي ويو ۽ ٺٽو تخت گاهه بنيو، پر تخت گاهه جو بدلجي ٺٽي ۾ ٿيڻ لاءِ سمن لاءِ نيڪ فال ثابت نه ٿيو. قنڌار کان سنڌ کي جوکي هجڻ وارو مشهور پهاڪو ان وقت سچو ثابت ٿيو ۽ قنڌار جي والي شاهه بيگ ارغون جي مغل فوج ترت ملڪ کي وڪوڙي وئي. بکر ۽ سيوهڻ جا قلعا ڄام نظام الدين جي ڏينهن ۾ ئي مغل فتح ڪري ويا. باقي سنڌ جو هيٺيون ڀاڱو ڄام نظام الدين جي پٽ ڄام فيروز کان مغلن فتح ڪيو ۽ 15 محرم 926 هجري مطابق 1519 عيسوي ۾ مغلن جي فوج ٺٽي ۾ داخل ٿي وئي، يعني ٺٽي شهر جي آباد ٿيڻ کان 33 سال پوءِ سنڌ ۾ حڪومت جو چرخو ڦري ويو ۽ سنڌ جي اصلي باشندن جي حڪومت ختم ٿي وئي، مگر شاهه بيگ ارغون جي حڪومت قائم ٿيڻ سان سنڌ کي ڪيتريون ديني ۽ علمي برڪتون نصيب ٿيون. هو پاڻ عالم ۽ ديندار هو ۽ ڪيترن عربي درسي ڪتابن جي شرح لکي اٿس. هن جي سنڌ تي قابض ٿي وڃڻ سان ڪيترن ٻاهر جي عالمن، صوفين ۽ بزرگن کي سنڌ ۾ اچڻ جي ترغيب ٿي ۽ اهڙي طرح سنڌ ۾ ديني چرچو وڌڻ لڳو. جيڪي مشهور هستيون ارغونن جي اوائلي زماني ۾ سنڌ ۾ آيون، تن مان انهي خاندان جو جداعليٰ به آهي، جنهن جو ذڪر اڄ اسين ڪري رهيا آهيون، يعني مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي جو جداعليٰ قاضي مير سيد شڪر الله حسني شيرازي. هنن جا بزرگ اصل شيراز جا ويٺل هئا. سلطان ابو سعيد جي زماني ۾ هنن شيراز کان لڏي هرات ۾ سڪونت اختيار ڪئي. قاضي مير شڪرالله جو پنجين پيڙهيءَ ۾ ڏاڏو امير سيد جمال الدين عطاءالله حسني هراتي هڪ وڏو بزرگ ٿي گذريو آهي، جو پنهنجي وقت جو مشهور محدث هو ۽ هرات ۾ حديث جي علم جي اشاعت جو باعث ٿيو.

قاضي مير شڪرالله هرات کان قنڌار آيو ۽ اُتان جڏهن شاه بيگ ارغون اچي سنڌ فتح ڪئي، تڏهن ٺٽي جي فتح کان هڪ سال پوءِ سنه 927 هجري، مطابق سنه 1520 عيسوي ۾ چند بزرگن جي هڪ قافلي سان گڏ ٺٽي ۾ وارد ٿيو ۽ اتي سڪونت اختيار ڪيائين. انهي نو وارد بزرگن جي قافلي ۾ چار هستيون بلڪل برڪت واريون هيون، جي ساڳئي وقت ٺٽي ۾ وارد ٿيون.

هڪ سيد شاهه منبه جيلاني جو حضرت غوث اعظم جي اولاد مان هو ۽ طريقت جو صاحب هو، شڪرالاهي محله جي ويجهو سندس مزار آهي، جنهن کي هاڻي منبه پير سڏين ٿا. هن بزرگ پنهنجي زندگي روحاني فيض پکيڙڻ ۾ صرف ڪئي ۽ مجرد رهيو. شادي نه ڪيائين. هڪڙيئي هنڌ عبادت ۽ مراقبه ۾ زندگي گذاريائين، جتي هاڻ سندس مزار آهي، اهو سندس هڪ مريد جو گهر هو ۽ اتي ئي فيض جي مجلس قائم ٿيندي هئي. گهڻو ٻاهر نه نڪرندو هو، اهو سندس مريد ۽ ان جي ماءُ به سندس قبر جي پيراندي دفن ٿيل آهن .

ٻيو بزرگ جو انهيءَ قافلي ۾ آيو، سو آهي سيد ڪمال حسين شيرازي. هي بزرگ پڻ صاحب طريقت هو ۽ مجرد رهيو. ٺٽي شهر جي ٻاهران مڪلي ڏانهن ويندڙ رستي تي ”شاهه ڪمال“ جي نالي سان سندس درگاهه هن وقت به خلق جي آماجگاهه آهي. سندس هڪ ڀاءُ سيد جمال پڻ ساڻس گڏ هو، جو مڪليءَ تي سيد شڪرالله جي پاسي ۾ دفن ٿيل آهي.

ٽيون بزرگ آهي سيد شاهه عبدالله گجراتي، هي بزرگ ساڳئي وقت گجرات مان ٺٽي ۾ وارد ٿيو ۽ مڪلي تي جت هاڻ سندس مقبرو آهي ۽ ميان عبدالله اصحابي جي مقبري جي نالي سان مشهور آهي، اتي گوشه نشين ٿي عبادت ۽ رياضت ۾ رهيو.

هنن جو چوٿون ساٿي مير سيد شڪرالله هو، جو امير سيد جمال الدين عطاءُالله هراتي جي ڇهين پشت ۾ هو ۽ سندس نسب جو سلسلو هن طرح آهي:

قاضي سيد شڪرالله بن وجيھ الدين بن نعمت الله بن عرب شاه بن نسيم الدين ميرڪ شاهه بن امير عطاءُالله.

اهو بزرگ واپاري واري حيثيت ۾ قنڌار کان ٺٽي ۾ وارد ٿيو ۽ هاڻوڪي شڪرالاهي محلي ۾ سڪونت اختيار ڪيائين. سندس عالمانه ۽ درويشانه صفتن جي ڪري شاهه حسن ارغون کيس ٺٽي جو قاضي بنايو. اهو عهدو هن نهايت ديانتداري ۽ شرعي احڪام موجب سنڀاليو.

هڪ ڀيري شاهه حسن سندس بي ريائي جو امتحان وٺڻ گهريو ۽ انهي لاءِ هڪ واپاري کان گهوڙو خريد ڪري، ان جي رقم ادا ڪرڻ کان نٽايائين. واپاريءَ قاضي شڪرالله وٽ پنهنجي حق طلبي لاءِ دعويٰ داخل ڪئي، شرعي قاعدي موجب شاهه حسن کي قاضي شڪرالله جي عدالت ۾ حاضر ٿيڻ جو سڏ پهتو ۽ جڏهن هو اتي ويو ته قاضي صاحب کيس دعويٰ جي ٻڌڻ تائين مدعي سان گڏ بيهڻ لاءِ چيو. شاهه حسن ته فقط امتحان طور ايئن ڪيو هو، سو بر وقت تاجر جي دعويٰ قبولي رقم ڀري ڏنائين. انهيءَ بعد قاضي صاحب شاهه حسن جا آداب بجا آندا ۽ پاڻ اُٿي بادشاهه کي پنهنجي جاءِ تي ويهاريائين. ان وقت شاهه حسن کيس ٻڌايو ته آءٌ ڪمر ۾ خنجر کڻي آيو هُئس ۽ جيڪڏهن تون منهنجي بادشاهه هجڻ جو شرعي فيصلي ۾ لحاظ ڪرين ها ته تنهنجو خير نه هو. قاضي صاحب به پنهنجي مسند هيٺان تلوار ڪڍي ڏيکاري ۽ چيائين ته انهي لاءِ رکي هيم ته جيڪڏهن تون شرعي حڪم موجب مدعي سان گڏ بيهڻ کان عذر ڪرين ها ته توتي شرعي حد قائم ڪريان ها.

قاضي سيد شڪرالله کي شرعي احڪام جو لحاظ ايتريقدر هو، جو آخر شاهه حسن کي ڪجهه عرصي بعد قضا جي عهدي جي استعفا ڏياري موڪليائين ته، بشريت جي تقاضاً موجب آءٌ اهو بار پاڻ تي کڻي نٿو سگهان ۽ خوف خدا جي باعث ڊڄان ٿو ته ڪا لغزش نه ڪري ويهان. آخر سندس صلاح موجب شاهه حسن قاضي شيخ محمد جعفري کي اُچ مان گهرائي ٺٽي جو قاضي بنايو ۽ قاضي شڪرالله جي استعفا منظور ڪيائين.

قاضي سيد شڪرالله جي اولاد ۾ تمام گهڻي برڪت پيئي ۽ ان مان ڪيترا عالم ۽ درويش پيدا ٿيا. سندس پوٽي سيد شڪرالله ثاني جو پڙ پوٽو سيد نظام الدين بن سيد نور محمد جو بادشاهه اورنگزيب عالمگير جي زماني ۾ شاهجهان آباد پهتو ۽ سندس علمي قابليت جي لحاظ تي بادشاهه اورنگزيب جيڪا عالمن جي ڪميٽي فتوائون جمع ڪرڻ لاءِ ٺاهي هئي، ان جو ميمبر مقرر ڪيائينس. انهي ڪميٽي ۾ سڄي هندوستان جي چوٽيءَ جا عالم چونڊيا ويا هئا. جن 8 سال محنت ڪرڻ بعد ”فتاويٰ عالمگيري“ جو ڪتاب تيار ڪيو، ان تي ٻه لک روپيه خرچ آيو ۽ سنه 1085 هجري مطابق 1674 عيسوي ۾ تيار ٿي ۽ اصلي مواد سڄو عربي زبان ۾ آهي، ان ۾ 124 مکيه فتاويٰ جي ڪتابن جا حوالا ڏنل آهن، انهن 16 چوٽي جي عالمن جي ڪميٽي ۾ ٻه بزرگ سنڌ جا ۽ خاص ٺٽي جا چونڊيا ويا: هڪ سيد نظام الدين شڪرالاهي ۽ ٻيو قاضي ابوالخير از اولاد مخدوم فضل الله. انهي جماعت جو سرگروهه گجرات جو مشهور عالم شيخ نظام برهانپوري هو. انهن عالمن ۾ ڇهه عالم يوپي مان، ڇهه عالم بهار پرڳڻي مان، ٻه عالم دهلي جا ۽ ٻه عالم مٿيان سنڌ جا هئا.

مير علي شير قانع ٺٽوي مٿي ذڪر ڪيل سيد شڪرالاهي ثاني جي ٻئي پٽ سيد ظهيرالدين ثاني جي پڙپوٽي سيد عزت الله جو فرزند هو، سنه 1140 هجري، مطابق 1728 عيسوي ۾ ٺٽي ۾ تولد ٿيو. ان وقت ٺٽو سڌي طرح دهلي جي مغل حڪومت جو ماتحت هو ۽ مغل بادشاهه جي پاران ٺٽي ۾ نواب مقرر ٿي ايندا هئا، پر ستت ئي يار محمد خان ڪلهوڙي کي سنڌ جي نوابي ۽ ”خدا يار خان“ جو لقب مغلن وٽان مليو ۽ سنڌ جي گادي ٺٽي جي بجاءِ دادو ضلعي جي خداآباد شهر ۾ ڦري وئي، جو خدايار خان پنهنجي نالي تي آباد ڪيو هو.

مير علي شير ’قانع‘ پنهنجي تعليم علامه معين ۽ مخدوم رحمة الله وٽ ٺٽي ۾ حاصل ڪئي. 12 سالن جي عمر ۾ فارسي شعر چوڻ لڳو. 12 هزار شعرن جو ديوان ٺاهيائين، پر پوءِ درياه داخل ڪري ڇڏيائين. وري مير حيدرالدين ابوتراب جي صحبت ۾ 15 سالن جي عمر ۾ ’مظهري‘ تخلص سان نئين سر شعر چوڻ شروع ڪيائين. ’قانع‘ جو تخلص پوءِ اختيار ڪيو اٿس. سندس قابليت ڪلهوڙا حاڪمن تائين پهتي، جن کيس پاڻ وٽ گهرائي پنهنجو علمي مصاحب بنايو. نور محمد، مرادياب ۽ غلام شاهه ڪلهوڙي ٽن سنڌ جي حاڪمن جي درٻار ۾ رهيو. سنه 1168 هجري ۾ مرادياب جي تخت نشيني تي قصيدو لکيائين، جنهن مان سال جلوس جون 63 33 تاريخون نڪرن ٿيون، ان وقت سندس عمر 28 سالن جي هئي. هو تاريخگوئي ۽ شاعرانه صنعتن جي فن ۾ ڪامل هو، تمام گهڻا ڪتاب فارسي نثر ۽ نظم ۾ لکيائين. انهيءَ مان فقط ”تحفة الڪرام“ ڇپيل آهي، جنهن مان سنڌ جي قديم تاريخ معلوم ڪرڻ ۾ گهڻي مدد ملي ٿي. اهو سنه 1181 هجري، مطابق 1762 عيسوي ۾ لکي پورو ڪيائين. ”تحفة الڪرام“ جي لکجڻ کان هڪ سال پوءِ 1182 هجري ۾ حيدرآباد جو شهر آباد ڪرائي غلام شاهه ڪلهوڙي ان کي پنهنجو تخت گاهه بنايو. مٿي ڏنل تفصيل موجب ٺٽي جو شهر ڪل 259 سال گاديءَ جو هنڌ رهيو ۽ ان مان 33 سال سمن جو عهد، 41 سال ارغون جو عهد، 33 سال ترخان جو عهد ۽ 51 سال مغليه نوابن جو عهد آهي.

مير علي شير ’قانع‘ 63 سالن جي عمر ۾ سنه 1203 هجري مطابق سنه 1789 عيسوي ۾ وفات ڪئي. سندس وفات کان پنج سال اڳ سنڌ تي ٽالپر بلوچن جو قبصو ٿي چڪو هو. معلوم ٿو ٿئي ته مير علي شير قانع ”تحفة الڪرام“ کان سواءِ خود پنهنجي زماني جو يعني ڪلهوڙن جي عهد جو مفصل تذڪرو نثر خواه نظم ۾ لکيو هو. سنڌ تي قنڌار جي طرف کان ٻه وڌيڪ ڪاهون خود سندس زماني ۾ ٿيون، جن ڪلهوڙن کي شروع کان قنڌار جو تابعدار بنائي ڇڏيو. نورمحمد خان ڪلهوڙي کي سنه 1151 هجري ۾ مغل درٻار مان ٺٽي جو علائقو اڃان ٺيڪي ۾ مس مليو ته سنه 1152 هجري ۾ نادر شاهه قنڌار کان فوج وٺي اچي سنڌ تي ڪڙڪيو ۽ نور محمد کي پنهنجو مطيع ڪري ۽ ويهن لکن جو خراج منظور ڪرائي پوءِ موٽيو، ان جي ضمانت ۾ نور محمد جا (ٻه پٽ) به پاڻ سان کڻي ويو. وري سنه 1167 هجري ۾ ڪلهوڙن قنڌار کي خراج ڀرڻ ۾ سستي ڪئي ته احمد شاهه ابدالي اچي سنڌ ۾ ڪڙڪيو ۽ سيوهڻ ۾ منزل انداز ٿيو. انهي بابت چشم ديد واقعات سندس ڪتابن ”حالات ڪلهوڙه“ ۽ ”لب لباب تاريخ ڪلهوڙه“ ۾ ملي سگهندا، پر اهي ڪتاب ناياب آهن. شاعرن جي حالات ۽ اقوال ۾ سندس مشهور ڪتاب ”مقالات الشعراء“ جو هڪ نسخو موجود آهي. ٻيو پڻ سندس هڪ ڪتاب ”مختارنامه“ موجود آهي. انهن کان سواءِ شعر شاعري ۽ تصوف جي مختلف مسئلن تي سندس ڪيترن رسالن جا نالا ملن ٿا، مگر اهي رسالا عدم موجود آهن. بعض ڪتابن جا نالا هي آهن.

زينت الاخلاق- تهذيب الطبايع، زُبدة المقامات- معيار سالڪان طريقت- مثنوي ختم السلوڪ- مثنوي ڪرشمئه قدرت- مثنوي قضا و قدر- مثنوي ڪانِ جواهر- نسخه غوثيه- مڪلي نامه- قصاب نامه- زين الافڪار- حديقته الاولياء- شجره مشائخ- سياحت نامه- قصه ڪامروپ- چهار منزله- تزويج نامه حسن و عشق- رساله در صنائع و بدايع- روضة الانبياء- بوستان بهار- اعلان غم در ذڪر شهداءِ ڪربلا- رساله شرح معما ۽ ديوان قانع.

(الله بخش ’سرشار‘ عقيلي، مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي“ رسالو ”نئين زندگي“ ڪراچي، آڪٽوبر 1951ع)

*

 

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

سيد حسام الدين راشدي

خانداني پس منظر

مير علي شير پنهنجو نسبي سلسلو هن طرح بيان ڪيو آهي: مير علي شير، بن سيد عزت الله، بن سيد محمد ڪاظم، بن سيد محمد مقيم، بن سيد ظهيرالدين ثاني، بن سيد شڪرالله ثاني، بن سيد ظهيرالدين والاسلام المعروف بھ سيد جادم اول، بن سيد قاضي شڪرالله شيرازي، بن سيد وجهه الدين، بن سيد نعمت الله، بن سيد عرب شاهه، بن امير نسيم الدين محمد المعروف بھ مير ميرڪ شاهه، بن امير سيد عطاءُ الله جمال الدين محدث، بن امير سيد فضل الله المحدث الحسيني الدشتڪي(1) الشيرازي.

مير صاحب پنهنجن مٿين بزرگن جو ذڪر ”تحفة الڪرام“ جي ٻئي جلد ۽ ”مقالات الشعراء“ ۾، پنهنجي سوانح جي ضمن ۾ ڪيو آهي. ”تحفة الڪرام“ جي ٽئين جلد ۾، قاضي سيد شڪرالله اول کان وٺي پاڻ تائين، خاندان جي سنڌي فردن جو احوال لکيو اٿس.

پنهنجن ايراني بزرگن جي سلسلي ۾، مير صاحب جا ماخذ تاريخ ”حبيب السير“، ”هفت اقليم“ ۽ ”مجالس المومنين“ آهن، جن تان هن صاحب پنهنجا خانداني حالات نقل ڪيا آهن.

مناسب آهي ته مير صاحب جي سوانح حيات سندس بزرگن جي مختصر احوال سان شروع ڪئي وڃي، ته جيئن پڙهندڙ  مير صاحب جي حالات پڙهڻ کان اڳ، سندس خانوادي جو علمي پس منظر ذهن نشين ڪن.

(1) السيد الجليل امير اصيل الدين عبدالله (بن سيد عبدالرحمان، بن سيد عبداللطيف، بن سيد جلال الدين يحى محمد الحسيني) تفسير، حديث، ۽ فن انشا جو جيد عالم ۽ پنهنجي زماني جو فاضل ترين بزرگ هو. ”حبيب السير“ جي مصنف، جنهن ادب ۽ احترام سان هن بزرگ جو ذڪر ڪيو آهي، اهو سندس ئي لفظن ۾ پڙهڻ جي لائق آهي.

”بصفت اصالت و وفور جلالت و نباهت شان، و قدم دودمان موصوف و معروف بود، و بوفور زهد و تقوی و دينداری و غايت ديانت و پرهيزگاري، از اکثر علماء و سادات بني آدم ممتاز و مستثنی مينمود. زبان گهر افشانش مفسر حقايق صحف آسماني، و بيان بلاغت نشانش مبين دقايق کتب سبحانی، باطن خجسة ميامنش مظهر آثار ولايت وا رشاد، و خاطر فرخنده مآثرش مهبط انوار هدايت و ارشاد، و بی شائبه مدح گستري آن مهر شريعت پروری، در علم تفسير و حديث و انشا و تاليف شبيھ و نظير نداشت.“(1)

سيد صاحب، سلطان ابو سعيد جي زماني (855-872هه) ۾، شيراز کان لڏي هرات ۾ اچي مقيم ٿيو، ۽ بادشاهه جي تحريڪ تي هفتي ۾ هڪ دفعو مدرسھ گوهر شاد آغا ۾ وعظ فرمائيندو هو. اهڙيءَ طرح، هر سال ربيع الاول جي مهيني ۾ ميلاد جي مجلس منعقد ڪري، حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن جي سيرت پاڪ اهڙي دلنشين پيرايي ۾ بيان فرمائيندو هو، جو سامعين جي تاثر جي ڪيفيت ڏسڻ وٽان ٿيندي هئي(2). سندس تصنيفات ۾ هيٺين ٻن ڪتابن شهرت دوام حاصل ڪئي:

(1) ”شرح درج الدرر“ (بر ”سير سنيھ، خيرالبشر“)

(2) ”ڪتاب مزارات هرات.“

پوئين ڪتاب لاءِ صاحب ”حبيب السير“ جو قول آهي ته:

”درميان افاضل اقطار جهان مشهور است، و صحت روايت و بلاغت عبارت آن نسخه برالسنھ و افواه خلايق مذکور.“

سيد صاحب جو انتقال، سلطان حسين بايقرا جي دور ۾، 17 جمادي الاخر(1) سنه 803هه ۾ ٿيو. سلطان حسين سندس اولاد لاءِ جاگيرون مقرر ڪيون، مير علي شير سندس ٻن فرزندن جو نالو کنيو آهي: سيد صفي الدين محمد ۽ سيد برهان الدين محمد.

(2) سيد الحڪماء و المدققين امير صدرالدين محمد شيرازي (”ابو المعالي“ ڪنيت؛ ”صدر العلماء“ ۽ ”صدر الحقيقة“ لقب): سندس والد جو نالو امير غياث الدين منصور هو، جنهن لاءِ حبيب السير جي مصنف جو قول آهي ته:

”در سلک سادات عالی نسب مملکت فارس انتظام داشت، و مرجع اشراف داعيان بوده؛ پيوستھ نقش خيرخواهی بر الواح خواطر آدميان می نگاشت.“

امير صدرالدين، مولانا قوام الدين گلباريءَ وٽ علمن جي تحصيل ڪئي(2). جنهن کانپوءِ شيراز ۾ هڪ عظيم الشان مدرسو ”مدرسھء منصوريه“ ٺهرائي، ان ۾ درس جو سلسلو شروع ڪيائين. ”حبيب السير“ ۾ آهي ته:

”صفت بالاعزاز بنشر علوم محسوس و مفهوم قيام و اقدام مينمود، و بجودت طبع و دقت ذهن از جميع علمای متبحرين و فضلای متاخرين ممتاز و مستثنى بود.“(3)

انهيءَ مدرسي ۾ هزارين طالب علمن، ۽ سَون ذوق رکندڙ ٻين صاحبن، علم حاصل ڪري، دين ۽ دنيا ۾ سرخروئي حاصل ڪئي.

”مجالس المومنين“ جي صاحب جو انهيءَ بزرگ لاءِ قول آهي ته ”حديث جو جيّد عالم ۽ حافظ هو. علوم حڪميه ۽ شمسيه ۾ دنيا جي عظيم ترين حڪماءِ جي درجي تائين پهتل هو. جن بزرگن کان پاڻ تعليم ۽ فيض پرايائين، سي سڀ پنهنجي دور جا بينظير عالم هئا، جن جي استادن جا سلسلا بو علي سينا، ملا قطب الدين، علامه شيرازي، سلطان المحققين خواجه نصيرالدين طوسيءَ، ۽ امام غزاليءَ، امام فخرالدين رازيءَ ۽ علامه شيخ جمال الدين حسن جهڙن بزرگن تائين پهتا ٿي(1).

مولانا جلال الدين دوانيءَ ۽ سيد صاحب جي درميان علمي نڪتن تي اختلاف ٿيندا رهندا هئا، پر منهن سامهون بحث ڪرڻ جي هام محقق دوانيءَ ڪڏهن نه ڀري. البته اختلافي مسئلن تي، هن صاحب ڪيترا رسالا لکيا، جن مان ”حواشي تجريد“ ۽ ”حواشي مطالع“ مشهور(2) آهن. اهڙيءَ طرح وقت جي ٻين عالمن به سيد صاحب سان ڪڏهن مناظرو ڪونه ڪيو.

”حبيب السير“ هيٺيان ڪتاب سندس تصنيف ڪيل لکيا آهن:

(1) ”رساله تحقيق علم در اثبات واجب“؛ (2) ”حاشيه شرح شمسيه“؛ (3) ”حاشيه مطالع“؛ ۽ (4) ”حاشيه تجريد“.

مير قانع انهن چئن ڪتابن سان گڏ هيٺين تصنيفات جو به ذڪر ڪيو آهي: (3)

(5) ”حاشيه بر ’اوائل شرح مختصر اصول- ابن حاجب‘“؛ (6) ”حاشيه بر ’ڪشاف‘“؛ (7) ”رساله درحل مغالطه“؛ (8) ”رساله در علم فلاحت“؛ (9) ”رساله در علم معرفت قوس قزح“؛ ۽ (10) ”تعليقات بر فقھ شامي.“

سيد صاحب جو تولد 2 شعبان 828هه اڱاري ڏينهن ٿيو، ۽ 12 رمضان 903هه ۾ جمعي ڏينهن کيس ديار بڪر جي ترڪمانن هٿان شهادت نصيب ٿي.(4)

(3) خاتم الحڪماءِ امير غياث الدين منصور ثاني: هيءُ بزرگ امير صدرالدين جو صاحبزادو هو. سنه 900هه ۾ سندس ولادت ٿي. پنهنجي والد محترم جي خدمت ۾ رهي تحصيل علوم ڪيائين، ۽ ويهن ورهين جي ڄمار ۾ فارغ ٿي، درس جو سلسلو شروع ڪيائين. سندس علمي مرتبي ۽ شان جو ذڪر ڪندي، صاحب ”حبيب السير“ هيٺينءَ طرح سندس تعريف ڪري ٿو:

– ”آنجناب حالا بوفور علم و دانش در اطراف و اکناف عالم بغايت مشهور است، و مهارتش در فنون حکمي و رياضی ضرب المثل جمهور علمای نزديک و دور.“(1)

سيد صاحب جي رياض دانيءَ، ۽ طبي صلاحيتن جو ذڪر ڪندي، نورالله شوستري لکي ٿو ته ’ارسطو ۽ افلاطون بلڪ سڄي دنيا جهان جا حڪيم ۽ طبيب جيڪڏهن سندس دور ۾ هجن ها، ته هوند سندس معتقد ۽ نيازمند بڻجي وڃن ها!‘

– ”ارسطو و افلاطون بلکه حکمای دهر و قرون اگر در زمان آن قبلهء اهل ايقان بودندي، مفاخرت و مباهات در سلک مستفيدان و ملازمان مجلس عاليش نمودندی.“(2)

”حبيب السير“ جو مصنف، سيد موصوف جو معاصر ۽ واقف هو. نورالله شوستريءَ جي قول کي جيڪڏهن مبالغو سمجهيو وڃي، تڏهن به ”حبيب السير“ جي مصنف جي راءِ، سيد صاحب جي علمي بلنديءَ ۽ برتريءَ لاءِ ڪافي وزندار آهي.

سيد صاحب ڪجهه وقت هرات ۾ مقيم ٿي، صدارت جو بلند مرتبو ماڻيو. عراق کان جڏهن مجتهدالزمان شيخ علي بن عبدالعالي هرات آيو، ان وقت بادشاهه جي سامهون، عدم تقليد جي مسئلي تي شيخ ۽ سيد صاحب جو مناظرو ٿيو. بادشاهه ڄاڻي واڻي مجتهد جو طرف ورتو، جنهنڪري سيد صاحب ناراض ٿي، صدارت جي عهدي تان استعيفا ڏئي شيراز هليو آيو.

”حبيب السير“ جي تصنيف وقت سيد صاحب پنهنجي والد واري مدرسھ منصوريه ۾ درس ۾ مشغول هو، ۽ بقول مصنف:

– ”به افاده قيام می نمايد، و گوش و هوش طلبهء علوم را از نتائج دريای طبع نقاد خود می آرايد.“

48 ورهين جي جوان عمر ۾، سيد صاحب 948هه ۾ انتقال ڪيو. ”حبيب السير“ جي مصنف سندس تصنيفات جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي، البته مير قانع ”مجالس المومنين“ تان سندس انهن ٽيهن ڪتابن جا نالا نقل ڪيا آهن(1)، جيڪي نورالله شوستريءَ پاڻ ڏٺا ۽ پڙهيا هئا. هن ڪتاب جو مصنف وڌيڪ لکي ٿو ته، اُنهن کانسواءِ به سيد صاحب جا تصنيف ڪيل ڪيترائي ڪتاب آهن، جيڪي سندس نگاهه تائين پهچي نه سگهيا.(2)

مير صاحب جي شعر سخن سان به دلچسپي هئي؛ سندن هيٺيون شعر مثال طور ”مجالس المومنين“ ۾ نقل ٿيل آهي:

هر کجا بي هنري هست بدو مي بخشند،

بيشتر زانکه ز ايام تمنا دارد.

مير علي شير سندس ٻن فرزندن جا نالا ڏنا آهن: (1) مير شرف الدين علي، (2) مير صدرالدين محمد.

(4) السيد الاجل امير جمال الدين عطاءُ الله (بن سيد فضل الله المحدث): سيد صاحب، مير اصيل الدين جو ڀائٽيو ۽ مير علي شير جي ڏهين پيڙهيءَ ۾ ڏاڏو هو. ”حبيب السير“ جو صاحب، حسبِ دستور هن بزرگ جي تعريف ۽ توصيف ۾ به رطب اللسان نظر اچي ٿو. هڪ جاءِ تي چوي ٿو:

– ”آنحضرت، مانند عم بزرگوار خويش امير سيد اصيل الدين، در علم حديث بی نظير آفاق گشة اند؛ و در ساير اقسام علوم دينيه و انواع فنون يقينه از محدثان باستحقاق در گذشة اند.“

ٻيءَ جاءِ تي جنهن طريقي سان سندس تعريف ڪري ٿو، سا پڻ سندس ئي عبارت ۾ پڙهڻ جي لائق آهي:

– ”سدهء سنيه اش، ملاذ طوايف اکابر و اشراف انام است، وعتبهء عليه اش مجمع اعاظم اولاد امجاد خيرالانام، لوح ضمير مهر تنويرش مُطرح اشعهء انوار اسرار کتب الاهي وصحيفهء خاطر عالي ماثرش مهبط لوامع حقايق اخبار حضرت رسالت پناهي، گنجينهء سينه اش بجواهر زواهر علوم مشحون، و عقود در کلمات درّر مخزن باطن خجسة ميامنش مخزون، نيئر شمايل نبوي از مشارف جمال خجسة ماابش طالع و شعشهء آثار فضائل مرتضوي از مطالع خصايص علم و کمالش لامع، راي عالم آرائش کشاف اسرار معالم تنزيل، و طبع مشکل کشايش حلال معضلات مواقف تاويل.

زبانش مظهر اسرار تحقيق	ضميرش مظهر انوار توفيق
ز توضيح بيانش گشة روشن	بر اهل علم هر مشکل ز هر فن
جمال دين مزين ز اهتمامش	علوم  شرح  واضح  از  کلامش(1)

سيد صاحب جو مشغلو پنهنجي بزرگن وانگر، درس تدريس هو. مدرسھء سلطانيه هرات جي انهيءَ گنبذ ۾، جنهن ۾ پوءِ سلطان حسين بايقرا دفن ٿيو- سندس مدرسو هو. ڪجهه سالن کانپوءِ وري خانقاهه اخلاصيه ۾ درس ڏيندو رهيو. هفتي ۾ هڪ دفعو پنهنجي چاچي امير اصيل الدين جي مسند تي، جامع مسجد هرات ۾ وعظ ۽ نصيحت جي به مجلس ڪندو هو.

صاحب ”حبيب السير“ (880-941هه) جو قول آهي ته ’هن وقت پاڻ گوشه نشينيءَ جي زندگي گذاري ٿو. وعظ جي مجلس به بند ڪري ڇڏي اٿائين ۽ سندس سمورو وقت اطاعت ۽ عبادت الاهيءَ ۾ گذري ٿو.‘:

– ”سلاطين ايام، و حکام اسلام، باقدام ارادات و اعتقاد و ملازمت آنحضرت را بر ذمه همت واجب ميداند، و در ترفيه حال و فراغ بال خدام عالی مقامش طريقة اشفاق مبذول ميدارند، بر آنچه ميتوانند.“

”حبيب السير“ جي مصنف سندس هڪ تصنيف- ”روضة الاحباب في سيرة النبي والال والا صحاب“- جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن لاءِ چوي ٿو ته ’سڄي آفاق ۾ مشهور آهي ۽ انهيءَ تصنيف جو مثال ملڻ مشڪل آهي.‘:

– ”در اقطار آفاق اشتهار تمام دارد، و بی شائبهء شبة عقل در اک نظير آن کتاب افادت مآب را در آئينة خيال امر محال می شمارد.“

”تحفة الڪرام“ ۾ سندس هيٺين ٻن تصنيفن جو به ذڪر آهي:

”تحفة الاخبار“؛ ۽ ”رياض السير“.(1)

سندس انتقال جو سال معلوم نه ٿي سگهيو؛ جنهن وقت ”حبيب السير“ تصنيف ٿي رهيو هو، ان وقت پاڻ گوشي نشينيءَ جي زندگي گذاري رهيو هو.(2)

(5) امير نسيم الدين محمد معروف به ميرڪ شاهه: مير جمال الدين جو فرزند رشيد، ۽ پنهنجي والد محترم جهڙو ئي علم ۽ عمل ۾ يگانو هو. حديث ۾ خاص طرح کيس درڪ هو؛ ”حبيب السير“ جو قول آهي ته:

– ”در تکميل علوم و فنون سيما علم حديث يگانهء زمانه اند.“

پنهنجي والد بزرگوار جي مسند تي، مدرسھء سلطانيه ۾ درس ڏيندو هو، ۽ هزارين طالب علم وٽائنس فيضياب ۽ بهره مند ٿي ويا.(1)

(6) سيد عرب شاهه، (7) سيد نعمت الله، (8) سيد وجهه الدين: سيد عرب شاهه، امير نسيم الدين جو فرزند، ۽ ان جو فرزند سيد نعمت الله ۽ ان جو صاحبزادو سيد وجهه الدين هو. اهي ٽيئي بزرگ به هرات ۽ شيراز ۾ پنهنجي بزرگن وانگر علمن جي نشر و اشاعت ۾ زندگي بسر ڪندا رهيا.

(9) قاضي سيد شڪرالله شيرازي (ولد سيد وجهه الدين): اهو بزرگ ترين انسان هرات کان قنڌار آيو، ۽ اتان سيد شاهه مبين، سيد ڪمال ۽ سيد عبدالله سان سنگتي ٿي، سال 927هه ۾ ٺٽي پهتو.

اهي چارئي بزرگ علم ۽ ايقان، دين ۽ ايمان جا روشن چراغ هئا، جن نه فقط ٺٽي جي شهر کي، بلڪ سموريءَ سنڌ کي پنهنجي عمل ۽ علم جي ضيابارين سان منور ڪري ڇڏيو. اڄ صديون گذري ويون، پر سندن مقابر اڄ به موڙهل ۽ منجهيل انسانن جي حاجت روائيءَ ۽ مشڪل ڪشائيءَ لاءِ مرجع ۽ مرڪز آهن.(2)

سيد شڪرالله ئي اهو بزرگ آهي، جنهن جي نسل مان ٺٽي جي شڪرالاهي ساداتن جو سلسلو هليو، ۽ اهائي اها موتين جي لڙهي آهي، جنهن جو هڪ دُرشاهوار، سنڌ جو لافاني مورخ، بي مثل تذڪره نگار ۽ بي بدل شاعر، مير علي شير ’قانع‘ هو.

سيد صاحب جا مراسم شاهه بيگ ارغون جي گهراڻي سان غالباً هرات ۾ پيدا ٿيا؛ ۽ جڏهن بايقرا جي وفات بعد، هرات جي محفل درهم برهم ٿي؛ شيباني، شاهه اسماعيل صفوي ۽ بابر جي معرڪه آرائين، ملڪ جو اهو حصو تيغ زني ڪندي ڪندي، تاراج ۽ تهه و بالا ڪري ڇڏيو؛ تڏهن انهيءَ تعلق سبب سيد صاحب شاهه بيگ وٽ قنڌار آيو؛ ۽ جڏهن سنڌ شاهه بيگ فتح ڪئي ۽ سنڌ ۾ ئي مستقل بود و باش اختيار ڪرڻ جو فيصلو ڪيائين، تڏهن سيد صاحب به پنهنجي ٽنهي سنگتين ۽ پنهنجي فرزند ارجمند سيد مير ظهيرالدين سان گڏجي، ارغونن جي دارالسلطنت ۾ اچي قيام پذير ٿيو.

شاهه بيگ ته ڪجهه مهينن کانپوءِ گذاري ويو، پر سندس جانشين شاهه حسين جو تعلق ۽ اعتقاد ساڳيءَ طرح سيد صاحب سان رهيو. هن سيد صاحب جي علم، فضل، ديني عظمت ۽ بزرگيءَ سبب کيس پنهنجي حڪومت جو سڀ کان پهريون ’شيخ الاسلام‘ بڻائي سڄيءَ سنڌ جو منصب قضا سندس سپرد ڪيو. هر چند سيد صاحب انهيءَ منصب لاءِ مناسب ۽ لائق هو، بلڪ جيڪڏهن ايئن چئجي ته سيد صاحب جي ذات انهيءَ عهدي جو خود شان ۽ مان وڌايو، ته بيجا نه ٿيندو: پر منصب ۽ ان جي فرائضن جون پابنديون سيد صاحب جي افتاد طبع جي خلاف هيون، تنهنڪري ڪجهه عرصي کانپوءِ سيد صاحب عليحدگي اختيار ڪري، رياضت ۽ عبادت ۾ زندگي گذارڻ شروع ڪئي.(1)

سيد صاحب جنهن محلي ۾ ٺٽي اندر اچي قيام ڪيو، اهو اُن وقت انهن انصارن جو محلو هو، جيڪي شيخ عيسى لنگوٽيءَ سان گڏجي برهانپور مان ٺٽي آيا هئا. سيد صاحب پنهنجي فرزند سيد مير ظهيرالدين والاسلام- معروف به مير جادم- جي شادي، انهن انصارن مان ڪرائي، جنهن مان گويا ٺٽي جي شڪر الاهي ساداتن جو نسل نروار ٿيو. انصارن جي انهيءَ قبيلي جو اڳتي هلي نسل ختم ٿي ويو ۽ محلي جو نالو بدلجي شڪر الاهي ساداتن جي نالي تي مشهور ٿي ويو. اڄ تائين انهيءَ گهراڻي جي پسماندن جو انهيءَ ئي محلي ۾ قيام آهي.

سيد ظهيرالدين جادم لاءِ مير علي شير لکي ٿو ته: ’درس تدريس سندس ظاهري مشغلو هو، پر باطني طرح فقيري ۽ سلوڪ سان لئون لڳل هيس.‘

– ”ظاهرش بتقوی و تشرع و تدريس، و باطن بسلوک راه فقر و سبيل سنت اَجداد مصروف بود.“(1)

سيد ظهيرالدين، ٻه فرزند يادگار ڇڏيا: هڪ سيد شڪرالله ثاني ۽ ٻيو سيد عبدالرحمان. مير علي شير ’قانع‘، سيد ظهيرالدين جي وڏي فرزند سيد شڪرالله ثانيءَ جي اولاد مان آهي- جهڙيءَ طرح ابتدا ۾ اسان شجرهء نسب ۾ ڄاڻائي آيا آهيون.

مير علي شير ’قانع‘:

ولادت: مير عزت الله بن سيد محمد ڪاظم، بن سيد محمد مقيم، بن سيد ظهيرالدين ثاني، بن سيد شڪرالله ثانيءَ کي، ڇهه پٽ ٿيا: سيد فخرالدين، سيد يار محمد، سيد محمد امين، سيد محمد صلاح، سيد مير ضياءُ الدين ”ضيا“، ۽ مير علي شير ’قانع‘. مير علي شير 1140هه ۾ اکيون کوليون- ”خلق انسانا من السلالھ“ مان اهو سال برآمد ٿئي ٿو.

اهو زمانو، ميان نور محمد (ڪلهوڙي) جي حڪومت جو هو- کيس پنهنجي والد ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مسند تي ويٺي پورا ڏهه سال ٿيا هئا، جو مير صاحب ڄائو.

هندستان جي مغل سلطنت جو شيرازو، عالمگير جي وفات کانپوءِ، ڪثيرالتعداد شاهزادن جي باهمي خون خرابي ۽ هڪ ٻئي سان جنگ ۽ جدل، منتشر ڪري ڇڏيو هو- جنهنڪري مرڪزي حڪومت جو ڪوبه وقار باقي ڪونه بچيو هو، ۽ هندستان جي متحد سلطنت ٽڪرا ٽڪرا ٿي، مختلف خود مختيار رياستن ۾ ورهائجي چڪي هئي.

سنڌ جو به تعلق تقريباً ڏيڍ سؤ سالن کان دهليءَ جي مغليه مرڪز سان هو. تنهنڪري هتي جون حالتون به ٻارهين صديءَ جي شروع کان ئي بدلجي چڪيون هيون. سنڌ تي دهليءَ کان ايندڙ گورنر، مرڪزي بادشاهت جي روزانه تبديلين سبب، پنهنجي قوت ۽ اقتدار جنهن جي آڌار تي سنڌ سندن قبضي ۾ رهندي ٿي آئي، وڃائي ويٺا هئا، ۽ نتيجو اهو نڪتو، جو سنڌ ۾ مرڪز کان آزاد ٿيڻ جي تحريڪ شروع ٿي. ڪلهوڙن جي هڪ مقامي خاندان، جنهن کي نه فقط زمينداري زور ۽ قبيلي جي قوت پٺيان هئي، بلڪ پيريءَ ۽ روحاني رهبريءَ سبب به سڄيءَ سنڌ تي تسلط حاصل هو- آزاديءَ جي انهيءَ تحريڪ ۾ ڀلئون ڀل حصو ورتو.

مغل سلطنت جي ڪمزوريءَ ۽ انتظامي ابتريءَ جو فائدو وٺندي، سڀ کان پهريون ميان يار محمد اپر سنڌ جو پاسو مرڪز کان سالياني ڍل تي وٺي، پنهنجي قبضي ۾ ڪيو؛ جنهن کانپوءِ ستت ئي سندس جاءِ نشين، ميان نور محمد لوور سنڌ به ساڳين شرطن تي حاصل ڪري، ملڪي آزاديءَ واري خواب کي تعبير بخشيو.

مير علي شير يارهن ورهين جي ڄمار جو هو، جڏهن 1151هه ۾ ميان نور محمد اُهو تاريخي قدم کنيو، جنهن کانپوءِ مغلن جو سڌو سنئون تعلق سنڌ سان قطع ٿي ويو.

آزاديءَ جي ٻئي سال تي سنڌ کي هڪ اوچتي آفت سان سابقو پيو ۽ هندوستان جي مغل سلطنت تي ته ڄڻ ڪاري قيام ٽٽي پئي. محمد شاهه بادشاهه، جنهن کي تاريخ ۾ عام طور ”رنگيلي“ جي مناسب ۽ موزون عرف سان ياد ڪيو وڃي ٿو، شاهه جهان واري تخت طائوس تي جلوه گر هو. ايران جو نو دولت، جابر ۽ قهار حڪمران نادر شاهه، وڏو ڪٽڪ ڪاهي اچي دهليءَ ۾ پهتو. بادشاهه 

بي طاقت، رياستون سڀ جدا جدا، لشڪر حفاظت لاءِ ڪونه، مقابلي جي طاقت نه بادشاهه ۾، نه ملڪ ۾- دهليءَ کي نادر شاهه نه فقط لٽيو ۽ ڦريو، بلڪ اهڙي خونريزي ڪيائين، جو انساني نسل قطع ٿيڻ تي اچي پهتو! ڪنهن خدا جي بندي دلسوزيءَ مان ڏانهنس لکي موڪليو:

”کسی نماند که او را به تيغ ناز کشی، مگر که زنده کنی خلق را و باز کشی!“

جنهن کانپوءِ ايران جي انهيءَ خونخوار حملي ڪندڙ کي رحم آيو، ۽ باقي بچيل انسانن جي جان بخشي ڪري، تلوار مياڻ ۾ وڌائين.

دهليءَ کان موٽندي، نادر شاهه سنڌ ۾ به آيو. دهلي جي خبرن پوري ملڪ کي دهشت زدو ڪري ڇڏيو هو. سنڌ به لرزه براندام هئي. نادر شاهه جڏهن اچي لاڙڪاڻي ۾ لٿو، تڏهن سموري سنڌ ۾ ڏهڪاءُ پئجي ويو. ”نادر ته پٺيان ڪونه اٿئي؟“، ”نادر به نادر آ، پر قادر به قادر آ.“ ”نادري حڪم“- اهي ۽ ٻيون اهڙيون عام چوڻيون، اڄ تائين سنڌ ۾ مشهور آهن، ۽ انهيءَ دهشت انگيز دور ڏانهن حافظي جا ورق ورائين ٿيون. ”ياد باد زماني که قيامت است“- به ڪنهن شاعر انهيءَ دور جي تاريخ لاءِ چيو.

نادر شاهه جو مقصد ڦرلٽ ۽ ملڪ جي ملڪيت تي قبضي ڪرڻ جو هو- انساني رَتَ مان ته دهليءَ واري ڪوس ۾ ئي ڍؤ ڪري چڪو هو! ميان 

نور محمد، عمرڪوٽ ۾ هو. نادر پاڻ اتي پهچي، کانئس هڪ ڪروڙ نقد وصول ڪيو. ويهه لک سالياني ڏن جي به مٿس چٽي رکيائين، ۽ موٽندي سندس عظيم الشان ڪتبخانو به کنيو ويو، ۽ سندس ٻه نور نظر به يرغمال طور ورتيون ويون.(1)

تازي حاصل ڪيل آزاديءَ کانپوءِ، سنڌ کي وري جو هي نئون طوق ايران جي غلاميءَ جو پيو، تنهن ملڪ کي سخت ذهني اذيت پهچائي ۽ سڄيون خوشيون خاڪ ٿي ويون. نادر جڏهن ايران پهچڻ بعد قتل ٿيو، تڏهن ڪنهن ٻاهرئين شاعر چيو:

”بيک گردشِ چرخ نيلوفری؛

نه نادر بجا ماند نی نادری!“

سنڌي شاعرن پنهنجي جذبي جو اظهار هن طرح ڪيو:

”فتنة نادر چو برون شد ز ميان،	راحت آمد به همه عالميان؛
خوش خبر هاتف فرمود زغيب،	”محو شد آفت نادر ز جهان.“ 1160هه

اها تاريخ آخوند عبدالقادر ٺٽويءَ چئي‏. اڌارام ٺٽويءَ فرمايو:

”شاه شاهِ نادرِ ايران ديار،	داشت باغِ دولتش خرم بهار،
تاکه از حکمِ قضا پيکِ اجل،	نيز بگرفتش عنانِ اختيار؛
بهرِ تاريخ وفاتش عقل گفت،	”رخت بست از تخت هَستی شهر يار.“

اهو هو ملڪ جو سياسي ماحول، جنهن ۾ مير علي شير زندگيءَ جو سفر شروع ڪري، ٻارهن منزلن تائين پهتو هو.

تعليم: ٺٽو، جنهن کي سنڌ جا مورخ، تمدني بلنديءَ، ثقافتي برتريءَ ۽ علمي اوج اقبال سبب، قرطبه، دمشق ۽ بغداد سان تشبيهه ڏيندا رهيا آهن، سو باوجود دارالسلطنت واري حيثيت وڃائي ويهڻ جي به، اڃا تائين گذريل صدين وارين پنهنجي علمي روايتن کي زندهه رکيو ٿي آيو. سوين دارالعلوم، اڪيچار ڪتاب خانا ۽ بيشمار مدرسا ۽ مڪتب، ديني توڙي دنيوي علمن جي نشر و اشاعت لاءِ رات ڏينهن روشن ۽ آباد هئا.

مير علي شير جي پيدائش کان ٽيهه ورهيه اڳ، 1111هه (1699ع) ۾، هڪ انگريز سياح مسٽر هئملٽن ٺٽي آيو، جنهن ٺٽي جي علمي برتريءَ جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته: ’شهر ۾ چار سؤ دارالعلوم موجود آهن، جن ۾ هزارين طالب علم، راتو ڏينهن تعليم پرائڻ ۾ مشغول آهن.‘

انهيءَ زماني جي ٺٽي ۾ مير علي شير تعليم حاصل ڪئي ۽ تربيت پرائي. پنهنجي تعليم جي روئداد ڪانه لکي اٿائين؛ البته ضمني طرح، جن ڪجهه استادن جو ذڪر ڪري ٿو، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته انهيءَ زماني جي جيد استادن ۽ عالمن کان هن سبق ورتا.

ميان نعمت (1) ۽ ميان محمد صادق(2)، ميان عبدالجميل(3) جا فرزند ۽ پنهنجي دور جا جيد عالم ۽ ديني دنيوي علمن ۾ ڪامل هئا. ٻنهي بزرگن جو مشغلو درس تدريس هو. مير صاحب ٻنهي بزرگن جي مدرسي ۾ پڙهيو. ”مقالات الشعراء“ ۾ هڪ هنڌ پاڻ فرمائي ٿو ته:

”فقير بخدمتِ هردو صاحبان نسبتِ تلميذی دارد“.(4)

محمد صادق جي سلسلي ۾ لکي ٿو ته:

– ”فقير که کمين تلا مذة ايشان است.“ (5) 

ميان نعمت الله وٽ ’ميزان صرف‘ کان وٺي ’شرح ملا‘ تائين تعليم ورتائين، (6) ميان محمد صادق وٽ ڪهڙا ڪتاب پڙهيائين، انهن لاءِ ڪجهه ڪونه لکيو اٿائين. انهن ٻنهي بزرگن جو مدرسو ”مقالات الشعراء“ جي تصنيف واري سال تائين نهايت عمدگيءَ سان جاري هو:

– ”اکنون (1174هه) مدرسة علمی بوجودِ فايض الجودِ ايشان گرم است.“(7)

انهن ٻنهي استادن کانسواءِ مير علي شير، آخوند محمد شفيع جو به پنهنجي استادن ۾ ذڪر ڪيو آهي؛ لکي ٿو ته:

– ”فقير، ايامِ پيريش ديده، از جوانان زمانه در خوش باشی صد قدم در پيش داشته، اين قليل البضاعت از قصائد ”عرفی“ و عروض سيفی و چند سبق بخدمت ايشان استماع نموده.“(1)

اهو بزرگ 1156هه ۾ فوت ٿيو، گويا مير صاحب 16 ورهين جي ڄمار جو هو، جڏهن آخوند صاحب انتقال ڪيو، ۽ وٽس عرفيءَ جا قصيدا ۽ عروض سيفي، 13 يا 14 ورهين جي عمر ۾ پڙهيا هوندائين.

آخوند ابوالحسن ”بي تڪلف“ ٺٽوي به فارسيءَ ۾ سندس استاد هو. پاڻ لکي ٿو ته:

– ”بسيار طباع و پر استعداد است. در مکتب وی جمعي از هندو و مسلمين بهره بردند، فقير در پارسی شاگرد خدمت ايشانست.“ (2)

مولوي مرزا جعفر شيرازي سير ۽ تفريح لاءِ ٺٽي ۾ آيو هو. ڌاراج جي زميندار، راءِ جمال وٽ ڪجهه عرصو رهيو. مخدوم محمد مسڪين سندس علم، ذاتي جوهر ۽ بي حد ۽ حساب قابليت سبب، سندس گهرو دوست ٿي ويو. مير علي شير صاحب سان سندس تعلق خاطر پيدا ٿي ويو، جنهن ڪري سيد صاحب انهيءَ بزرگ وٽ به ڪجهه پرايو. پاڻ لکي ٿو ته:

– ”فقير در خدمت ايشان چند ايام بسر برده و از دست و دل شان ممنون ابد است.“ (1)

شعر و سخن جي مشق: مير صاحب شعر و سخن جي صلاحيت ڄڻ ماءُ پيٽان ئي کڻي آيو هو. ٻارهن ورهين جي ڄمار ۾، جڏهن ته اڃا مدرسن ۽ مڪتبن ۾ سبق آموزيءَ ۾ منهمڪ هو، شعر چوڻ شروع ڪيائين. لکي ٿو ته:

– ”بفيض صحبت بزرگان فی الجمله آشنا بسفيد و سياه گشت. هرچند درخود لياقت آن نمی بيند که در جنب عزيزان جا داشته باشد، اما چون کهان را با مهان آميزش قديم است، باری بوسيلهء توسل بزرگان اگر در نعال آن صدر نشينان مقيم شود، جا دارد.“

ڪسر نفسيءَ جي انهيءَ تمهيد کانپوءِ فرمائي ٿو ته:

”در قريب بايام امتياز که نيرّ عمر باختتام سير بروح دوازده گانه از سنين مطلع شوارق هوش بر فلک تبيين وقوع يافته، سر سودای سخن در پيچيده.“(1)

انهيءَ عمر ۾ اَٺن هزار شعرن جو ديوان مرتب ڪيائين، جنهن ۾ سڀئي اصناف سخن موجود هئا، پر خبر نه آهي ته ڪهڙن سببن ڪري اهو سڄو ديوان درياهه ۾ لوڙهي ڇڏيائين. تقريباً ٻه سال کن خاموش رهيو. گويا 1152هه ۾ جڏهن سندس عمر ٻارهن ورهيه هئي، شعر چوڻ شروع ڪيائين؛ 1153هه تائين اٺ هزار شعر چئي ديوان جنهن ۾ نالو بطور تخلص جي استعمال ڪيو هيائين، لوڙهي 54-1155هه جا سال خاموش رهيو، تا آنڪ 1155هه ۾ وري کيس نئين سر سخن سنجيءَ جو شوق جاڳيو.

انهيءَ زماني جو هڪ واقعو بيان ڪندي، مير صاحب لکي ٿو ته: ’مظفر علي خان، نادري زماني ۾ ٺٽي ۾ آيو، ۽ سندس ڏنل زمين ”مرد مک در آب“، ”نمک در آب“ ٺٽي جي شاعرن ۾ تمام مشهور ٿي، ۽ تقريباً سڀني شاعرن انهيءَ تي طبع آزمائي ڪئي.‘ مير صاحب انهيءَ زماني ۾ طفل مڪتب هو، پر کيس شوق جاڳيو ۽ ساڳيءَ زمين ۾ استادن جي مقابلي ۾ هن به غزل تيار ڪيو، جنهن مان لکي ٿو ته هيٺيون هڪ شعر کيس ياد رهجي ويو:

با صاف مشربان چه زنی لاف سر کشی،

صد بار ديده ايم ترا ای فلک در آب.(2)

1155هه ۾، مير حيدرالدين ابو تراب ’ڪامل‘(3)جهڙي استاد ڪامل سان سندس ملاقات ٿي، ۽ انهيءَ بزرگ جي فيض ۽ صحبت سبب ڇڏيل شوق ۽ وسريل ذوق ۾ وري جولان جاڳيو(1)، ۽ سندس شاگردي اختيار ڪري، نئين سر مشق سخن شروع ڪيائين. مير ڪامل سندس تخلص ’مظهري‘ رکيو، جنهن مان تجديد شاعريءَ جو سال 1155هه به برآمد ٿئي ٿو.

مير صاحب ڪجهه وقت تائين ’مظهري ‘ تخلص قائم رکيو، پر ان کانپوءِ، ’قانع‘ تخلص اختيار ڪيائين، جيڪو آخر دم تائين سندس نالي سان پيوست رهيو.(2)

ملازمت: سنڌ جي آزاد حڪمران ميان نور محمد ڪلهوڙي، 1167هه ۾ وفات ڪئي؛ ۽ سندس پٽ ميان مراد ياب تخت نشين ٿيو. ميان صاحب جي وفات کانپوءِ تخت ۽ تاج جي لالچ ۽ لوڀ، حڪمران خاندان ۾ باهمي آويزش جي ابتدا ڪئي. ميان مراد ياب چار سال به پورا نه ڪيا، جو معزول ٿي جيل ۾ وڃي پيو ۽ سندس ٻيو ڀاءُ ميان غلام شاهه، جيڪو گلان طوائف جي پيٽ مان هو، تخت نشين ٿيو. انهيءَ ئي حڪمران لاءِ ڪنهن سنڌي شاعر جو هي شعر مشهور آهي:

”گلان وچان جو گل کليوسي،

ڪجهه کُليا هي ڪجهه کُلسي.“(3)

ميان غلام شاهه، بيحد سمجهدار ۽ حڪمرانيءَ ڪرڻ لاءِ هر طرح موزون ۽ مناسب هو. هن پنهنجي زماني ۾ ملڪ ۾ نه فقط امن امان قائم ڪيو، بلڪ سرحدي علائقا به ڪيترا حاصل ڪري، سنڌ ۾ شامل ڪيائين. ڪڇ جي راجا کان بست ۽ لکپت جو بندر ورتائين؛ سبزل ڪوٽ ۽ اُچ، بهاولپور جي نواب کان ڇڏايائين؛ ۽ ڪراچيءَ جو بندر، قلات جي خان کان واپس ڪيائين، حيدرآباد جو شهر آباد ڪيائين ۽ 1182هه ۾ حيدرآباد جو قلعو تعمير ڪرائي، اُن ۾ گادي ڪيائين. انگريزن سندس ئي زماني، 1171هه ۾، ٺٽي ۾ پنهنجي تجارتي ڪوٺي قائم ڪئي. اهڙيءَ طرح ملڪ سندس زماني ۾ ڏاڍو وسيو ۽ رسيو، سکيو ۽ ستابو ٿيو؛ پر افسوس جو 16 سالن جي حڪمرانيءَ بعد 1186هه ۾ لَقوي، فالج ۽ غشيءَ سبب هن انتقال ڪيو، جنهن کانپوءِ ڪلهوڙن جي حڪومت جو شيرازو ڏينهون ڏينهن درهم برهم ٿيندو ويو.

انهيءَ روشن دماغ بادشاهه، مير علي شير کي پنهنجي خاندان جي تاريخ نويسيءَ لاءِ، پاڻ وٽ رکيو، ۽ مير صاحب ”شاهه نامه“ جي طرز تي فارسي نظم ۾، ۽ ٻي مفصل تاريخ نثر ۾، لکڻ شروع ڪئي، سندس تقرر تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي 1175هه ۾ ٿيو(1)، ۽ مير صاحب ٺٽي کان خدا آباد هليو ويو. اهو معلوم نه ٿي سگهيو، ته مير صاحب، ميان غلام شاهه جي دربار سان ڪيتري وقت تائين وابسته رهيو؛ پر جنهن صورت ۾، مير صاحب پنهنجون ٻئي تصنيفون مڪمل ڪري نه سگهيو، تنهنڪري خيال آهي ته شايد ڪجهه سال يا ڪجهه عرصو مير صاحب، ميان غلام شاهه جي درٻار ۾ رهي، وري ٺٽي واپس موٽي آيو.

1180هه ۾، مير صاحب ”تحفة الڪرام“ لکڻ شروع ڪيو؛ ان ۾ ڪلهوڙن جي حڪومت جو ذڪر شروع ڪندي ابتدا ۾ لکي ٿو ته:

– ”ذکر ايشان در طبقة علحده ميگردد و بنا بر مزيد فائده و ادای حقوق نمک ذکر از اصل مع بيان بزرگان اين سلسله مجملاً گذارش ميکند.“(2)

”اداي حقوق نمڪ“ جي اشاري مان ظاهر آهي ته 1180هه کان اڳ مستقل ملازمت کان آجو ٿي، ٺٽي هليو آيو هو ۽ حق نمڪ نڀائڻ سبب سنه 1180هه ۾ به کيس اهو خيال هو ته، هو ڪلهوڙن جي تاريخ جا ٻئي ڪتاب ضرور ختم ڪندو. بهرحال مير صاحب جي مستقل ملازمت رهي يا نه رهي، پر سندس تعلقات ملازم ٿيڻ کان اڳ انهيءَ حڪمران گهراڻي سان جهڙيءَ طرح خوشگوار هئا، اهڙيءَ ريت پوءِ به رهيا، جنهن جي تصديق اسان کي انهن فرمانن ۽ سَنَدَن مان ملي ٿي، جيڪي وقت بوقت وظيفن، تنخواهن ۽ مزروعه زمينن جي سلسلي ۾ مير صاحب کي انهيءَ خاندان طرفان ملندا رهيا.

مير صاحب جو معاش: قديم خانداني دستاويزن مان(1) معلوم ٿئي ٿو ته، مير صاحب جو سمورو خاندان شروع وارن ڏينهن کان وٺي، سندس زماني تائين خوشحال ۽ فارغ البال رهيو ۽ کانئس پوءِ به حسبِ دستور اهو گهراڻو، جاگيرون، تنخواهون، وظيفا، خلعتون ۽ انعام اڪرام چوڙيندو ماڻيندو رهيو.

مير سيد شڪرالله جيئن 927هه ۾ ٺٽي پهتو، تيئن ئي ارغونن طرفان سندس وظيفو جاري ٿيو. همايون جي فرمانن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب جي گهر کي هن جي طرفان به بطور ’سيورغال‘ وظيفو ۽ ساڪري پرڳڻي ۾ ڪجهه زمين مدد معاش لاءِ مليل هئي. اهڙيءَ طرح ترخاني دور جا دستاويز به ملن ٿا، جن ۾ نه فقط اڳين بادشاهن جي عطا ڪيل وظيفن ۽ جاگيرن جي تصديق ٿيل آهي، بلڪ اُن تي پنهنجي طرفان به، وقت بوقت اضافا ڪندا رهيا آهن. مرزا جانيءَ جي هڪ فرمان (مرقومه 1007هه) مان اهو به معلوم ٿئي ٿو ته جوڻ پرڳڻي ۾ به ڪي ڳوٺ انهيءَ خاندان کي بطور مدد معاش مليل هئا. سنڌ جڏهن مغل سلطنت جو حصو بڻي، تڏهن هن گهراڻي جا سڀئي وظيفا، تنخواهون ۽ زمينون بحال ڪيون ويون. 1029هه جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو ته جهانگير، سيد ظهيرالدين ثاني خلف سيد شڪرالله ثانيءَ لاءِ ٻه سؤ خرار سارين جا بطور وظيفي جي ساليانو منظور ڪيا، جن جي وصوليءَ لاءِ ٽڪر هنڱوري ۽ ٽَڪر هالي جي پرڳڻي تي فرمان جاري ٿيو. ڪجهه وقت کانپوءِ سارين بدران، ٽڪر هنڱوري جي جاگير مان 22 هزار دام (2) بطور سالياني تنخواهه جي کيس مقرر ٿي مليا. 1037هه ۾ سيد شڪرالله فوت ٿيو. 1039هه ۽ 1040هه جي فرمانن مان معلوم ٿئي ٿو ته اها تنخواهه شاهه جهان، سيد صاحب جي اولاد لاءِ بحال ڪئي. جيئن جيئن خاندان وڌندو ويو ۽ گهر جدا جدا ٿيندا ويا، تيئن تيئن اهي تنخواهون به تقسيم ٿينديون مختلف شخصن جي نالي تي بحال ٿينديون رهيون. 1138هه جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو ته پنجاهه هزار دام(1)، اهو خاندان سالياني تنخواهه کڻندو هو. 1144هه ۾، خان خانان معظم خان هڪ سَند جاري ڪئي، جنهن جي بنياد تي، مير علي شير ’قانع‘ جي والد سيد عزت الله کي 540 بيگا زمين ملي. ميان نورمحمد، 1155هه ۾، سيد عبداللطيف بن سيد عبدالمجيد کي پليجي پرڳڻي تي 70 خرار سارين جي سند ڪڍي ڏني(2). سيد صاحب 1158هه ۾ فوت ٿيو؛ جنهن کانپوءِ سندس پٽ عبدالمجيد ثانيءَ جي نالي اهو وظيفو بحال ڪيو ويو، ۽ آخر اهو وظيفو ڦرندي ڦرندي سيد عبداللطيف ثانيءَ وٽ آيو، ۽ ان کانپوءِ مير علي شير جي والده جي نالي تي بحال ٿيو؛ ڇاڪاڻ ته انهيءَ گهر ۾ نرينو اولاد ڪونه ٿيو ۽ مير صاحب جي والده انهيءَ گهر جي وارثياڻي هئي. بيبي صاحبه کانپوءِ، مير علي شير ۽ سندس ڀاءُ مير ضياء الدين انهيءَ حصي تي مُتصرف ٿيا، انهيءَ مان اهو به ظاهر ٿئي ٿو ته، مير صاحب ۽ مير ضياءُالدين سڳا ڀائر ۽ انهيءَ بيبيءَ جي بطن مان هئا، ۽ انهيءَ ڪري ئي ڇهن ڀائرن مان فقط اهي ٻه ڀائر وظيفي جا وارث بڻيا. سندس ٽئين ڀاءُ سيد فخرالدين کي جدا پنهنجي ناناڻڪي حصي مان هڪ سؤ بيگا  زمين تصرف ۾ آئي.

ميان نور محمد جو هڪ پروانو ملي ٿو، جنهن مطابق مير علي شير جي والد سيد عزت الله کي جڳت پور ۽ ڪڪرالي وغيره ۾ به ڪي ڳوٺ جاگير طور مليا. انهن جي آمدنيءَ تي هن هيٺينءَ طرح پنهنجي پٽن جون تنخواهون جاري ڪرايون: سيد فخرالدين ۽ سيد يار محمد 14-78 رپيا، ۽ سيد علي شير ۽ سيد ضياء الدين 0-0-72 رپيا.

ڪلهوڙن بعد ٽالپرن به ساڳيءَ طرح هن خاندان جي جاگيرن، تنخواهن، وظيفن ۽ ٻين انعامن اڪرامن کي جاري رکيو. ميان نور محمد جي زماني کان وٺي ٽالپرن جي ابتدائي دور تائين، ڪي اهڙا فرمان به ملن ٿا، جن ۾ روزاني وظيفي ڏيڻ جو به ذڪر آهي. ميان غلام شاهه جي هڪ فرمان (مرقومه 1172هه) مان معلوم ٿئي ٿو ته ميان نور محمد کان وٺي سيد عزت الله جو روزينو جاري هو، جيڪو غلام شاهه جي تخت نشينيءَ کانپوءِ مير علي شير جي نالي منتقل ٿيو. 1188هه ۾ ميان سرفراز جي فرمان ۾ به ان جي تصديق ٿئي ٿي. اهڙيءَ طرح 1191هه ۾، ميان عبدالنبي به ساڳيو روزينو جاري رکيو. ساڳئي سال جي ٻئي هڪ پرواني مان معلوم ٿئي ٿو ته ميان عبدالنبيءَ، مير علي شير جي پٽ مير غلام علي ’مائل‘ جو 12 رپيا درماهو وظيفو جاري ڪيو هو.

1197هه ۾، مير فتح علي خان- فاتح سنڌ- مير علي شير جي نالي هڪ پروانو ڪڍيو، جنهن ۾ 42 رپيا ”بمد اِجارهء ميربحري(؟)“ عنايت ڪرڻ جو ذڪر آهي، ۽ اهو وظيفو ڪلهوڙن جي زماني کان مير صاحب جي نالي هلندو ٿي آيو. 1198هه ۾، مير فتح علي خان هڪ فرمان ڪڍيو، جنهن مطابق مير علي شير کي هدايت ڪئي وئي ته، جنهن صورت ۾ حيدرآباد سرڪار جي حصي ۾ سنڌ جو اڌ ملڪ آهي، تنهن ڪري اِها سرڪار کيس مقرر ٿيل وظيفن جو آئيندي اڌ ڏيندي، ۽ باقي اڌ، مير سهراب، مير ٺاري ۽ مير باگي کان کيس وٺڻ گهرجي.

ڪلهوڙن جي زماني کان جيڪي 70 روپيا بطور وظيفي جي مير 

علي شير ۽ مير ضياء الدين کي ملندا هئا، سي مير فتح علي خان جي دور ۾، ٻنهي ڀائرن جدا جدا ڪرائي، پنهنجن نالن تي پروانا ورتا؛ جيتوڻيڪ 70 رپين مان 42 رپيا مير علي شير ورتا ۽ باقي مير ضياء الدين وٺندو رهيو. 1253هه جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو ته مير نور محمد خان جي زماني ۾ انهيءَ ساڳئي وظيفي جو هڪ حصو مير علي شير جي پوٽي مير صابر علي ولد مير غلام علي ’مائل‘ کي 6-5-7 رپين جي صورت ۾ درماهو ملندو هو. 1255هه ۾، مير محمد خان اڍائي آنن جو اضافو ڪري پورن ساڍن ستن رپين درماهو ڏيڻ جو پروانو جاري ڪيو، ۽ ڪوري ضرب مان ڦيرائي سورتي ضرب يعني انگريزي سڪي ۾ ڏيڻو ڪيو.

اها آهي مير صاحب ۽ اُن جي خاندان جي معاشي پهلوءَ جي منتشر معلومات، جنهن کي اسان مختلف سَندن جي ذريعي گڏ ڪري، پڙهندڙن اڳيان پيش ڪيو آهي. جيتوڻيڪ مٿيان انگ اکر مير صاحب جي مڪمل آمدنيءَ جو خاڪو پيش ڪري ڪونه ٿا سگهن، تنهن هوندي به اسان هن نتيجي تي پهچون ٿا ته، مير صاحب جو خاندان فارغ البال ۽ نهايت خوشحال هو. سندن گذر سفر نهايت ڪشادگيءَ ۽ عزت آبروءَ سان ٿيندو هو. سڀني حڪمرانن انهيءَ خاندان جي عزت ڪئي، وظيفا ڏنائون، جاگيرون جاري ڪيائون، درماها ۽ روزينا عطا ڪيائون، ۽ وقت بوقت جيڪي انعام اڪرام ۽ خلعتون ۽ پهراڻيون ملنديون ٿي رهيون، سي ان کانسواءِ هيون.(1)

مير صاحب جي دور جو سياسي پس منظر: مير ’قانع‘، جيئن اسان مٿي ڄاڻائي آيا آهيون، ميان نور محمد جي حڪومتي دور ۾ پيدا ٿيو. سنڌ ۽ سنڌ جا ماڻهو دهليءَ جي بالادستيءَ کان ته آزاد ٿيا، پر نادر جي اچڻ، سندس ڦرلٽ ۽ آخر ۾ افغانستان جو باجگذار بڻائي وڃڻ، سنڌين کي آزادي ماڻڻ ڪانه ڏني- ڄڻ سنڌ جي زيردستيءَ واري قطب نما جو رخ دهليءَ کان ڦري افغانستان طرف ٿي ويو ۽ فرق فقط هي ٿيو ته، دهليءَ جِي سنڌ تي گورنرن جي ذريعي سڌي سنئين حڪومت هلندي هئي، ۽ هن کانپوءِ اندروني طرح سنڌ آزاد رهندي به افغانستان جو ڍل ڀرو صوبو ٿي وئي ۽ بجاءِ گورنرن جي، ڍل جي وصوليءَ ۽ عام نظرداريءَ لاءِ افغاني وڪيل اچڻ لڳا.

ميان نور محمد جي وفات (1167هه) تائين، سنڌ جي حڪمران خاندان ۾ خير جي گذرندي رهي، پر هن جي اکين بند ڪرڻ بعد، تخت ۽ تاج جي سلسلي ۾، آهستي آهستي آويزشن جي ابتدا ٿي. ميان غلام شاهه جي دور ۾ (1170-1186هه) ڪا خاص خرابي ڪانه ٿي- مير علي شير تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي ڪجهه سال پنهنجو سٺو وقت گذاريو- پر 1186هه کانپوءِ، جو حڪمران خاندان ۾ خونريزي ۽ ملڪ ۾ انتشار جي ڪيفيت قائم ٿي، تنهن 1198هه تائين سنڌ کي برابر تباهه ۽ تاراج ڪيو. انهن ٻارهن تيرهن سالن جي عرصي ۾ سنڌ جي تخت ۽ تاج ڪيترن حڪمرانن جي مسند آرائي ڏٺي ۽ ڪيترن شاهزادن جا ڪنڌ ڪپيا ۽ ٽالپر سردارن مان ڪيترا ڪونڌر ڪسندا ڏٺا. سرفراز تقريباً ٽي سال حڪومت ماڻِي؛ محمد خان چند مهينا مسند جو مزو ورتو؛ غلام نبيءَ ڏيڍ سال کن تخت نشيني ڪئي؛ عبدالنبيءَ تقريباً ساڍا ٽي سال واڳ ورتي؛ صادق عليءَ ڪجهه مهينا ۽ ان کانپوءِ ٻيهر عبدالنبيءَ قبضو ڪيو، ۽ پنجن سالن ۾ اها ڪشت و خون ڪيائين، جو سنڌ جي بدنصيبيءَ ۽ برباديءَ تي نه فقط پنهنجن رت رنو، بلڪ ڌارين جي اکين مان به لڙڪ وهي نڪتا.

ٽالپر سردار، جيڪي حقيقي طرح حڪومت جا قوت بازو هئا، تن مان ڪيترا سربراهه ناحق خون ٿيا- مير بهرام ۽ سندس فرزند مير صوبدار خان ميان سرفراز جي چرچ تي بنا سبب قتل ڪيا ويا. ميان غلام نبيءَ پهريون پنهنجي خاندان جا پنج شاهزادا ڪهرايا- محمد سرفراز، محمد خان، محمود خان ۽ ٻه ٻيا- انهيءَ دردناڪ واقعي تي ڪنهن شاعر هيٺين نادر تاريخ چئي:

از گلِ باغِ عباسي پنج کم(1)؛

ٽالپر اميرن جي شهادت جو سلسلو به ساڳئي وقت جاري رهيو- مير بجار کي دوکو ڏئي، شهيد ڪرايو ويو(2)؛ مير عبدالله خان ۽ مير فتح خان به ساڳيءَ طرح 1197هه ۾ نهايت بيدرديءَ سان قتل ڪرايا ويا.

ٽالپرن جي بيگناهه خونن نه فقط بلوچ قوم کي بغاوت تي آمادو ڪيو، بلڪ سڄيءَ سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي انهيءَ ظالم حڪمران جي خلاف باهه ٻري وئي. جيتوڻيڪ 1198هه ۾، هالاڻيءَ جي ميدان تي حاڪم ۽ محڪومن جو معرڪو ٿيو، جنهن ۾ حاڪم کي شڪست ۽ محڪومن کي فتح نصيب ٿي. سنڌ جي واڳ ٽالپرن جي هٿ ۾ آئي، ۽ ڪلهوڙا هميشھ هميشھ لاءِ ختم ٿي ويا.

ميان عبدالنبيءَ خانه جنگيءَ سبب افغان حڪومت کان مدد ورتي. اُن حڪومت جو ظالم ترين سردار، مدد خان افغان، سنڌ ڏانهن موڪليو ويو، جنهن 1194هه ۾ هتي پهچي، سموريءَ سنڌ کي تهه و بالا، ناس ۽ نابود ڪري ڇڏيو. انهيءَ مدد خان جي ڪاهه سنڌين کي ايترو متاثر ڪيو، جو ڪيترا سنڌي پهاڪا ۽ چوڻيون اڄ تائين انهيءَ دور جي يادگار طور موجود آهن-

”گهوڙا ڙي گهوڙا!“

”گهل ڙي گهل!“

”مدد ته پٺيان ڪونه اٿئي!“

فارسي گو شاعرن چيو،

”اي داد، از ظالم بيداديء منجوس“– سنه 1194هه.

چنان هول در ملک سنده اوفتاد   که هولِ قيامت بداده زياد

ڪنهن شاعر انهيءَ ظالم جي وڃڻ جي تاريخ ڪڍي:

”بشر بود رفت“- سنه 1164هه.

سنڌ ۾ ايتري ڦرلٽ ٿي، انهيءَ حد تائين خوف رهيو، ۽ ايترا گهر خاندانيون ۽ ڳوٺ تباهه ٿيا، جو چنگيز ۽ هلاڪوءَ جي خون آشامين ۽ تيمور جي عالم سوزين ۽ هلاڪت آفرينين جي ياد تازي ٿي وئي. سنڌ انهيءَ قسم جي تباهي ڪڏهن ڪانه ڏٺي هئي؛ دهليءَ تي نادر ۽ بغداد تي هلاڪوءَ به اهڙي بربادي ڪانه آندي، جهڙي ميان عبدالنبيءَ، مدد خان جي ذريعي سنڌ تي آندي.

اهوئي زمانو هو، جڏهن عمادالملڪ، غازي الدين نظام(1)، سنڌ ۾ آيو، ۽ تباهي ۽ برباديءَ جا هولناڪ منظر، اکين سان ڏسي ايتري قدر متاثر ٿيو، جو اهڙو ئي دردناڪ مرثيو چيائين جهڙو حضرت سعديءَ بغداد جي برباديءَ تي چيو هو:

”در سند چه فتنه و بلا شد	گوئي که قيامتی بپا شد
چون سند که مامن جهان بود	اي آه! چه گويمت چها شد
هر خانه بخاک شد برابر	هر صاحب دولتی گدا شد
هر تاجوری برهنه برگشت	هر ماه سری برهنه پا شد
تا ناموران به بند افتند	سر رشتهء صبر دل رها شد
مادر ز پسر، پسر ز مادر	سر از تن و تن از سر جدا شد
منعم پیء مشت آرد يک سير	سر گردان هم چو آسيا شد
گل رويان را ز خارِ صحرا	خونِ کفِ پای خود حنا شد
هر پرده نشين کنج عصمت	بی برقعه و معجر و ردا شد
زرها به نثار حفظ جان رفت	جانها بر آبرو فدا شد
رفت از همه هرچه در گره بود	زين گونه فلک گره کشا شد
يک ظلم نه شد که شد دو صد ظلم	يک کار نه شد که کارها شد
بر اهل زمين عجب بلائی	يک مرتبه نازل از قضا شد
بي ستري طرفه آه! صد آه!	بر سيّدها و پارسا شد
از امت مصطفی چه ظلمي	امروز بر آل مصطفی شد
امروز پس از هزار و صد سال	احوال عراق رونما شد
جستم چو ’نظام‘ سال تاريخ	از هاتف غيبی ام ندا شد

کاي بنده اهل بيت بشنو

”سلطينکه سند کربلا شد.“

اهو سڄو ملڪي ۽ سياسي پس منظر آهي انهيءَ منيءَ صديءَ جو، جنهن ۾ مير علي شير اکيون کوليون، پليو، پروان چڙهيو؛ تعليم حاصل ڪري، علم جي انتهائي اوج تي پهتو؛ شعر و سخن جو شغل ڪندو رهيو ۽ تصنيف تاليف کي پنهنجو اوڇڻ ۽ اوڍڻ بڻائي، زندگي بسر ڪندو رهيو. سواءِ انهن چند سالن جي، جيڪي هن ميان غلام شاهه وٽ تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي گذاريا- باقي سڄي زندگي آزاديءَ سان بسر ڪندو رهيو. انهيءَ بادشاهه گرديءَ ۾ ڪنهن کي طاقت هئي؟ جو درٻاري ملازمت جو بار سر تي کڻي، سازشن ۽ منصوبن ۾ حصو وٺي ۽ خون خرابيءَ، قتل ۽ غارت گريءَ کي اکئين ڏسندو رهي!

مير صاحب جي غير معمولي شخصيت ۽ بي پناهه صلاحيت جو هن مان اندازو ٿئي ٿو ته انهيءَ سموري دور جي سڀني بلائن، آفتن ۽ اندوهناڪين جي هوندي به سندس سڪون قلب ضايع ۽ اطمينان دل غارت نه ٿيو. هن بزرگ دنيا جهان جي جهڳڙن، ملڪي تباهين ۽ هلاڪت خيزين کي ڏسندي به، سڀني ڳالهين کي پس پشت وجهي، اکين کي بند ڪري، ڪنن ۾ ڪپهه ڏئي، تصنيف ۽ تاليف جاري رکي؛ ۽ پنهنجي خالص علمي ۽ ادبي زندگيءَ کي برباد نه ڪيو ۽ 12 ورهين جي زندگيءَ کان وٺي جهان ڇڏڻ واري سال کان هڪ سال اڳ تائين، برابر دماغ ۽ قلم هلائيندو آيو، ۽ هزارن ورقن جو عظيم الشان ادبي ذخيرو سنڌ جي آئينده نسلن لاءِ ڏئي ويو.

سير ۽ سفر: مير صاحب جي سموري زندگي سراسر علمي هئي. تنهنڪري ڀائنجي ٿو ته هن پنهنجو وقت، دنيا جي ٻين مشغلن ۾ ڪونه وڃايو ۽ گهڻو ڪري گهر ۾ رهي، تصنيف تاليف ڪندو رهيو- سواءِ هڪ معمولي وقفي جي، جنهن ۾ هن کي نامعلوم سببن ڪري سورت، ڄام ننگر ۽ ڀڄ جو سفر درپيش آيو.

”تحفة الڪرام“ (ج 2، ص 33) ۽ ”مقالات الشعراء“ مان معلوم ٿئي ٿو ته 1160هه ۾ هو سورت ويو، جتي مير سعدالله سورتي، ۽ ان جي فرزند مير عبدالولي ’عزلت‘ سان سندس ملاقات ٿي؛ ۽ انهيءَ سفر ۾، چند ٻين اهل علم بزرگن سان به سندس صحبتون ۽ رهاڻيون ٿيون- جهڙوڪ ’رضائي‘ شاعر سورت کان لاهري بندر تائين ساڻس ٻيڙيءَ ۾ گڏيو آيو (”مقالات الشعراء“ ص 109): محمد اڪرم اصل ٺٽي جو شاعر هو، پر سندس زندگي دهلي، دکن، ۽ سورت ۾، مختلف سرڪاري عهدن تي گذري- مير صاحب جڏهن سورت کان وطن واپس ٿيو، ان وقت محمد اڪرم به ساڻس گڏيو آيو؛ واٽ تي ٻيڙو، ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون، طوفان جي گرداب ۾ ڦاٿو، ۽ اهڙي نااميديءَ جي حالت ٿي، جو مير صاحب ان کي ”حادثهء عظيم“ تصور ڪندي لکي ٿو:

– ”که خلاصي از آن تهلکه، محض بفضل مفضل حقيقي صورت بست.“

انهيءَ مصيبت ۾ محمد اڪرم هيٺيون شعر حسب حال چيو:

درميان آب و آتش همچو گل	کشتیء اميد ما دارد شنا
گر نه فضل حق نمايد رهبری	نيست مخلص از چنين جوش بلا

(”مقالات الشعراء“ 34)

”تحفة الطاهرين“ جي مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽويءَ جي ملاقات به ساڻس سورت ۾ ٿي. اهو بزرگ به انهيءَ زماني ۾ سورت منجهه مقيم هو.

ڄام ننگر عرف اسلام آباد کي به مير صاحب انهيءَ سفر جي دوران ۾ ئي ڏٺو؛ ۽ اتي ئي سندس ملاقات محمد عاقل ’ابله‘ جهونا ڳڙهيءَ سان ٿي، جيڪو صاحب شاعر، ۽ ٺٽي جي ميان ابوالقاسم جو شاگرد هو. (”مقالات الشعراء“ 26)

اهڙيءَ طرح غالباً ساڳئي سفر ۾، جڏهن سيد صاحب ڀڄ ننگر ويو، تڏهن سندس ملاقات هڪ ايراني شاعر ’هوشيار‘ صفاهانيءَ سان ٿي، جيڪو پوءِ ٺٽي به آيو، ۽ اتان وري هندوستان هليو ويو (”مقالات الشعراء“ 311). بندر سورت کان موٽندي، سيد صاحب سان گڏ ’مفلس‘ شاعر به ٻيڙيءَ ۾ هم سفر هو، جيڪو سنڌ ڏانهن قلندر لعل شهباز جي زيارت لاءِ ٿي آيو (”مقالات الشعرا“ 265).

گجرات سان، انهيءَ سفر کانپوءِ، مير صاحب جي ڪافي دلچسپي پيدا ٿي، ۽ ان کانپوءِ جيڪي به خاص واقعا انهيءَ طرف ٿيندا هئا، انهن تي مير صاحب تاريخي قطعا ۽ شعر تصنيف ڪندو هو.

نورالدين محمد معروف به مومن خان، 1170هه گجرات تي قابض ٿيو، ته مير صاحب تاريخ چئي:

چو شد نواب مومن خان بگجرات   ز کفر کافران گرديد خالی(1)

1165هه ۾ بندر سورت جي حاڪم نواب صفدر محمد خان جو پٽ محمد وقار خان فوت ٿيو. مير صاحب هيٺين طرح سندس تاريخ ڪڍي:

”فلا خوف عليهم ولاهم يحزنون“(1)

مطالعي جو شوق: مير صاحب جو دور، جيتري قدر سياسي ۽ ملڪي حالتن سبب اونداهو ۽ اندوهناڪ هو، اوتري قدر علمي ۽ ثقافتي لحاظ سان روشن ۽ خوشگوار هو. هڪ ئي وقت سوين مدرسا علم آموزيءَ لاءِ آباد هئا؛ هرهڪ گهراڻو ۽ هرهڪ فرد علم جو مرڪز ۽ منبع هو. هر علم دوست جي اوطاق ۽ بيٺڪ ’اڪيڊميءَ‘ جو ڪم ڏيندي هئي. هرهڪ عالم، اديب ۽ شاعر وٽ، جدا جدا ڪتبخانا هوندا هئا. گهرن ۾، اوطاقن ۾، رستن تي، دڪانن ۾ ۽ بازارن جي چوراهن تي، علم پرورن جون ملاقاتيون، صحبتون، مجلسون ۽ مشاعرا، صبح شام ۽ رات ڏينهن ٿيندا رهندا هئا. هڪ ئي وقت مخدوم محمد هاشم (متوفي 1174هه)، مخدوم محمد معين (متوفي 1161هه)، مخدوم ضياء الدين، ميان نعمت الله، ميان محمد صادق، آخوند محمد شفيع، ۽ آخوند ابوالحسن جهڙا يگانهء روزگار عالم، ۽ مير ’محسن‘ (متوفي 1163هه)، غلام علي ’مداح‘، بالچند ’آزاد‘، شيوڪ رام ’عطارد‘، شيخ محمد محفوظ ’سرخوش‘، غلام علي ’مومن‘، محمد پناهه ’رجا‘ مير ابوالبقا ’بهرور علي‘ ۽ مير ابو تراب ’ڪامل‘ جهڙا نغزگو شاعر ٺٽي جي شهر ۾ موجود هئا، جن مان هرهڪ پنهنجي دور جو ’غزالي‘ ۽ ’دواني‘، ’سعدي‘ ۽ ’انوري‘ هو.

اهي سڀ بزرگ پاڻ صاحب تصانيف ۽ صاحب دواوين هئا؛ انهن مان هرهڪ کي جدا جدا ڪتب خانو هوندو هو، جنهن مان نه فقط پاڻ فائدو وٺندا هئا، بلڪ دوست احباب به وقت بوقت استفادو ڪندا رهندا هئا؛ انهن مان هرهڪ بزرگ جي اوطاق ”دارالمصنفين“ ۽ ”ندوة المصنفين“ هوندي هئي؛ ۽ هرهڪ استاد ۽ عالم جو مدرسو، ”دارالعلوم ديوبند“ ۽ ”ندوة العلوم“ هو.

مير علي شير کي اهڙا معاصر مليا؛ انهيءَ قسم جا همعصر شاعر مليا؛ ۽ اها علمي فضا ۽ ادبي ماحول نصيب ٿيو. هن علمي صحبتن ۽ ادبي مجلسن جو پورو پورو فائدو حاصل ڪيو. انهن مدرسن ۾ هن علم پرايو؛ ۽ انهن دارالعلومن ۾ هن عربي ۽ فارسي زبانن تي قدرت ڪامله حاصل ڪئي؛ ۽ انهن ڪتبخانن جي هرهڪ ڪتاب جي هن ورق گرداني ڪئي؛ ۽ ڪتابن جي هرهڪ جلد مان هن مطلب ۽ مواد اخذ ڪيو. ڪتبخانا نه فقط هن ٻين جا ڏٺا، بلڪ خود سندس پنهنجو ذاتي ڪتبخانو ايڏو عظيم الشان هو، ۽ ان ۾ ايترا نادر مخطوطا موجود هئا، جو اڄ به ان جي فهرست ۽ ان جا باقي بچيل ڪتاب پڙهي ۽ ڏسي حيرت وٺيو وڃي ٿي(1).

مير صاحب جي مطالعي جي شوق، ۽ ٺٽي ۾ ڪتابن جي فراوانيءَ ۽ دستيابيءَ جو اندازو تڏهن ٿئي ٿو، جڏهن سندس پنهنجي تصنيفن ۾ اهڙن اهڙن ڪتابن جا حوالا پڙهجن ٿا، جن مان اڄ به ڪيترا ڪتاب ناياب ۽ نادرالوجود آهن.

”تاريخ فرشته“، ”طبقات اڪبري“، ”منتخب التواريخ“، ”دهه ساله عالمگيري“، ”آئين اڪبري“، ”روضة الصفا“، ”حبيب السير“، ”مراة احمدي“، ”مراة سڪندري“، ”خزانهء عامره“، ”يدِ بيضا“، ”تذڪرهء واله داغستاني“، ”هفت اقليم ابن رازي“، ”ڪلمات الشعراء“، ”مجالس المومنين“، وغيره- تاريخون ۽ تذڪرا، تصنيف تاليف ڪندي، مير صاحب جي پيش نظر هئا.

ايراني توڙي هندوستاني شاعرن مان ڪيترن جا ديوان مير صاحب وٽ موجود هئا. اهڙيءَ طرح سنڌ جي تقريباً سڀني مصنفين جون تصنيفون به سندس پيش نظر هيون. ”تاريخ معصومي“، ”طاهري“، ”بيگلر نامه“، ”ترخان نامه“، ”تذڪرة المراد“، ”آداب المريدين“، “حديقة الاولياء“، کانسواءِ ڪيترا ديوان ۽ گهڻو ڪري سِنڌِين جون سڀئي مذهبي تصنيفون سندس مطالعي ۾ رهيون هيون. ”طومار سلاسل گزيده“ تيار ڪرڻ وقت، طريقت جي بزرگن جون گهڻو ڪري سڀئي ملفوظاتيون، ۽ سلسلهء طريقت جون اسناد ڏٺيون هئائين. ”ملفوظات مخدوم جهانيان“، ”منهاج العباد“- شيخ سعدالدين، ”تحفة البرر“- شيخ مجدالدين بغدادي، ”بحرالدقائق شافعي“، ”کتاب استعداد الاخرة“، به انهيءَ ڪتاب جي ماخذن مان آهن.

پنهنجي ايراني بزرگن جون به گهڻو ڪري سڀئي تصنيفون پڙهيون هئائين- جيئن ته امير غياث الدين منصور جا تصنيف ٿيل ڪيترا ڪتاب سندس نظر مان گذريا هئا. ”طبقات ابن سعد“ جهڙو نادر ۽ ناياب ڪتاب، جيڪو اڄ ڇپئي کان پوءِ به ايتري قدر نادرالوجود آهي، جو اسان جي ملڪ جا گهڻو ڪري سڀئي ڪتبخانا ان کان محروم آهن، اڄ کان ٻه سؤ ورهيه اڳ ٺٽي ۾ مير صاحب جي مطالعي مان گذريو، جيئن پاڻ هڪ هنڌ (”مقالات الشعراء“ 212) فرمائي ٿو ته: ”25 ربيع الاول 1169هه جو، مخدوم ضياء الدين ٺٽويءَ کان، ”طبقات ابن سعد“ جو ٻيو جلد پڙهڻ لاءِ مستعار ورتم.“

مير صاحب جو علمي ورثو:

تصانيف: مير علي شير جي زندگيءَ جو مقصد فقط تصنيف تاليف هو، جيئن اسين مٿي ڄاڻائي آيا آهيون- هن 12 ورهين جي ڄمار ۾ قلم ۽ ڪاغذ کنيو، ۽ مرڻ گهڙيءَ تائين ان کي هٿ مان نه ڇڏيائين. صحيح پتو ڪونه ٿو پوي ته، هن ڪيترا ڪتاب لکيا، پر ”مقالات الشعراء“، ”فهرست ڪتبخانه ٺٽه“ (برٽش ميوزيم (O.R.2073 ۽ ”تحفة الڪرام“ (مملوڪ خان بهادر مولوي محمد شفيع، لاهور) مان جن ڪتابن جا نالا ملن ٿا، انهن جو تعداد 42 آهي. ڪيترا ڪتاب اهڙا به هئا، جن جا مسودا نامڪمل رهجي ويا- جيئن پاڻ فرمائي ٿو:

”اکثر مسودات بهرجا که ماندند، ماندند.“ (”مقالات الشعراء“ 214)

1174هه ۾ ”مقالات الشعراء“ تصنيف ڪيائين. ان ۾ لکي ٿو ته:

”الی الحال اگر بجمع شعر می پرداخت تا سی (30) هزار بيت کم و بيش رسيده می بود.“

گويا مٿئين سال تائين، جيڪي هن شعر چيو، سو به گڏ ڪونه ڪيائين ۽ جن جو تعداد ڪم و بيش ٽيهه هزار ٿئي ها. اهڙيءَ طرح 1174هه کان وٺي 1202هه تائين، 28 سال پوءِ به، اهو سلسلو جاري رکيائين: خبر نه آهي ته ان مان ڪيترو ضايع ٿيو ۽ ڪيترو بچيو. بهرحال جن ڪتابن جا نالا معلوم ٿيا آهن، يا ڪتاب دستياب ٿيل آهن، انهن جو ذڪر تصنيف جي ترتيب سان هيٺ ڪجي ٿو:

(1) ”ديوان علي شير“- (1152هه): ٻارهن ورهين جي ڄمار ۾ هي ديوان مرتب ڪيائين، جنهن کي نامعلوم سببن ڪري درياهه ۾ لوڙهي، ايندڙ ٻه سال، 53-1154هه، شعر چوڻ ڇڏي ڏنائين؛ هن ۾ نالو تخلص طور استعمال ڪندو رهيو.

(2) ”مثنوي شمهء از قدرت حق“- (1165هه): مثنويءَ جو نالو تاريخي آهي- سال تصنيف 1165هه ان مان برآمد ٿئي ٿو. انهيءَ مثنويءَ جو ڪوبه نسخو موجود نه آهي. ڀانئجي ٿو ته مثنويءَ ۾ ڪو قصو بيان ڪيل آهي. ”مقالات الشعراء“ ۾ نمونتاً ڪجهه شعر ڏنا ويا آهن، جن مان مٿيون قياس ٿئي ٿو:

– در تعريف بر دکان نشستن آن جوهري پسر-

پسر چون دکاندار شد در ديار	چو خورشيد اندر حمل بسته يار
کفش بر ترازو چو گشتی فرو	قمر در ترازو مکان يافت گو

– قطعات لعل امانت فقراء را جوهري پسر در ستون مخفي ساخته-

ستون گشته کان بدخشان سپس	برو رشک بر وی بسی کان سپس
چو در راستي بوده پا استوار	شده زادگانِ خورش در کنار

(3) ”مثنوي قضا و قدر“- (1167هه): ”گل از بهار قضا“ مان اهو سال تصنيف برآمد ٿئي ٿو. هيءُ مثنوي ”نڪهت“ شاعر جي تحريڪ تي لکي وئي. ڪوبه نسخو موجود نه آهي. ”مقالات الشعراء“ ۾ هيٺيان اقتباس ڏنل آهن:

– در صفت کشمير-

خور اندر سبزه زارش شپره وار	نيارست آنکه بيند روی انوار
گر آيد بالمثلمه در زمينش	کند گلچين غلط با ياسمينش
ببوی بوی شبويش زهر باد	گل خورشيد گيرد غنچگی ياد
گهی تقرير وصفِ زعفران زار	لَب از خنده نيابد راه گفتار
زبس سَروَش بازادي علم شد	ثمر در تخلهايش وقف هم شد
طلاي آفتاب آنجا است پر غش	زبش در بوتة گل ديده آتش
تونگر گردد آن کو بار دارد	گلستانش گل دينار دارد

– در صفت خوبرويان چين-

زروئ گلرخانش چشم خورشيد	زبس گستاخ بين افتاد جوشيد
ز گفتارِ ملاحت ريز خوبان	بگيرد عندليب آتش بدامان
زفر جبهء شان حسن آداب	نمايد همچو در مينا ميء ناب
مِه نو تا به ابرو يافت نسبت	همی بالد بخود از فرط بهجت
مگر دست قضا از صنع ايزد	لطافت جمله اندر ساعدش زد
ز روي بيت صدرِ شان توان يافت	معاني را که اندر دل همان يافت
نهد ار پشت بر ديوار چون مست	توان دريافت نقش او چه چيز است
گهي نظاره خوبیء هر ماه	تماشائی بر آرد الله الله

– صفت هندو نغمه نوازان هند-

بپا کوبیء رقاصان مه وش	فتد نظاره را نعل اندر آتش
صلای باده نوشی اندر و عام	بود خورشيد آنجا صورت جام
مدام اندر وی از صافیء مهتاب	مه نو هر شب آفزايد میء ناب
مگو اختر که رخشانند هر شام	خم گردون شراب انداخت در جام
بهار نشهء سرشار دارد	سرود آنجا عجب بازار دارد
هر آنکو بسته آهنگ حجاز ست	لجام توسنش از تار ساز ست
دف خورشيد اندر دست زهرش	به پيش مطريش کمتر ز مهرش
بهر محفل که نا و نوش دارد	هوس بر سير پا بردوش دارد

– در صفت مصر و تعريف عمارتهايش-

وزد بادش اگر از جانبِ آب	حباب از ياسمين گيرد فزون تاب
هوايش گر بروي هجر آيد	ز شاخِ خشک مرجان گل بر آيد
بدوش مشرق اندر وقت تعمير	فلک می ريخت آهک از تباشير
ازان خورشيد بر کف رعشه دارد	که خواهد دستي از بامش بر آرد
که گچکاري از خورشيد تابان	ستاند پنجه رازش دستگردان
بهر خشت عمارتهاش خورشيد	برای اقتباسِ نور بوسيد
کمانِ طاقش از قوسِ قزح ساخت	رواقش را چو بنا منشرح ساخت
بود مهتاب آنجا آهک کرم	سفيده صبح از خاکش کشد شرم

– رسيدن از خشکي بدرياء و صفت آن-

دگر راهِ شتابيدن چو طی شد	بجمله احتياجِ کشتیء شد
بلي کشتي گدايان را ضرور است	که فاقه را بدو راهِ عبور است
مسافر را برطب و يابس است راه	ز خشکي باز دريا گشت دلخواه
غبارِ ماندگی بست ابر در دل	کنارِ بحر ماندم پاي در گل
چه بحر آن کز کمالِ پاکی رنگِ	نهنگ چرک را زد قافيه تنگ

(4) ”نو آئين خيالات“- (1169هه): انهيءَ نالي مان سال تصنيف برآمد ٿئي ٿو، اهو ڪتاب نثر ۾ آهي. ڪوبه نسخو موجود نه آهي، جنهن ڪري معلوم نه ٿي سگهيو ته ڪتاب ڪهڙي موضوع تي هو.

(5) ”مثنوي قصهء کامروپ“- (1169هه): هيءَ مثنوي به گم آهي. ”مقالات الشعراء“ ۾ لکي ٿو ته تخميناً ٽي هزار بيت منجهس آهن ۽ 1169هه ۾ تصنيف ڪيائين. مقالات الشعراء ۾ انهي مثنوي جا هيٺيان اقتباس ڏنل آهن، جن مان نوعيت ۽ انداز معلوم ڪري سگهجي ٿو:

تا قدم از ارض رضاعت کشيد	پايهء قدرش بعليين رسيد
قبضهء قدرش چو کمان گير شد	ناوکِ دشتش بفلک تير شد
بخت بلندش نه شمارد يکي	بلکه کند سهو که جم بود وکی
بازوی قدرت چوفشردی به تيغ	زهرهء رستم بزدی ريغ ريغ

– در صفت چترمن مصور-

کز قلم مو چو کشد مشکل باغ	لاله ز شنجرف پر آرد اياغ
آب گهر در صدفش داشت جا	تا ورق سبزه نمايد طلا
غنچة تصوير وي از بوی فرح	رايحة خلد برين راست شرح
بر لب تصويرش حرفِ نشاط	گل کند از گوشهء صحنِ بساط
گر بمثل در کشود شکل آب	نقطة سهوِ قلمش دان حباب

– صفت صيد گاه مينونشان-

آهکش از پرتو مه بيش تاب	در گچش آميخته رنگ سحاب
خشت پزانش پي حسن نظر	بسته نمودند خميرِ گهر
مخمل سبزه به هجومي که آب	راه نمي يافت ببانين خواب
بر لب هر جدولش از موج آب	نقش نشاط ابدي داشت تاب
بلبلش از نغمه سرائی فرح	از پي سيپارة گل بسته شرح
فاختة زاهد مشرب دران	داشت بلب آية کوکو روان
حاجيء قمري ز پئي طوف سرو	خواسته احرام ز بال تذرو
پير عصا در کف زنبق بنام	داشت بصحن چمن آنجا خرام
موي دماغش ز بس آشفته بود	بينيء وا کرده سخن می نمود
از گل شب بوش گل آفتاب	گريه همی خواست کند بوی آب
باد صبا داشت درو زرگری	سکه همی زد بزرِ جعفری

– در شکستن جهازات بطوفان-

يوسف مه رفته ته قعر چاه	يونس شب حوت گرفته پناه
فتنه بپا خواسته در رنگ باد	جوش زده بحر که طوفان فتاد
آتشی افروخت منقل حباب	سوخته هر خار و خسی را بر آب
ماهیء موج از اثرِ برق باد	سينهء خود را بشرر بر نهاد
جامه به تن چاک زده نا خدا	رفته ز سکان سکون جمله را
در کفِ ملاح ز بادی چنان	پنبة حلاج شده بادبان
ديدهء گرداب ز بس کور بود	در طلبِ مردم پرشور بود
خورد شد آن جمله کشتی بر آب	در نفسی همچو سفالِ حباب
مردم خشکی همه آبی شدند	درچه آن بحر شتابی شدند

– در صفت جنگ-

صور سرافيل دميده چو نائي	مغز هزبران بچکيده ز نائي
بسکه بپا گشت دَم گاو دُم	گاو زمين و فلک انداخت سم
در کف پر برگ تبيره زنان	خون يلان بسته چو بيره زنان
بحر ستيز آنگه طوفان گرفت	پنجهء خورشيد ببحران گرفت
تير فلک ريخت برنگِ خدنگ	گاهگشان پا زده در نيم ننگ
ازدرِ شمشير چو پر وار شد	هر طرف از زخم بهم غار شد
مغز پراگنده شد از عطسه تيغ	در سر پيکار کنان بيدريغ
گشت بپا تاکه طريدِ ستيز	جان به برِ رستم شد ريز ريز
هر طرفي خاست ترنگا ترنگ	پنجهء خورشيد شده بر خدنگ
شور چقا چاق نهنگِ خدنگ	ريخت همی مغز دماغِ پلنگ
بسته بخون بود يلان را مگر	لاله صفت کرده سپر در سپر

– صفت مبارزت نانک چند جوهري-

تيغ بکف نانک چند جوهري	بود چو الماس پئ جان جري
تابزدي از سر غصه طريد	لعل ز فيروز همی شد پديد
داشته تيغش عمل کهربا	بهر خسيسان بجان در بلا

– صفت رزم دهنتر طبيب-

دهنتر آنجا که فشردي قدم	تيغش مي جسته ز کف دم بدم
شربتِ مرگ از کفِ او موجزن	بوده پئ نوش عدو در زمن

– صفت جنگ رس رنگ کلاونت-

کرده چو رس رنگ سوی رزم راه	جسته ز چنگش اجل آنجا پناه
گوش مخالف ز طريدش بخَست	تيغ دودستی بزدي همچو مست
کرده بقانون شجاعان نبرد	از سرِ مردان چو اجل ريخت گرد
گرز گران در کفش از پر دلی	زمزمه خوان بود به نقشِ يلي

– صفت نبرد چترمن مصور-

چترمن آنگه که شدي رزم جو	پي عدو بود گو اندر فرو
در کفِ او مانده عدو نقش وار	بلکه چو تصوير بديوار يار
صفحهء صحرا ز کفش رنگ بست	بسکه سرانِ سپه اندر شکست

– در فتح شاه و هزيمت دشمن-

شير علم ديده چو روباه شد	بود ز جان سير بلا خواه شد
پرچمِ اقبال شه از بادِ فتح	ترجمه مي بست باسناد فتح

 (6) ”ديوان قال غم“- (1171هه): ديوان جو اهو تاريخي نالو آهي. منجهس غزل، قصيدا، مخمس، ترجيع بند، وغيره سڀئي اصنافِ سخن موجود هئا. 9 هزار شعرن جو هي مجموعو به زماني جي دستبرد تباهه ڪري ڇڏيو.

(7) ”ساقي نامه“- (1174هه): ”ساقي نامه“ جو انداز هي آهي:

بيا ساقيا زان مئ ناب ده	بلب تشنگان بکدمي آب ده
که در آتشم از خمار شراب	باتش ز آتش توان داد آب
شب و روز در فکر آنم که کي	شود جان اين مرده دل باز حي
گروهی که رفتند زين تيره خاک	ندانم چه کردند باجانِ پاک
وضو را بابِ عنب مي کنم	نمازِ سرِ شام و شب می کنم
همي بينم از دور محراب جام	که پيشش صراحی است اندر قيام
باين قائم الليل دارم شروع	که در سجده افنم ز بعدِ رکوع
موذن چو گلبانگ حیّ بر زبان	چومينا دهم روح گريه کنان
مناجاتيان تا نيابند راه	بکوئي خرابات بردم پناه
مغنی نوای که مستی دهد	رهی زن که ذوقِ الستی دهد
چو در کاسهء سر نداريم آب	لبم تَر نمائی ز موجِ رباب

(8) ”واقعات حضرت شاهه“- (1174هه): هن جو ذڪر به ”مقالات الشعراء“ ۾ آيو آهي، جنهنڪري ڀانئجي ٿو ته 1174هه کان اڳ جي تصنيف آهي. هن مثنويءَ ۾ هڪ هزار شعر هئا. نسخو ڪوبه موجود نه آهي. نالي ۽ هيٺين اقتباسن مان معلوم ٿئي ٿو ته هيءَ مثنوي ڪربلا جي واقعن ۾ آهي، ۽ منجهس مختلف بحرن ۾ شعر چيا ويا آهن.

مگر هلال که بک کشتی است طوفانی	تنور فتنه ز بس جوش کرده عماني
دونيمه گشتهء دل روزگار روزِ عزا	يکی بزير زمين شد دگر بروی سما
ز بس گريست محبانه زين مصيبت خون	فتاد ناخنه در چشم ارزقِ گردون
پر از ستاره نباشد بچشم اندهناک	زناوک غم گشته مشبک اين افلاک

* * *

مگر که مهر بروی سما نمود طلوع

درين معامله چشم مسيح شد نگران

* * *

دمِ آبي نبوده جز دمِ تيغِ	مگر از آسمان باريد اين ميغ
لباسِ چرخ زان گرديد نيلی	کزين جورِ زمانه خورد سيلی
براندامِ خور از آن رعشه افتاد	که روزی کربلا مي باشدش ياد

(9) ”چهار منزلھ“- (1174هه): مصنف هن مثنويءَ جو ذڪر به ”مقالات الشعراء“ ۾ ڪيو آهي، جنهن ڪري مثنوي 1174هه يا ان کان اڳ جي تصنيف ڀانئجي ٿي. هڪ هزار شعرن جي هيءَ مثنوي به گم ٿي وئي. هيٺين اقتباسن مان اندازو ٿي سگهي ٿو:

– در صفت حلقه بيني –

يروی راست بينش حلقه ديده	دکانِ حيرتم بر خويش چيده
کدامي بی ادب پيچيده بر است	که شکل حلقهء بينيش پيداست
تامل کرده تا من خوب ديدم	بروي است بينی سر کشيدم
سرش گردِ دهانِ يار الحق	طلوعِ آفتابست اين ز مشرق

– در شکايت زمانه –

مرا از بی زری شد آنچه حاصل	نديده عشر آن قارون تهِ گِل
مر او را کرده زر مردود ايزد	منم از بي زري در مردمان بد
بسي از دوستان در بی زري ام	همين رانند اندر زرگری ام
همه اخوان بحقِ اخ نويسند	شدم تا بينوا اخ اخ نمايند
کليم الله بفرض آيد اگر باز	ازين قارون سرشتان نيستش ساز
کسانی که چنين کالا کشيدند	مَگر از خالهء خالا کشيدند

(10) ”تزويج نامهء حسن و عشق“- (1174هه): هي ڪتاب به 1174هه کان اڳ جي تصنيف آهي- نه نسخو موجود آهي نه اقتباس، جنهن مان ڪتاب جي مضمونن جو اندازو ڪري سگهجي. البت پاڻ لکي ٿو ته هن ۾ مقفى ۽ مسجع نثر لکيو ويو آهي. عنوان مان معلوم ٿئي ٿو ته، حسن ۽ عشق جي ميلاپ ۽ معاملن تي ادبي طور طريقي ۾ خيال آرائي ڪئي وئي هوندي.

(11) ”اشعار متفرقه در صنايع و تاريخ“- (1174هه): هي هڪ جدا مجموعو، ڄاڻايل سال تائين مرتب ڪيو هئائين، جنهن ۾ تاريخي قطعا ۽ صنايع جا اشعار، هڪ هزار جي تعداد ۾ هئا. اهو نسخو به گم آهي.

(12) ”بوستان بهار“- (1174هه) معروف به ”مڪلي نامه“: ”بوستان بهار تازهء دل“ مان سال تصنيف برآمد ٿئي ٿو. مڪليءَ جي منظرن ۽ مقبرن تي هن ۾ نظم ۽ مقفى نثر ۾ شاعرانه خيال آرائي ڪئي وئي آهي. هن جو مسودو سنڌي ادبي بورڊ ۾ مصنف جي خط ۾ محفوظ آهي. هي رسالو هن مضمون سان گڏ شايع ٿي رهيو آهي، تنهنڪري تفصيل آئنده صفحن ۾ ڏسڻ گهرجي.

(13) ”مقالات الشعراء“- (1174هه): مصنف لکي ٿو ته، 1169هه ۾، جڏهن هو ”مثنوي کامروپ“ لکي رهيو هو، ان وقت کيس هن بيش بها تذڪري لکڻ جو خيال پيدا ٿيو. انهيءَ سال هن لکڻ شروع ڪيو، ۽ پنجن سالن جي ديده ريزيءَ ۽ محنت کانپوءِ 1174هه ۾ جوڙي تيار ڪيائين. نالي مان اختتام جو سال نڪري ٿو، ۽ جيڪڏهن ان مان 5 عدد گهٽ ڪبا ته تصنيف جي شروعات جو سال 1169هه معلوم ٿيندو. سنڌ جي فارسي گو شاعرن تي انهيءَ کان اڳ ڪوبه تذڪرو ڪونه هو. اهوئي پهريون ڪتاب آهي، جنهن مان سنڌ جي فارسي ادب جي تاريخ معلوم ڪري سگهجي ٿي. مير صاحب سِنڌين کانسواءِ، هن ۾ انهن شاعرن جو به ذڪر ڪيو آهي، جيڪي سنڌي النسل نه هئا، بلڪ ٻاهران اچي سنڌ ۾ رهيا، يا سفر ڪندي سنڌ مان اچي لانگهائو ٿيا. هن تذڪري لکڻ ڪري، مير صاحب جو سنڌ تي اهو احسان عظيم آهي، جنهن جي بار کان سنڌي قيامت تائين آجا نٿا ٿي سگهن. مصنف جي پنهنجي هٿ اکرين لکيل نسخو، سنڌي ادبي بورڊ ۾ موجود آهي ۽ هڪ نسخو برٽش ميوزيم ۾ به (ADD2I, 589) آهي، جيڪو 1246هه ۾ مير مراد علي خان لکرايو. انهن ٻنهي نسخن جا نقل مون وٽ آهن؛ انهن کانسواءِ ٻيو ڪوبه نسخو موجود نه آهي.

(14) ”تاريخ عباسيه“- (1175هه): ميان غلام شاهه 1175هه ۾ مير صاحب کي ڪلهوڙن جي تاريخ لکڻ لاءِ مقرر ڪيو. معلوم نه آهي ته مير صاحب ڪهڙن سببن ڪري ان کي مڪمل نه ڪيو، پر ٺٽي جي ڪتبخانن جي فهرست، جيڪا برٽش ميوزيم ۾ (O.R.2073) آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪتاب جو گهڻو حصو لکجي چڪو هو. فهرست نگار لکي ٿو ته:

”تاريخ عباسيه“ اعنی در بيان ميان صاحبان کلهوره از ابتدای آمدن شان در سند، مع تحقيقات نسب اوشان، و تقرر زمينداری آن فرقه در سند، و بدست رسيدن بانها حکومت سند، و احوال و واقعات آن ايام، سيد علي شير ’قانع‘ مرحوم در نظم و نثر تاليف و تصنيف کرده، و مسوده ناتمام، از هردو در کتابخانه موجود- نسخهء نظم قريب بيست هزار ابيات.“

(15) ”تاريخ عباسيه“- (1175هه): مٿئين اقتباس مان معلوم ٿئي ٿو ته هن جو نامڪمل نسخو به مير صاحب جي ڪتبخاني ۾ موجود هو، ۽ ان ۾ ويهه هزار اشعار هئا. ڀانئجي ٿو ته دستور مطابق اها تاريخ ”شاهه نامه“ جي طرز تي ساڳئي ئي بحر ۾ لکي وئي هوندي. افسوس آهي جو هنن ٻنهي ڪتابن جا نسخا تلف ٿي ويا؛ نه ته انهيءَ دور جي تاريخ تي اهي ٻئي تاريخون مستند ماخذ جو ڪم ڏين ها. جنهن صورت ۾ مير صاحب انهيءَ دور جي تاريخ تي جداگانه ڪتاب لکي رهيو هو، تنهن ڪري ”تحفة الڪرام“ ۾ ڪلهوڙن جو ذڪر نهايت سرسري محض هن ڪري ڪيو اٿس ته:

”ذکر شان در طبقه علحده ميگردد، و بنابر مزيد فائده و ادای حقوق نمک ذکر از اصل مع بيان بزرگان اين سلسله مجملاً گذارش ميکند.“

(16) ”تحفة الڪرام“ (1181هه): ”مقالات الشعراء“ کانپوءِ مير صاحب هي ٻيو ڪتاب معرڪي جو لکي، سنڌ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ اهل علم ماڻهن تي، عظيم احسان ڪيو. ڪتاب ٽن جلدن ۾ هيٺين طرح ورهايل آهي:

جلد پهريون- انبياء، حڪماء، بادشاهه ۽ خلفاء اسلام جي حالتن ۽ تاريخ ۾- جيتوڻيڪ ٻئي جلد جي شروعات ۾ بيان ڪندي لکي ٿو ته:

”از تاليف مجلد اول تحفة الکرام مشعر حالات خلاصه موجودات انبياء و اوصياء، و حکماء، و خلفاء و سلاطين فراغت يافته.“

مطبوعه نسخي ۾ جيڪو پهريون جلد آهي، سو حقيقت ۾ ”تحفة الڪرام“ جو پهريون جلد نه آهي، بلڪ تاريخ ”مراة احمدي“ جي ٻئي جلد جا 86 صفحا ”تحفة الڪرام“ جي عنوان سان ڪنهن ڇپائي ڇڏيا آهن. ”مراة احمدي“ 1357هه ۾ مطبع فتح الڪريم بمبئي ۾ ڇپيو، جنهن جي ساڳئي ڇاپي جي 86 صفحن کي علحده ڪري غالباً ساڳيءَ پريس وارن، ان تي ”تحفة الڪرام“ جو نالو لکي، بقيه ٻن جلدن سان پيوست ڪري ڇڏيو آهي.

ٻئي جلد کي ستن اقليمن ۾ ورهائي، ۽ هرهڪ اقليم جو تاريخي احوال ڏيئي، ۽ ان جي هرهڪ شهر جي بيان ڪرڻ بعد، انهيءَ شهر جي مشاهيرن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. مير صاحب جيتوڻيڪ لکيو آهي ته، هن متقدمين ۽ متاخرين جون تصنيفون ڏسي، پڙهي ۽ پوءِ اهو جلد مرتب ڪيو آهي؛ پر پڙهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته امين رازيءَ جي ”هفت اقليم“ کي هن بنياد بڻايو آهي، ۽ مضمونن کانسواءِ ترتيب به ساڳي رکي اٿائين! اهڙيءَ طرح ٻئي نمبر ۾ ”حبيب السير“ ۽ ”مجالس المومنين“ تي هن مدار رکيو آهي؛ جيتوڻيڪ پنهنجي بزرگن جي حالتن جي سلسلي ۾، بنا حوالي جي سموري عبارت، لفظ بلفظ ”مجالس المومنين“ جي نقل ڪري ويو آهي- جيڪو طريقو تقريباً سڀني متوسطين توڙي متاخرين جو هو.

مطبوعه نسخي ۾ ٻيو جلد سنه 1304هه ۾ غالباً بمبئي مان شايع ڪيو ويو آهي.

ٽيون جلد حقيقت ۾ ”تحفة الڪرام“ جو نهايت قيمتي آهي، ۽ سنڌ جي تاريخ تي ڄڻ ته ’انسائيڪلو پيڊيا‘ جي حيثيت رکي ٿو. انهيءَ جلد جي ابتدا ۾، سنڌ جي تاريخ شروع کان ڪلهوڙن جي زماني تائين بيان ڪئي ويئي آهي؛ ۽ ان کانپوءِ سنڌ جي شهرن جو احوال، ۽ ان ۾ رهندڙ مشاهيرن جو تذڪرو آهي؛ آخر ۾ ٺٽي ۽ ان جي مشاهيرن جو مفصل ذڪر ڪيو ويو آهي. مير صاحب تاريخ جي سلسلي ۾ ”چچ نامه“، ”معصومي“، ”طاهري“، ”بيگلر نامه“، ۽ ”ترخان نامه“ کي ماخذ بڻايو آهي؛ البت مشاهيرن جو تذڪرو، ۽ سنڌ جي قديم شهرن جي تاريخ تي، هن جيڪا تحقيق ۽ تلاش ڪئي آهي، اها قابل داد ۽ اڻ وسرڻ جوڳي آهي. حقيقت ۾ محنت ۽ زحمت برداشت ڪرڻ ۾، مير صاحب ڪمال ڪري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن اڄ کان پوڻا ٻه سؤ ورهيه اڳ، مير صاحب اهو مواد گڏ نه ڪري وڃي ها ته هوند مشاهيرن جي تذڪري، ۽ شهرن جي تاريخ جا سڀئي پاسا، اڄ اسان جي اکين کان لِڪل، بلڪ سڄي ثقافتي ۽ علمي تاريخ گم هجي ها.

مطبوعه نسخي جو ٽيون جلد مطبع ناصريءَ ۾ ڇپيو آهي؛ ۽ تقريباً انهيءَ ئي سال جو ڇپيل آهي، جنهن سال ۾ ٻيو جلد شايع ٿيو.

مير صاحب 1181هه ۾ ”تحفة الڪرام“جو ٽيون جلد ختم ڪري، هيٺيون اختتامي قطعو لکيو:

شکر خدا که تذکره ”تحفة الکرام“	اندر سه جلد يافته تزئين اختتام
هر جلد اوست روضة اخبار دلکشا	نظاره کيش مفت شود ديده شادکام
’قانع‘ اگرچه نيست سزا وار ذکر خير	ليکن بفيض اهل خبر يافت اين مرام
باشد کنند اهل دنش ياد بعد مرگ	يعني که يادگار نکو ماند مستهام
سال تماميت چو نمود از خرد سوال	اينک چه ”منتخب“ ز دل آمد مرا پيام

– 1181هه

شکرِ خدا که يافته تزئين انتخاب	اين ”تحفة الکرام“ به آئين انتخاب
سال تماميت چو نمودم ز دل سوال	هاتف زده ندا که ”نو آئين انتخاب“

– 1181هه

مصنف جو پنهنجو دستخطي نسخو، لاهور جي خان بهادر مولوي محمد شفيع صاحب وٽ آهي؛ ۽ برٽش ميوزيم ۾ جيڪي ٻه نسخا مصنف جي پنهنجي خط جا آهن، انهن جي فوٽوگراف ڪاپي مون وٽ آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته مصنف 1188هه تائين اضافا ڪندو رهيو آهي.

(17) ”اعلان غم“- (1192هه): هن ڪتاب جو نالو ايليٽ واري فهرست ۾ ملي ٿو، ۽ لاهور واري تحفة الڪرام جي سرورق تي به مير صاحب جي تصنيفات ۾ هن جو نالو موجود آهي. فهرست نگار تفصيل هن طرح ڏنو آهي: 356 صفحا، في صفحو 34 سٽون؛ 11732 شعر؛ تاليف 1192هه، بخط مصنف. هن مثنوي ۾ نبين جي مصيبتن ۽ شهيدانِ ڪربلا جي تڪليفن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. هن وقت تائين ڪوبه نسخو دستياب ٿي ڪونه سگهيو آهي.

(18) ”زبدة المناقب“- (1192هه): هن ۾ خلفاءِ راشدين، ۽ حضرات اثنا عشر جا مناقب آهن. ايليٽ جي فهرست نگار هن طرح تفصيل ڏنو آهي: صفحا 362، في صفحو 17 ۽ 20 سٽون؛ 1200 شعر؛ تصنيف  1192هه- بخط مصنف. لاهور واري نسخي جي سرورق تي به هن ڪتاب جو نالو موجود آهي.

(19) ”مختار نامه“- (1194هه): مختيار ثقفيءَ جي حالات ۾ مير صاحب هيءَ مثنوي لکي. فهرست نگار هيٺين طرح تفصيل ڏنو آهي: صفحا 208، في صفحو سٽون 34-36؛ جمله اشعار 7 هزار؛ سن تاليف 1194هه. جنهن نسخي جو ذڪر ايليٽ جي فهرست نگار ڪيو آهي، اهوئي ساڳيو نسخو هن وقت سنڌي ادبي بورڊ جي ملڪيت آهي.

پهريون شعر هي آهي:

بنام جهانداور کردگار که بر قدرت اوست مختارکار

آخري شعر اختتام جي تاريخ جو آهي.

(20) ”نصاب البلغاء“- (1198هه): مير صاحب ”قاموس“ جي طرز تي، هي ڪتاب نهايت عجيب ۽ غريب، ۽ انتهائي محنت ۽ تحقيق سان لکيو آهي. هيٺين ڪجهه عنوانن مان ڪتاب جي مواد جو اندازو ڪري سگهجي ٿو:

(1) علم طب و متعلقات او؛ (2) اسماء اعضا؛ (3) اسباب غذا؛ (4) ذکر آب و زمين؛ (5) اجناس غله؛ (6) اقسام سبزي و بقول؛ (7) موسم کاشت؛ (8) ذکر لحوم؛ (9) ذکر شير و متعلقاتش؛ (10) عطريات و عقاقير؛ (11) طعام؛ (12) اقسام فواکه؛ (13) آلات و ادوات طبخ؛ (14) اقسام پلاء؛ (15) اصناف قليہ؛ (16) برياني و غيران؛ (17) اقسام آش؛ (18) اقسام کشک؛ (19) اقسام آچار؛ (20) اقسام خاکينه؛ (21) اقسام حلويات و ماليده؛ (22) الون نان؛ (23) اوقات طعام خوردن؛ (24) حيوانات پوستينه؛ (25) چرم دوزي و آلات آن؛ (26) لباس پشميني؛ (27) لباس نفيس پشميني؛ (28) آلات ندف؛ (29) آلات جولاهي؛ (30) الوان اقمشه و اجناس آن؛ (31) صباغي و الوان آن؛ (32) اقسام کسوات؛ (33) پاپوشها؛ (34) اقسام متفرق جامها؛ (35) آلات درزي و کشيده کاري؛ (36) در عمارات؛ (37) درودگري؛ (38) الوان عمارت زمستاني و تابستان؛ (39) لوازم خانه؛ (40) حيوان خانه داري؛ (41) تجملات خانه از فروش و مراکب؛ (42) در بيان طيور؛ (43) لوازم شهريت؛ (44) لوازم ترتيب شهر؛ (45) اهل حرفت؛ (46) تجار وبيع و شراع؛ (47) اسباب حڪومت و متعلقات آن؛ (48) مناصب و القاب عهده داران؛ (49) تسجيل و دفاتر؛ (50) ضوابط و قواعد در اسماء اصطلاحات؛ (51) الفاظ متعارفه؛ (52) تاهل و تناکح و توالد؛ (53) آرائش عروس؛ (54) دامادي و صحبت؛ (55) لوازم مولود؛ (56) ابتداي حمل؛ (57) لوازم طفل؛ (58) بازيچائي اطفال؛ (59) تعليم و تعلم اطفال؛ (60) اصطلاحات علوم؛ (61) شعر و شاعري؛ (62) آداب دبيري؛ (63) علم لغت؛ (64) قواعد مساحت ؛ (65) ضوابط علم نجوم؛ (66) اسماي منازل ماه؛ (67) تقسيم منازل بر بروج؛ (68) سال عربي؛ (69) عدد ايام سال فارسي؛ (70) ماههاي بحساب شمس؛ (71) ماههاي سندهي و نامهاي فارسي؛ (72) لوازمات سواري؛ (73) اسلحه حرب؛ (74) جانوران شکاري؛ (75) حيوانات؛ (76) طيور خوردني وغير آن؛ (77) تشرب و اقسام آن؛ (78) اوقات تشرب؛ (79) تغني و اوقات آن؛ (80) نغمات اهل فرس؛ (81) بيان سي لحن؛ (82) نام سراينده و سازها؛ (83) نغمات اهلِ هند؛ (84) سياحت و سير؛ (85) صفت جبال؛ (86) لوازم بحار و مراکب؛ (87) جانوران آبي و اقسام ماهي؛ (88) حشرات موزي وغيرهم؛ (89) اشجار و نباتات؛ (90) اوقات و جهات و اماکنه.

ڪتاب 185 صفحن جو آهي؛ باريڪ شڪسته خط اٿس؛ آخر ۾ مصنف لکيو آهي: ”کاتبه و مولفه روز خميس چهاردهم رجب 1198هه.“

ڪتاب جي مٿين عنوانن مان مير صاحب جي همه گير معلومات ۽ تحقيق ۽ تجسس جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. ڪتاب ۾ مٿين عنوانن هيٺ نه فقط عنوان سان متعلق معلومات فراهم ڪئي وئي آهي، بلڪ انهيءَ سلسلي جي سموري لغت به ڏني وئي آهي ۽ محاورا به ڏنا ويا آهن، جنهن ۾ خود سنڌيءَ جي ڪيترن متروڪ لفظن جو پتو پوي ٿو.

انهيءَ ڪتاب جو واحد نسخو حضرت مولانا محمد ابراهيم صاحب ڳڙهي ياسينيءَ جي ڪتبخاني ۾ موجود آهي(1).

(21) ”مثنوي ختم السلوک“- (1199هه): ’ختم السلوک‘ مان سال تصنيف نڪري ٿو. هيءَ مثنوي تصوف جي سلسلي جي آهي. 286 صفحا، هر صفحي ۾ 15 شعر- مثنويءَ جو پهريون شعر آهي:

من که باشم تازنم دم از ثنا     چون بلا احصى محمد زد ندا

آخري شعر، جنهن مان تصنيف جو سال به برآمد ٿئي ٿو، هي آهي:

هاتف اينجا ديد خوش کارم چو… سال وی گفتا ”ختم السلوک“

1199هه         

انهيءَ مثنويءَ جو واحد نسخو، جيڪو مير مرحوم جي پنهنجي خط ۾ آهي. هن وقت ادبي بورڊ جي ملڪيت آهي. مير صاحب مثنويءَ جي پهرئين ٽن صفحن ۾، مثنويءَ جي مضمونن جي فهرست ڏني آهي، جنهن کي اسان هيٺ نقل ڪريون ٿا، جيئن پڙهندڙ مثنويءَ جي اهميت ۽ افاديت جو اندازو ڪري سگهن:

(1) مقدمه در بيان علم قيام.

(2) مقاله در بيانِ معرفت حق سبحانه: در آنکه صحت عقل ورويت آية سبب معرفت است نه علت معرفت؛ اقوال شيخ در معنی معرفت، معني معرفت؛ در خلاف نفس؛ معرفت نفس که علم بان علم بحق است؛ اقوال شيخ؛ کيفيتها ارتباط نفس بمعرفت الاهی؛ معرفت روح؛ وصف روح اعظم؛ در بيان آنکه آدم مظهر روح کلی ست.

(3) مقاله در بيانِ توحيد باري: اقوال شيخ؛ توحيد ايماني؛ توحيد علمي؛ توحيد حالي؛ اقوال شيخ؛ توحيد الاهي.

(4) مقاله در بيانِ تصوف: وجهه تسميه؛ تلقين؛ لقب صوفي؛ معني صوفي و متصوف؛ اقوال شيخ در وصف صوفي و متصوف.

(5) مقاله در بيانِ فقر: فقر و غنا؛ جواب و سوال ابن عطار و جنيد؛ اقوال شيخ؛ تقسيم محققان فقر.

(6) مقاله در بيانِ توبه: معني توبه و اقسام آن خصوصيھ؛ اختلاف اقوال شيخ در وصف و صحت آن؛ احوال و مقامات و ارکان توبه؛ چهار مقام توبه؛  پنج ارکان توبه؛ نتائج توبه و درجات آن.

(7) مقاله در بيانِ توکل: مواضع اطلاق توکل؛ اقسام رزق؛ علم توکل و متوکلان.

(8) مقاله در بيانِ صبر: انواع متعلق صبر؛ انواع صبر؛ اقوال شيخ.

(9) مقاله در بيانِ شکر: مواضع شکر؛ اختلاف شيخ؛ معني شکر؛ انواع شکر؛ تبين و قسم نعمت؛ و دو قسم شاکران.

(10) مقاله در بيانِ رضا: حقيقت رضا و قسمين آن؛ اقسام راضيان.

(11) مقاله در بيانِ حال و مقام: فرق بين الحال و المقام؛ اختلاف در دوام حال.

(12) مقاله در خوف و رجا: بيان قسمين خوف و وصف هريک؛ وصف رجا و ارتباط آن بخوف.

(13) مقاله در بيانِ جمع و تفرقه- تفصيل جمع بر تقرفه.

(14) مقاله در سکر و الصحو: تبين مقامات واحدين؛ اختلاف در فضل سکر و صحو.

(15) مقاله في الفنا و البقا: تبين اقوال دران.

(16) مقاله در بيانِ غيب و شهود.

(17) مقاله در بيانِ تجلي.

(18) مقاله در بيانِ محبت: اقوال شيخ.

(19) مقاله در بيانِ سماع و ما يتعلق بھ: اباحت سماع شعر؛ اباحت اصوات؛ فوايد چند مخصوصه؛ اقوال شيخ؛ مراتب اهل سماع؛ في الوجد و الوجود؛ اختلاف شيخ؛ در رقص و پاکوبي؛ خرق خرقه؛ آداب سماع.

(20) مقاله در لبس خرقه.

(21) مقاله در بيان اختلاف احوال مردمان و عدد اقسام آن تبين مشتبهان.

(22) مقاله در بيان اهل ولايت.

(23) خاتمه متضمن تاريخ اختتام.

ڪتاب ۾ هڪ مقدمو، ايڪيهه مقالا ۽ هڪ خاتمو آهي.

(22) ”طومار سلاسل گزيده“- (1202هه): هن ڪتاب ۾، سنڌ جي مشاهير تصوف جي طريقت جا سلسلا بيان ڪيا آهن. تاليف جو سال مٿئين نالي مان برآمد ٿئي ٿو. سنڌ جي تصوف جي تاريخ لاءِ هي ڪتاب ازحد ڪارآمد آهي. هن مان ئي معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جي بزرگن ۽ صوفي سڳورن جي طريقت ۽ بيعت جو ڪهڙو سلسلو هو. مير صاحب هي ڪتاب وفات کان هڪ سال اڳ لکيو- جيئن هيٺ اچي ٿو. ڪتاب جو واحد نسخو مصنف جي خط ۽ مهر سان، سنڌي ادبي بورڊ وٽ موجود آهي.

(23) ”شجرهء اطهر اهلبيت“- (1202هه): نالي مان تاليف جو سال نڪري ٿو. مير مرحوم مٿئين ڪتاب وانگر، هي ڪتاب لکي سنڌ جي تاريخ تي وڏو احسان ڪيو، پر افسوس آهي، جو ان جو نسخو تلف ٿي ويو ۽ اڄ تائين دستياب ٿي نه سگهيو آهي. ”معيار سالکان طريقت“ جي ديباچي ۾ مير صاحب لکي ٿو:

”در سال دويم و دوازده صد هجری که آفتاب عمر برلب بام و سبق حيات قريب باختتام، شصت و سه سال از عمر در رفت، و امراض چند طبيعت را تفت، اول شجره^ء اهل بيت سند وغيره بقدر دريافت نوشته؛ ثانيا طوماری در ذکر اسماء سلاسل گزيده طريقت بنگاشت: تاريخ اول ’شجرهء اطهر اهلبيت‘، و تاريخ ثانی، ’طومار سلاسل گزيده‘ دست داده.“(1)

(24) ”معيار سالڪان طريقت“- (1202هه): مصنف 

”تحفة الڪرام“ ۾ سنڌ جي سرسري تاريخ بعد، سِنڌ جي بزرگن، مشاهيرن، صوفياء ڪرام جو مجمل ذڪر ڪيو آهي. مصنف ان ۾ اصحاب تذڪره جي سال تولد، سال وفات يا سندن زماني جو تعين نه ڪيو آهي، جنهن جو کٽڪو، معلوم ٿئي ٿو ته مصنف کي به هو، ۽ اها کوٽ ۽ ڪوتاهي پاڻ به محسوس ٿي ڪيائين، جنهن ڪري وفات کان سال اڳ، هن مٿيون تذڪرو مرتب ڪيو، جنهن ۾ سنڌ جي پنج سؤ بزرگن جو احوال بقيد سال يا بقيد زمانه لکي، ”تحفة الڪرام“ جي ڪوتاهيءَ جو ازالو ڪيائين. مصنف ديباچي ۾ لکي ٿو:

”بالجمله عقده خاطر آن ماند، که مشائخ زمان بقيد زمان و مکان و انتساب سلاسل و اصحاب بيان آرد، اين رساله موجز حاوی آن مقصد شده، و تاريخش در اسم ’معيار سالکان طريقت‘ مبراهن…….. آنکه صريح وي بتحرير سال وفات معلوم نشد بهم عصران الحاقش کرده، و اگر در حقيقت مابين زيادتی و کمی ده بيست سال بوده باشد……… مقصد آنکه گو يند  فلانی در زمانه فلان……… بوده، يا بفلانی صحبت کرده………….“

جن جو نه سال معلوم ٿيو ۽ نه زمانو، انهن کي مصنف آخر ۾ آندو آهي. ڪتاب جي پڄاڻي هيٺئين قطعي تي ٿئي ٿي:

درمرز دل چو تخم ولانيک کشته شد	خوش رشتهء ز ريشهء… رشته شد
آن رشته بسته گل بسرِ گل ازان نهال	کز دست آبيار کرامات گشته شد
بوده ولائی اهل ولايت مراد من	جزذ کرشان هر آنچه بلب بود شسته شد
بخشد عروج عرش صفا سير اين سوار	زان ره که ذکر هر ولی اينجا فرشته شد
بالفعل آنچه گشت زقوتِ ظهور آن	روز ازل بطينت طبعم سرشته شد
در آتش مجاهدهء جمع اين کتاب	بسيار روزگار  روانم برشته شد
تاريخ اين رساله برائی عيار طبع	”معيار سالکان طريقت“ نوشته شد

1202هه

خوش قسمتيءَ سبب، هن قيمتي ڪتاب جو هڪ خوشخط نسخو، برٽش ميوزيم (ADD.21,589) ۾ موجود آهي- جيڪو 1246هه ۾ مرحوم مير مراد علي خان پنهنجي لاءِ لکرايو هو. انهيءَ تان ’مئڪرو فلم‘ نقل راقم الحروف تيار ڪرائي پاڻ وٽ محفوظ ڪيو آهي.

مير صاحب مرحوم جي علمي انهماڪ ۽ ذوق جو بي اختيار داد ڏيڻو پوي ٿو، جڏهن ڏسجي ٿو ته 63 ورهين جي ڄمار ۾ جيتوڻيڪ مختلف بيمارين ڪري، سندس صحت بيڪار ۽ بدن ضعيف ٿي چڪو هو، ان وقت به قلم هٿ مان نه ڇڏيائين، ۽ وفات کان هڪ ورهيه اڳ به، هڪ ئي سال ۾، مٿيان ٽي نهايت ئي قيمتي ۽ ڪارآمد ڪتاب لکيائين.

(25) ”روضة الانبياءِ“: هن ڪتاب جي تصنيف جو سال معلوم نه ٿي سگهيو. ٺٽي جي فهرست نگار، اهو ڪتاب به مير صاحب جي تصنيفات ۾ ڏيکاريو آهي. مير ’مائل‘ جيڪا فهرست ”تحفة الڪرام“ جي سرورق تي لکي آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪتاب نظم ۾ هو. ڪتاب جو ڪوبه نسخو موجود نه آهي.

(26) ”زينت الاخلاق“: هن ڪتاب جو نالو به مير ’مائل‘ لکيو آهي. ڪتاب منظوم، ۽ نصائح ۾ آهي.

(27) ”غوثيه“: هن جو نالو به مير ’مائل‘ لکيو آهي. سلوڪ ۽ معرفت تي منظوم ڪتاب آهي.

(28) ”قصاب نامه“: هي به نظم ۾ آهي؛ مير ’مائل‘ ان جو نالو لکيو آهي.

(29) ”ميزان الافکار“: منظوم؛ سلوڪ ۽ معرفت ۾؛ مير ’مائل‘ هن جو نالو فهرست ۾ ڏنو آهي.

(30) ”تذهيب طباع“: سلوڪ ۾ ڪتاب آهي؛ مير ’مائل‘ جي فهرست ۾ ان جو نالو آيل آهي.

(31) ”سرفراز نامه“: پندو نصائح ۾ آهي. نالي جي نسبت سبب خيال ٿئي ٿو ته شايد هي ڪتاب مير صاحب، ميان سرفراز ڪلهوڙي جي نالي معنون ڪيو آهي، ۽ غالباً نظم ۾ آهي.

(32) ”حديقة البلغاء“: مير ’مائل‘ هن ڪتاب جي موضوع متعلق ڪجهه ڪونه لکيو آهي؛ نالي مان اندازو ٿئي ٿو ته هي ڪتاب علمي آهي.

(33) ”مثنوي کان جواهر“: مير ’مائل‘ هن جو به تفصيل ڪونه ڏنو آهي.

(34) ”ميزان فارسي“: ڀانئجي ٿو ته صرف نحو جي سلسلي جي تصنيف آهي.

(35) ”رساله معما مع شرح“: نظم و نثر.

(36) ”لب تاريخ ڪلهوڙه“: مير ’مائل‘ جي فهرست مان معلوم ٿئي ٿو ته هي ڪتاب به نثر ۾، ڪلهوڙن جي تاريخ تي آهي: گويا هي ٽيون ڪتاب انهيءَ موضوع تي آهي، جنهن جو پڻ نسخو تلف ٿي ويو.

(37) ”بياض محک الشعراء“: مير صاحب، قديم دستور مطابق هن ڪتاب ۾، متقدمين کان وٺي پنهنجي زماني تائينءَ جي فارسي گو شاعرن جي هم طرح غزلن جي چونڊ ڪئي آهي. هن ڪتاب جي ترتيب جو خيال، کيس ’محسن‘ ٺٽويءَ جي چونڊ کي ڏسي آيو. خبر نه آهي ته ڪتاب جي ڪيتري ضخامت هئي. ادبي بورڊ ۾ ٽي نامڪمل نسخا مير صاحب جي هٿ اکرين موجود آهن، جيڪي انهيءَ طرز تي آهن- ڪن ۾ غزلن جي چونڊ ڪئي، ۽ ڪن ۾ فقط اشعارن جي. اهي بياض ”محڪ“ جا مختلف جزا آهن يا ”محک الشعراء“ نالي ڪو ٻيو مڪمل ڪتاب هو، ان جي خبر ڪانه ٿي پئجي سگهي.

(38) ”ديوان اشعار“: مير صاحب جو ڪوبه ديوان ڪونه ٿو ملي. مير ’مائل‘ جنهن ديوان جو حوالو پنهنجي فهرست ۾ ڏنو آهي، اهو غالباً ضايع ٿي ويو.

(39) قصائد و منقبت: جنهن بياض ۾ ”مڪلي نامو“ آهي، انهيءَ بياض جي شروع ۽ آخر ۾، مير صاحب پنهنجا قصيدا، منقبت وغيره لکيا آهن، جن جو تعداد 26 کن ٿيندو. ان ۾ وڏا وڏا قصيدا ۽ طويل منقبت آهن. هڪ قصيدو ”لاميه“ 265 شعرن جو آهي؛ ڪجهه رباعيون به آهن، ۽ هڪ نامڪمل مثنوي به منجهس موجود آهي.

(40-41) مير ’مائل‘ جي فهرست ۾، ٻن ٻين ڪتابن جا نالا به آهن، جيڪي سمجهه ۾ نٿا اچن.

(42) ”انشاي قانع“: سنڌي ادبي بورڊ ۾، مير صاحب جي انشاء جو هڪ نامڪمل مجموعو، سندس پنهنجي خط ۾ موجود آهي. مجموعي جا جملي 32 صفحا آهن. صفحي جي ڪراؤن سائيز آهي. انهيءَ ڪتاب ۾، خوب عبارت آرائي ڪيل آهي، ۽ جابجا موزون شعر به ڪتب آندل آهن. ڪجهه شعر نموني طور هيٺ ڏجن ٿا:

بسيار صبح شد که نسيمی نمی وزد

ای گل مگر تو پای صبا را شکسته اي

* * *

گر بر تنِ من زبان شود هرمو

يک شکر تو از هزار نتوانم کرد

* * *

نشد که از سر ما هجر دست بر دارد

بهر ديار که رفتيم آسمان پيدا است

* * *

ز تيغ شوق تو هر عضو بسمل افتاد است	مرا سفر برفيقان کاهل افتاد است
زمانه دشمن و من بيزبان وقت زبون	اگر نه رحم کنی کار مشکل افتاد است
ز ديده دوری و از دل نمی روی بيرون	خدا بکس ننمايد وصال هجر آميز

* * *

قلم شکسته تر است از زبان نميدانم	که شرح غم بکدامی زبان کنم تقرير
زبان کس نتواند جهات شکرش را	اگر بهر نفسی صد چومن کند تقرير

* * *

شکوه نقصان داشته فصل از ميان انداختم

نرخ ارزان بود کالا در دکان انداختم

* * *

جنون بصف شکنی عقل در صف آرائي

دل کرانه طلب درميان تماشائی

* * *

سوادش نور بخش ديدهء حور

بياضش از فروغ صدق پر نور

* * *

عباراتش چو آبِ زندگانی

درو پيدا جواهر از معانی

* * *

ما شرمسار مانده ز تقصير هائی خويش

لطف تو خود نمی نگرد خوب و زشت ما

* * *

گر عظيم است از فرودستان گناه

از بزرگان عفو کردن اعظم است

* * *

خواستم تا شرح شوقِ صحبت سازم بيان

نا شکيبا شد دلم رفت از کفم تاب و توان

* * *

ضرورت است وگرنه خدائی ميداند

که ترک صحبت ايشان نه اختيار من است

طريقت جو سلسلو: مير صاحب جو خاندان مائل به تشيعت هو؛ جيتوڻيڪ انهيءَ سبب ڪري نورالله شوستريءَ سندس ايراني بزرگن کي پنهنجي ڪتاب ”مجالس المومنين“ ۾ جاءِ ڏني. مير صاحب جي ”مختار نامه“، ”اعلان غم“، ”زبدة المناقب“ ۽ منقبتن توڙي سلامن جي ڪثرت تعداد مان پڻ اهوئي اندازو ٿئي ٿو ته سندس پنهنجي طبيعت به تشيعت ڏانهن مائل هئي- ۽ پاڻ کي جاءِ بجاءِ خادم اهلبيت لکندو رهي ٿو؛ پر ساڳئي وقت، سندس وسيع المشربيءَ جي هيءَ حالت هئي، جو ڪيترن جاين تي، هن قسم جا اشعار تصنيف ڪري، پاڻ کي ٽن يارن سان به سرخرو ڪيو اٿائين:

چو رافضی نکنم سرد دل به بغض کسی

ز چهار يار درين دهر گرم محفل ما ست.

* * *

نبود عجب بما نشد از صاف رافضی

که دل ز گرد کينهء اصحاب شسته ايم.

نه فقط ايترو، بلڪ سندس والد توڙي سندس پنهنجي بيعت، طريقهء نقشبنديءَ ۾ ٿيل هئي؛ جيتوڻيڪ ”طومار سلاسل گزيده“ ۾ پنهنجو ۽ پنهنجي والد جو سلسلو هن طرح ڏنو اٿائين:

’مير علي شير مريد شيخ عبدالاحد جو، اهو مريد پنهنجي والد حاجي غلام معصوم جو، اهو مريد شيخ محمد اسماعيل جو، اهو مريد حضرت قيوم زمان محمد صبغة الله جو، ۽ اهو مريد خواجه محمد معصوم بن مجدد الف ثانيءَ جو.

’سندس والد مير عزت الله، مخدوم آدم (عرف مخدوم آدو) جي ڏهٽي ميان محمد(1) جو مريد هو، جيڪو ٺٽي جي مشهور بزرگ مخدوم ابو القاسم (المتوفي 1138هه) نقشبنديءَ جو مريد هو؛ اهو مريد شيخ سيف الدين (برادر محمد معصوم) جو، ۽ اهو مريد پنهنجي ڀاءُ خواجه محمد معصوم ولد مجدد الف ثانيءَ جو.‘

اهڙيءَ طرح مير صاحب جي ناناڻڪي آڪهه مان، سيد رحمت الله عرف سيد مٺو به مخدوم ابوالقاسم نقشبنديءَ جو مريد هو؛ اهڙيءَ طرح مير صاحب جا ٻه ٻيا عزيز، سيد محمد ناصر ۽ سيد عبدالله (ولدان سيد نعمت الله شڪر الاهي) به مخدوم ابوالقاسم نقشبنديءَ کان بيعت ڪيل هئا. اهڙيءَ طرح طريقت جي سلسلي جو تعلق، انهيءَ خاندان جو، نقشبندين سان هو.

مير صاحب جي والد، مير عزت الله، 1161هه ۾ انتقال ڪيو. مير صاحب جي عمر ان وقت ايڪيهن ورهين جي هئي. پاڻ هيٺئين تاريخ انهيءَ حادثي تي تصنيف ڪيائين:

خرد گفت تاريخ سالِ وفات  ”که  پيوست بارحمتِ ايزدی“– 1161هه

بعد ۾ کيس معلوم ٿيو ته منشي چترڀوڄ، قاضي محمد امين جي تاريخ وفات، ”برحمت ايزدي پيوست“ (1160هه) مان ڪڍي آهي؛ ۽ کيس خيال ٿيو ته معاصر مٿس سرقي جو الزام نه ڌرين، تنهن ڪري سندس قول مطابق ’ملهم غيبيءَ‘ کيس هي نعم البدل عطا فرمايو:

”لله العزة و للرسل و للمومنين“– 1161هه

اولاد: مير صاحب کي 1160هه تائين؛ نرينو اولاد ڪونه هو. 1160هه ۾ پاڻ سورت ويو، جتي سندس ملاقات علامه سعدالله سورتيءَ سان ٿي. اهو بزرگ جيد عالم ۽ معقولات ۾ بي نظير هو؛ کيس ٻه پٽ هئا- مير عبدالعلي ۽ مير عبدالولي- انهن ٽنهي نالن ۾ هيءَ رمز رکيل هئي، جو جيڪڏهن ٽنهي نالن جا آخري لفظ گڏ ڪبا ته ”علي ولي الله“ جو فقرو ٺهندو. مير صاحب کي اها ترڪيب نهايت پسند آئي ۽ ارادو ڪيائين ته جيڪڏهن مٿس به الله فضل ڪيو ۽ کيس اولاد ٿيو ته نالا انهيءَ ترڪيب سان رکندو. انهيءَ واقعي جو ذڪر پاڻ به ”تحفة الڪرام“ (ج 2، ص 33) ۾ ڪيو اٿائين، ۽ ”تحفة الطاهرين“ جو مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽوي جيڪو پڻ ان وقت سورت ۾ مقيم هو، ان سان به اهو خيال ظاهر ڪيائين، جنهن صاحب انهيءَ واقعي کي هيٺينءَ طرح نظم ڪيو:

علی شير ’قانع‘ حسينی که او	بود زبدهء آل خيرالبشر
يکی روز مي گفت با من به راز	که ايزد ببخشد مرا دو پسر
يکی را بخوانم غلامِ علی	غلامِ ولی الله نامِ دگر
که از اسم شان سال ميلاد شان	به پيشِ سخن گر شود جلوه گر
’علی ولی الله‘ از هر دو اسم	بر آمد بوضع خوش و خويتر
بخاموش ماندم ازين گفتگو	که اين از کرامات باشد مگر
بدل گفتم آخر اگر عمر هست	شوم تجربه را يکي منتظر
بسه سال آن هردو پور گزين	که ’قانع‘ ازان داد سابق خبر
ولادت موافق باعداد نام	خدايش عطا کرد بازيب وفر
تو ای ”اعظما“ زين شگفتی مدار	که اين گفته ز الهام دارد اثر(1)

الغرض انهيءَ ارادي ۽ عزم کانپوءِ، کيس سڀ کان پهريون پٽ 1161هه ۾ تولد ٿيو، جنهن جو نالو غلام علي(2) رکيائين. نالي مان تولد جو سال برآمد ٿئي ٿو. 1163هه ۾ کيس ٻيو فرزند ڄائو، جنهن تي ’غلام ولي الله‘ نالو رکيائين، جنهن مان به ڄم جو سال نڪري ٿو. مير صاحب جي آس پوري ٿي؛ اميد بر آئي: نه فقط تولد جا سال نالن مان نڪتا، بلڪ حسب خواهش نالي جي آخري جزن ملائڻ سان ”علي ولي الله“ جو فقرو به ٺهي ويو.

مير صاحب کي ٽيون پٽ 1171هه ۾ ٿيو، جنهن جو نالو ’مير امير علي‘ رکيائين. ميان غلام محمد ٺٽويءَ تاريخ ڪڍي ”در چمن جاه شگفته گلي“– 1171هه؛ ۽ ميان محمد پناهه ’رجا‘ هيءَ تاريخي سجع تيار ڪئي: ”امير علي بن علي شير حسيني“- 1171هه.

مير صاحب جي خاندان جي هاڻوڪي جانشين مير حسين علي شاهه- بن مير صابر علي ”صابر“ بن مير حسين علي ”ضيا“ بن مير صابر علي ”سائل“ بن مير غلام علي ”مائل“- وٽان جيڪو مون کي شجرو مليو، ان ۾ چوٿين پٽ جو نالو ”سيد ڪاظم“ لکيو ويو آهي، جنهن جي تصديق ٻئي ڪنهن ذريعي سان ڪانه ٿي. ان کانسواءِ ٽئين پٽ جو نالو ”غلام حسين“ لکيل آهي، جنهن کي اسان مير امير علي جو عرف سمجهون ٿا.

شاگرد: مير صاحب پنهنجي شاگردن جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي. ”مقالات الشعراء“ ۾ فقط ٻن شاگردن جو نالو کنيو اٿائين- هڪ پرسرام ’مشتري‘، جنهن لاءِ لکي ٿو ته: ”پرسرام مشتري ڀاٽيو، ولد دوارڪا داس ابن سبحان سنگ (اهي ٻئي صاحب مير ڪمال الدين احمد خان وٽ مير منشي هئا) مير محمود صابر جو هنديءَ ۾ شاگرد هو؛ فارسيءَ ۾ ’مشتري‘ ۽ هنديءَ ۾ ’بيربل‘ تخلص ڪندو هو، ۽ فارسيءَ ۾ مير قانع کان اصلاح وٺندو هو (”مقالات الشعراء“، ص 290). اهو ذڪر ”مقالات“ ۾ آهي، ۽ مير صاحب لکيو آهي ته: ”درين وقت نامبرده مشق سخن مي کند“- جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته ”مقالات“ جي تاليف (1169هه کان 1174هه) وقت، ’مشتريءَ‘ سندس شاگردي ڪئي. مير صاحب جو ٻيو شاگرد هو شيخ حسن بخش ’اظهر‘، جيڪو اصل هندو هو، ۽ پوءِ پنهنجي والد جهوڙي مل سميت مسلمان ٿيو، ۽ سندس والد عبدالسلام نالو رکرايو. فارسي شعر جي اصلاح، اهو نوجوان به مير صاحب کان وٺندو هو (”مقالات الشعراء“، ص 40)

مير ’مائل‘، ”مجمع البلغاء“ نالي جيڪو سنڌ جي فارسي گو شاعرن جو تذڪرو لکيو هو، ان ۾ مير صاحب جي شاگردن جو مفصل احوال هن لکيو هوندو؛ پر افسوس، جو اهو تذڪرو تلف ٿي ويل ٿو ڀانئجي، جنهن ڪري مير صاحب جي شاعرانه فيض جو اهو باب به، تذڪري سان گڏ گم ٿي ويو.

وفات: مير صاحب پنهنجي عمر جا پويان ڪجهه سال، مختلف بيمارين ۽ جسماني نقاهت ۾ گذاريا، جنهن جو اشارو ”معيار سالڪان طريقت“ جي ديباچي ۾ ڪيو اٿائين. 1202هه ۾ سندس عمر ٽيهٺ ورهيه هئي؛ بيماريءَ ۽ ڪمزوري هوندي به هو پنهنجي علمي مشغلي، شعر و سخن ۽ تصنيف تاليف ۾ مصروف رهيو، ۽ انهيءَ هڪ سال ۾ هن ٽي ڪتاب تيار ڪيا، جن جو ذڪر اسان مٿي ڪري آيا آهيون. ايندڙ سال يعني 1203هه ۾، سندس انتقال 64 ورهين جي عمر ۾ ٿيو. افسوس آهي جو ايڏي عظيم المرتبت اديب، مورخ ۽ شاعر جي انتقال جي تاريخ ۽ مهينو ڪنهن محفوظ ڪونه ڪيو؛ ۽ نه سندس مزار تي ئي ڪنهن ڪتبو هنيو- ته جيئن شڪرالاهي ساداتن جي قبرستان ۾، سنڌ جي انهيءَ محسن اعظم جي آخري آرام گاهه تي، اڄ ڪو عقيدت مند پهچي، عقيدت جي گلن ۽ محبت جي سلامن جي ورکا ڪري سگهي!

آخوند غلام محمد ٺٽويءَ ”عليھ الرضوان“ مان انتقال جو سال برآمد ڪيو؛ ۽ مير مرحوم جي فرزند رشيد مير غلام علي ’مائل‘ ”ابشره بالجنة النعيم ابدا“ وفات جي سال لاءِ تجويز ڪيو.

اهو زمانو، ٽالپرن جي پهرينءَ چوياريءَ جي فرمانروائيءَ جو هو، جنهن جو پڳدار مير فتح علي خان هو، ۽ ٻيا ٽي ڀائر، مير غلام علي خان، مير ڪرم علي خان ۽ مير مراد علي خان سندس شريڪ ڪار هئا؛ ۽ کين حڪومت هلائيندي ڇهه ورهيه ٿيا هئا.

شڪر الاهي خاندان: انهيءَ خاندان جي بزرگن، جهڙيءَ طرح ايران ۾ علم جو چراغ روشن رکيو، اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ پهچڻ کانپوءِ به انهيءَ ڏيئي کي اُجهامڻ ڪونه ڏنو؛ ۽ خاندان جو هر فرد ۽ گهراڻي جو هر چشم ۽ چراغ، تيل وجهندو ۽ وٽ سوريندو رهيو: ڪم و بيش ساڍا ٽي سؤ ورهيه، سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ، انهيءَ خاندان جي روحاني ۽ علمي ضوفشانين مان منور ٿيندي رهي؛ جيڪو فرد پيدا ٿيو، سو پنهنجي زماني جو فردِ فريد ثابت ٿيو: ڪن روحاني تعليم پکيڙي؛ ڪن دنيوي علمن جي اشاعت ڪئي؛ ۽ ڪن شعر و ادب ۽ تصنيف تاليف کي پنهنجو وطيرو بڻايو. ”تحفة الڪرام“ ۾، مير صاحب پنهنجي خاندان جو جيڪو اجمالي ذڪر ڪيو آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪيترن بزرگن، نه فقط طريقت ۽ سلوڪ جا سجادا آراسته ڪيا، بلڪ خود مير صاحب کان اڳ ڪيترا اهڙا بزرگ به ٿيا، جن شعر ۽ سخن، ادب توڙي مذهبي علمن ۾ پنهنجو نالو روشن ڪيو.

سيد شاهه ولي بن سيد ابوالقاسم بن سيد علي اڪبر بن سيد عبدالواسع بن سيد محمد حسين بن سيد شڪرالله ثاني، جيد عالم ۽ بي مثل انشا پرداز هو؛ مخدوم رحمت الله جو شاگرد ۽ ”تحفة المجالس“ جو مصنف هو. انهيءَ بزرگ جو فرزند، مير سراج الدين ابوالقاسم، صاحب طرز شاعر ۽ تاريخ گوئيءَ ۾ خاص مقام جو مالڪ هو. اهڙيءَ طرح سيد نظام الدين ثاني، بن سيد نور محمد ثاني بن سيد نظام الدين بن سيد نور محمد بن سيد شڪرالله ثاني، انهيءَ درجي جو صاحب ڪمال بزرگ هو، جنهن کي هتان گهرائي عالمگير بادشاهه ان وقت جي چونڊ عالمن جو جيڪو ايڊيٽوريل بورڊ، ”فتاويٰ عالمگيري“ مرتب ڪرڻ لاءِ ٺاهيو هو، ان ۾ کيس شريڪ ڪيو، جنهن لاءِ هر لحاظ سان سيد صاحب پاڻ کي اهل ثابت ڪيو.

مير علي شير جي خود پنهنجي گهر ڪيئي اديب، مصنف ۽ شيرين بيان شاعر پيدا ڪيا: سندس ڀاءُ مير ضياء الدين ’ضيا‘، مير ٺاري خان جي درٻار جو ’ملڪ الشعراء‘ هو؛ ڪيترن ديوانن جو صاحب ۽ ”مثنوي هير رانجهه“ جو مصنف هو. مير مرحوم جو ڀائٽيو مير عظيم الدين ’عظيم‘، مير فتح علي خان جي درٻاري شاعرن جو سردار ۽ پنهنجي دور جو عظيم الشان شاعر هو؛ ديوان، ”مثنوي هير رانجهه“ ۽ ”فتح نامه“ سندس يادگار آهن. مير صاحب جو پنهنجو پٽ مير غلام علي’مائل‘، مير ڪرم علي خان جي درٻار جو شاعر ۽ وڏي فضل ۽ ڪمال ۽ اوج اقبال جو صاحب هو. مير ’مائل‘ کانپوءِ به سندس ٽي پيڙهيون شعر و سخن جو شغل جاري رکنديون آيون، يعني مير ’مائل‘ جو پٽ مير صابر علي ’سائل‘، ان جو پٽ مير حسين علي شاهه ’ضيا‘ ۽ ان جو پٽ مير صابر علي ’صابر‘ پنهنجي پنهنجي دور ۽ زماني جا ناليوارا شاعر هئا- پوئين بزرگ کي تقريباً چاليهه ورهيه کن لاڏاڻي ڪئي ٿيا، ۽ انهيءَ بزرگ تي نه فقط شاعريءَ جو سلسلو ختم ٿيو، بلڪ خاندان جي ٽن حدن وارين علمي ۽ ادبي روايتن ۽ ورثي جا به دروازا بند ٿي ويا.

”تلک الا يام ندا ولهابين الناس“

(سيد حسام الدين راشدي ”مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي“ (مقالو) ٽه ماهي ”مهراڻ“ سنڌي ادبي بورڊ ڪراچي- حيدرآباد، 2-1956ع)

(1)  علي شير: تاريخ تحفة الڪرام: مطبع فيض عام ۽ مطبع ناصري.

(1)  اداره، مرڪزي صلاحڪار بورڊ ”قلمي نسخن جي ڳولا ۾“ رسالو ”مهراڻ“ ڪراچي،ا پريل 1946ع، ص 3

(1)  ٺٽي جي ڪتب خانن جون فهرستون ايليٽ جي فائيلن ۾ برٽس ميوزم (لنڊن) ۾ موجود آهن. مير صاحب (قانع) جي ڪتب خاني جا ڪيترا ڪتاب ”سنڌي ادبي بورڊ“ (ڄام شوري) ۾ محفوظ آهن.

(1)  سيد حسام الدين راشدي (مقالو) ”مير علي شير قانع ٺٽوي“ ٽه ماهي ”مهراڻ“، 2-1956ع، ص 146.

(2)  ڊاڪٽر عبدالحسين عرف غلام شبير شاهه شڪر الاهي (مقالو) ”شڪر الاهي خاندان ۽ ان جون علمي ادبي خدمتون“ ميگزين ”القانع“ 08-2003ع، پرفيڪٽ اسڪول سسٽم ٺٽو، ص 43.

(1)  ”دشتڪ“ شيراز جي هڪ انهيءَ محلي جو نالو هو، جنهن ۾ اهي بزرگ رهندا هئا. هن وقت شهر جي انهيءَ حصي کي ”لب آب“ سڏيو وڃي ٿو.

(1)  ”حبيب السير“ ج 3، جز 3، ص 335؛ ”مجالس المومنين“، مجلس پنجم، ص 226.

(2)  ”حبيب السير“ ج 3، جز 3، ص 335؛ ”هفت اقليم“، ص 261، مطبوعه بنگال ايشياٽڪ سوسائٽي، ڪلڪته.

(1)  ”مجالس المومنين“ ۾ ربيع الاول لکيل آهي. ص 226

(2)  ”مجالس المومنين“ جي صاحب لکيو آهي ته مير صاحب شرعي علمن جي تعليم پنهنجي والد ۽ پنهنجي سؤٽ مير نظام الدين احمد وٽ ورتي، ۽ عربي علمن ۽ ادب جي تعليم پنهنجي ٻئي سؤٽ مير حبيب الله وٽان حاصل ڪيائين. صفحو 350

(3)  ”حبيب السير“ ج 3، جز 4، ص 110-111

(1)  ”مقالات الشعرا“، ص 208؛ ”مجالس المومنين“، ص 350

(2)  مقالات ص 209

(3)  اها فهرست مير صاحب ”مجالس المومنين“ تان نقل ڪئي آهي (ڏسو ”مجالس المومنين“، ص 350)

(4)  ”شرح اثبات واجب“ از امير غياث الدين منصور ثاني (رجال ”حبيب السير“، ص 241)؛ ”مجالس المومنين“، ص 350

(1)  ”حبيب السير“ ج 3، جز 4، ص 111

(2)  ”مقالات الشعرا“، ص 209؛ ”مجالس المومنين“، ص 350

(1)  ”کتاب صحة الکلام“ (در رد ”حجة الاسلام“- امام غزالي)؛ (2) ”هزار بيت“؛ (3) ”محاکات”، اول- ثاني- ثالث؛ (4) ”شرح برکتاب اثبات واجب“؛ (5) کتاب تعديل الميزان بر منطق“ (خلاصه ”منطق شفا)؛ (6) ”معيار الافکار“ (خلاصه ”تعديل الميزان“)؛ (7) ”کتاب لوامع و معارج“ (علم هيئت)؛ (8) ”تحفهء شاهي“ (17 ورهين جي ڄمار ۾ لکيائين)؛ (9) ”تجريد در حکمت“ (جامع مسائل حکمت طبيعي و الاهي)؛ (10) ”رساله در معرفت قبله“؛ (11) ”کتاب معالم الشفا“ (طب)؛ (12) ”شافيه“؛ (13) ”سفرويه هيئت“؛ (14) ”حاشيه بر الاهيات شفا“؛ (15) ”حاشيه بر شرح حکمت العين“؛ (16) ”رساله درباب خلافت فرزند خود“؛ (17) ”رد بر حاشيه شمسيه- علامه دواني“؛ (18) ”رد بر حاشيه محمد“؛ (19) ”خلاصة تلخيص“ (اختصار رساله تلخيص و معاني و بيان)؛ (20) ”رد بر حاشيه تهذيب“؛ (21) ”رد انموذج“؛ (22) ”رساله تحقيق جهات“؛ (23) ”رد بر رسالهء زوراء“؛ (24) ”رساله مشارف در اثبات واجب کتاب اخلاق منصوري“؛ (25) ”حاشيه بر اوائل کشاف تفسير سورة الانسان“؛ (26) ”مقامات العارفين“ (تصوف و اخلاق- پنهنجي پٽ مير شرف الدين عليءَ لاءِ لکيائين)؛ (27) ”رسالھ قانون السلطنت دين“؛ (28) ”شرح کتاب هياکل انوار“؛ ۽ (29) ”حاشيه بر اشارات“. مير علي شير وڌيڪ هيٺين ٻن ڪتابن جا نالا ٻڌا: (30) ”کتاب رياضي الرضوان“؛ ۽ (31) ”کتاب اساس در علم هندسه“ (مقالات الشعراءِ“، ص 211؛ ۽ ”مجالس المومنين“، ص 351).

(2)  ”مجالس المومنين“، ص 351.

(1)  ”حبيب السير“، ج 3، جز 3، ص 248

(1)   ”تحفة الڪرام“، ج 2، ص 71؛ ”مجالس المومنين“، ص 222

(2)  ”حبيب السير“ جي مصنف جو نالو غياث الدين بن همام الدين محمد خوندير هو؛ هو 880هه جي قريب هرات ۾ ڄائو، ۽ 941هه ۾ گجرات ۾ فوت ٿيو؛ نظام الدين اولياءَ جي مقبري جي ايوان ۾ دفن ٿيو، امير خسرو جي قريب؛ ”حبيب السير“ 930هه ۾ ختم ڪيائين.

(1)  ”مجالس المومنين“، ص 222.

(2)  ”تحفة الڪرام“ جو مصنف لکي ٿو ته: ”سيد شڪرالله پنهنجي پٽ کي وصيت ڪئي هئي ته ’جيڪڏهن تنهنجي اولاد کي ڪا مشڪل پوي ته منهنجي انهن ٽنهي سنگتين ڏانهن کين رجوع ڪرڻ گهرجي.‘ انهيءَ وصيت مطابق اڃا تائين عمل ٿيندو اچي ٿو- جيتوڻيڪ محمد حسين ۽ سيد ظهيرالدين ثاني بن سيد شڪرالله ثانيءَ جو اولاد سيد منبه ڏانهن رجوع ڪن ٿا؛ ۽ سيد نظام الدين جو اولاد سيد ڪمال سان متوسل آهي، ۽ اهڙيءَ طرح سيد عبدالرحمان جو اولاد سيد عبدالله ڏانهن رجوع ڪري ٿو.“ (تحفة الڪرام، ج 2، ص 195)

(1)  سيد صاحب کانپوءِ، شاهه حسين حضرت قاضي محمد اچيءَ کي بکر مان گهرائي، انهيءَ عهدي تي رکيو ۽ ان کانپوءِ اهو منصب قاضي صاحب جي ئي خاندان ۾ پشت به پشت هلندو آيو، جنهن جو سلسلو انگريزن جي ابتدائي زماني تائين قائم رهيو؛ قاضي علي محمد صاحب ٺٽوي انهيءَ گهراڻي جو هن وقت يادگار آهي.

(1)  ”تحفة الڪرام“، ج 3، ص 195.

(1)  نادر شاهه، 11 محرم 1153هه جو، لاڙڪاڻي مان ڪوچ ڪري، ايران هليو ويو.

(1)  هي بزرگ، مخدوم ضياء الدين جو ڏوهٽو هو؛ ويهن ورهين جي ڄمار ۾ تعليم جي تڪميل ڪري، درس ڏيڻ شروع ڪيائين. مير صاحب لکيو آهي ته سندس مدرسو ايڏو مشهور ۽ عظيم الشان هو، جو شهر ۾ ان جو ٻيو ثاني ڪونه هو. ’منقول‘ ۾ پنهنجي ناني ضياء الدين۽ ’معقول‘ ۾ مولانا محمد صادق جو شاگرد هو. 1179هه ۾ حج تي اسهيو، جتي 18 ذوالقعد تي انتقال ڪيائين. (”تحفة الڪرام“ 225- ”مقالات الشعراء“ 295).

(2)  ميان نعمت الله جو وڏو ڀاءُ هو؛ عالم باعمل ۽ نهايت ئي پاڪ باطن ۽ صاف سيرت بزرگ هو. حرمين ۾ هڪ سال رهي، حديث جي سند ورتائين. جوناڳڙهه ۾ به ڪجهه عرصو رهيو. ٻيو دفعو به جوناڳڙهه ٿي ويو، جو واٽ تي ڪڇ ۾ انتقال ڪيائين. (تحفة الڪرام“، ص 226، ۽ ”مقالات الشعراء“، ص 132).

(3)  ميان رحمت الله جو فرزند ۽ مخدوم علي احمد المعروف به قمري (برادر مخدوم آدم) جي اولاد مان هو- صاحب نسبت ۽ وڏيءَ ڪڻيءَ وارو بزرگ هو. 1154هه ۾ انتقال ڪيائين. ((تحفة الڪرام“، ص 226؛ ”مقالات الشعراء“، ص 75).

(4)  ”مقالات الشعراء“، ص 75

(5)  ”مقالات الشعراء“، ص 143

(6)  ”مقالات الشعراء“، ص 295

(7)  ”مقالات الشعراء“، ص 75

(1)  ”مقالات الشعراء“، ص 135؛ مير صاحب لکي ٿو ته: ’(هيءُ بزرگ) نهايت باوقار ۽ پر تمڪين شخص هو. طبيعت جو خوش باش ۽ نهايت ئي رنگين مزاج هو، خوراڪ پوشاڪ جو به شوقين هو. مير عبدالقدوس شيرازي سندس دوست هو. تاريخ گوئيءَ ۾ کيس ڪمال حاصل هو. شهر توڙي حڪامن ۾ سندس وڏي عزت هئي. (تحفة الڪرام، ص 244) ”مقالات الشعراء“ ۾ مير صاحب سندس تاريخ گوئيءَ جا مثال به ڏنا آهن.

(2) ”مقالات الشعراء“ (ص 85): آخوند ڳچ عرصي تائين جهانگارن باجارن جي ساداتن وٽ رهيو. تاريخ گوئي ۽ شعر و سخن جو به شوق هوس. مير فخرالدين شيرازي برادر مير علي شير ’قانع‘ کي جڏهن علي اڪبر نالي پٽ ڄائو، تڏهن هيٺيون قطعهء تاريخ لکيائين:

بهار همايون بعالم رسيد	صنوبر به بستان احمد چميد
گل گلشن باغ آل رسول	در روشن از درج شاه شهيد
بفر همايون و فرخنده نام	بروز سعيد از عدم سر کشيد
چگويم وفاتش که نايد بعد	نجيب و نقيب و حسيب و سعيد
نيازم بدرگاه حق صبح و شام	که نامش علی اکبر آيد پديد
بسال تولد شريفش فتاد	چو فکرم بخاطر احصی البعيد
در انداخت ناگاه هاتف ندا	”گل اندر گلستان حيدر دميد“ – (1146هه)

 

(1)  مرزا محمد جعفر جي علم و فضل جي شهرت ٻڌي، ميان مراد ياب بن ميان نور محمد کيس پاڻ وٽ گهرائي، پنهنجو معتمد خاص ڪري رکيو. ’قانع‘ ”مقالات الشعراء“ (ص 72) تي لکي ٿو ته: ’ڪجهه عرصي کانپوءِ اهو درجو حاصل ڪيائين، جنهن کان مٿي تصور ڪرڻ ناممڪن آهي.‘ صاحبزادو ميان مراد ياب جڏهن هندوستان ويو، ان وقت ميان نور محمد کيس پنهنجي درٻار ۾ مقرر ڪيو، جتي صاحبزادي کان به وڌيڪ سندس قدر ۽ منزلت ٿي. محمد مراد ياب جڏهن تخت تي ويٺو (1167هه) تڏهن کيس ٻيهر پاڻ وٽ رکيائين. ڪجهه عرصي کانپوءِ، ڪن سببن ڪري معزول ٿي ۽ عراق جي زيارتن تي وڃڻ لاءِ ڪڪرالي بندر تي پهتو؛ اتان کيس ڪڪرالي جي ڄام جهاز تي سوار ٿيڻ نه ڏنو، جنهن ڪري ڪراچيءَ بندر تان سوار ٿيڻ جو ارادو ڪيائين، پر روانو ٿيڻ کان اڳ سندس انتقال ٿيو. مير علي شير هيٺين تاريخ چئي:

– ز روي تعميه تاريخش افتاد،

”غريب از دام دنيا گشته آزاد“-

1212- 45 = 1167هه

جفر ۽ تڪسير ۾ به ڪامل ۽ عامل هو. ”جفر جامع“ نالي ڪتاب ميان نور محمد لاءِ لکڻ شروع ڪيائين، پر ميان صاحب جي انتقال سبب ڪتاب پورو ڪري نه سگهيو.

(1)  ”مقالات الشعراء“، ص 214

(2)  ”مقالات الشعراء“، ص 66

(3)  مير حيدرالدين ابو تراب ’ڪامل‘ بن مير رضي الدين ’فدائي‘، بن مير ابوالمڪارم ’شهود‘، بن مير ابوالبقا امير خان، بن مير ابوالقاسم ’نمڪين‘، جيد عالم، بلند پايه شاعر ۽ درويش صفت انسان هو. سنڌي، هندي ۽ فارسيءَ ۾ جدا جدا ديوان مرتب ڪيائين. محمد پناهه ’رجا‘، مير ابوالبقا بهرور علي ۽ ٻيا ڪيترا انهيءَ دور جا شاعر سندس شاگرد هئا. 1164هه ۾ انتقال ڪيائين. (ڏسو ”مقالات الشعراءِ“؛ ”تحفة الڪرام“؛ ۽ ”تذڪره امير خاني“).

(1)  ”مقالات الشعراء“، ص 214، ص 253، ص 254

(2)  ”مقالات الشعراء“، ص 214

(3)  ميان مرادياب جي معزولي ۽ غلام شاهه جي تخت نشينيءَ تي بالچند ”آزاد“ هيٺين تاريخ چئي:

بِنشست غلام شاه بر مسند جاه،      برخاست مرادياب نااميد به آه

(  1377   +     163    )       —    (366 + 6)= 1170

(1)  ”مقالات الشعراء“، ص 215

(2)  ”تحفة الڪرام“، ص 102

(1)  جناب قاضي علي محمد صاحب ٺٽويءَ وٽ شاهي فرمانن ۽ سَندن جو هڪ مجموعو آهي، جيڪو ٺٽي جي ڪنهن بزرگ انگريزن جي اچڻ کانپوءِ مرتب ڪيو آهي؛ ٺٽي جي مختلف خاندانن جي سلسلي ۾ منجهس شاهي فرمان هن لاءِ نقل ڪيا ويا آهن، ته اهو مجموعو انگريزن کي ڏيکاري، انهن سَنَدن کي سندن حڪومتي دور ۾ به جاري ڪرائجي.

(2)  چاليهه دام هڪ رپئي ۾ ٿيندا هئا- ٻاويهه هزار دامن جا 550 رپيا ٿيا.

(1)  ساڍا ٻارهن سؤ رپيا.

(2)  5 رپيا في خرار هو- مجموعي قيمت 350 رپيا ٿي.

(1)  اها خوشحالي، اها عزت ۽ آبرو، انگريزن جي دور تائين قائم رهندي آئي. چوڏهين صدي هجريءَ جي شروعات ۾، مير علي شير جو پوٽو مير صابر علي شاهه ثاني زندهه هو، جنهن کي نه رڳو شهر ۾ عزت هئي، بلڪ انگريز سرڪار وٽ به کيس هر طرح جي آبرو حاصل هئي- چنانچه انگريزن هندوستان جي مکيه ماڻهن متعلق جيڪو اٺن جلدن ۾ ضخيم ڪتاب شايع ڪيو آهي، ان ۾ سيد صاحب جو به فوٽو ڏنو ويو آهي.

(1)  اهو نهايت ئي نادر تعميه آهي، مٿين مصرع جا عدد 1191هه آهن.

(2) مير بجار وزيراعظم هو؛ سندس شهادت جي تاريخ هن ريت آهي:

از سرِ افسوس گفتا هاتفم  ”مير شد از جَمدرِ هندو شهيد“

1                +                       1193                   = 1194هه

”بمحفلِ شهدا جلوه کرد مير بجار“-1194هه

(1)  مير شهاب الدين (خان بهادر، وزيرالممالڪ، عمادالملڪ، عماد الدولھ، نصرت جنگ، غازي الدين خان ثالث، بن اميرالامراءِ حافظ محمد پناهه (عمادالملڪ، فيروز جنگ غازي الدين خان ثاني)، ابن مير قمرالدين (خان بهادر، نظام الملڪ آصف جاهه اول، بانيء سلطنت آصفيه- سندس تخلص ’نظام‘ هو) 1195هه ۾ سنڌ آيو، ۽ 76 سالن جي عمر ۾، 1215هه جو، انتقال ڪيائين.

(1)  نواب مومن خان جا عدد 846 ٿيا، ان ۾ گجرات جا 624 ملائبا ته 1470 ٿيندا، ڪفر جا 300 عدد وضع ڪبا ته سال 1170هه برآمد ٿيندو ”مقالات الشعراء“. ص 154

(1)  ”مقالات الشعراء“ ص 287

(1)  ٺٽي جي ڪتبخانن جون فهرستون، ايليٽ جي فائلن ۾، برٽش ميوزيم ۾ موجود آهن. مير صاحب جي ڪتبخاني جا ڪيترا ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ ۾ محفوظ آهن.

(1)  مٿين فهرست حضرت مولانا صاحب جن مرتب ڪري عزيزم آغا بدرالدين خان جي ذريعي مون ڏانهن موڪلي، جنهن لاءِ ٻنهي صاحبن جو سپاس گذار آهيان.

(1)  ديباچه ”معيار سالڪان“ برٽش ميوزم.

(1)  پير محمد زمان لنواريءَ وارو به ساڳئي ميان محمد جو مريد ۽ مير عزت الله جو پير ڀائي هو.

(1)  بياض حسام الدين؛ ”تحفة الڪرام“ نسخه لاهور (سرورق بخط مير ”مائل“)

(2)  مير غلام علي ’مائل‘ تي اسان جو مضمون ”مهراڻ“ (بهار 1955ع) ۾ ڏسڻ گهرجي.

سنڌ ۾ ايتري ڦرلٽ ٿي، انهيءَ حد تائين خوف رهيو، ۽ ايترا گهر خاندانيون ۽ ڳوٺ تباهه ٿيا، جو چنگيز ۽ هلاڪوءَ جي خون آشامين ۽ تيمور جي عالم سوزين ۽ هلاڪت آفرينين جي ياد تازي ٿي وئي. سنڌ انهيءَ قسم جي تباهي ڪڏهن ڪانه ڏٺي هئي؛ دهليءَ تي نادر ۽ بغداد تي هلاڪوءَ به اهڙي بربادي ڪانه آندي، جهڙي ميان عبدالنبيءَ، مدد خان جي ذريعي سنڌ تي آندي.

اهوئي زمانو هو، جڏهن عمادالملڪ، غازي الدين نظام(1)، سنڌ ۾ آيو، ۽ تباهي ۽ برباديءَ جا هولناڪ منظر، اکين سان ڏسي ايتري قدر متاثر ٿيو، جو اهڙو ئي دردناڪ مرثيو چيائين جهڙو حضرت سعديءَ بغداد جي برباديءَ تي چيو هو:

”در سند چه فتنه و بلا شد	گوئي که قيامتی بپا شد
چون سند که مامن جهان بود	اي آه! چه گويمت چها شد
هر خانه بخاک شد برابر	هر صاحب دولتی گدا شد
هر تاجوری برهنه برگشت	هر ماه سری برهنه پا شد
تا ناموران به بند افتند	سر رشتهء صبر دل رها شد
مادر ز پسر، پسر ز مادر	سر از تن و تن از سر جدا شد
منعم پیء مشت آرد يک سير	سر گردان هم چو آسيا شد
گل رويان را ز خارِ صحرا	خونِ کفِ پای خود حنا شد
هر پرده نشين کنج عصمت	بی برقعه و معجر و ردا شد
زرها به نثار حفظ جان رفت	جانها بر آبرو فدا شد
رفت از همه هرچه در گره بود	زين گونه فلک گره کشا شد
يک ظلم نه شد که شد دو صد ظلم	يک کار نه شد که کارها شد
بر اهل زمين عجب بلائی	يک مرتبه نازل از قضا شد
بي ستري طرفه آه! صد آه!	بر سيّدها و پارسا شد
از امت مصطفی چه ظلمي	امروز بر آل مصطفی شد
امروز پس از هزار و صد سال	احوال عراق رونما شد
جستم چو ’نظام‘ سال تاريخ	از هاتف غيبی ام ندا شد

کاي بنده اهل بيت بشنو

”سلطينکه سند کربلا شد.“

اهو سڄو ملڪي ۽ سياسي پس منظر آهي انهيءَ منيءَ صديءَ جو، جنهن ۾ مير علي شير اکيون کوليون، پليو، پروان چڙهيو؛ تعليم حاصل ڪري، علم جي انتهائي اوج تي پهتو؛ شعر و سخن جو شغل ڪندو رهيو ۽ تصنيف تاليف کي پنهنجو اوڇڻ ۽ اوڍڻ بڻائي، زندگي بسر ڪندو رهيو. سواءِ انهن چند سالن جي، جيڪي هن ميان غلام شاهه وٽ تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي گذاريا- باقي سڄي زندگي آزاديءَ سان بسر ڪندو رهيو. انهيءَ بادشاهه گرديءَ ۾ ڪنهن کي طاقت هئي؟ جو درٻاري ملازمت جو بار سر تي کڻي، سازشن ۽ منصوبن ۾ حصو وٺي ۽ خون خرابيءَ، قتل ۽ غارت گريءَ کي اکئين ڏسندو رهي!

مير صاحب جي غير معمولي شخصيت ۽ بي پناهه صلاحيت جو هن مان اندازو ٿئي ٿو ته انهيءَ سموري دور جي سڀني بلائن، آفتن ۽ اندوهناڪين جي هوندي به سندس سڪون قلب ضايع ۽ اطمينان دل غارت نه ٿيو. هن بزرگ دنيا جهان جي جهڳڙن، ملڪي تباهين ۽ هلاڪت خيزين کي ڏسندي به، سڀني ڳالهين کي پس پشت وجهي، اکين کي بند ڪري، ڪنن ۾ ڪپهه ڏئي، تصنيف ۽ تاليف جاري رکي؛ ۽ پنهنجي خالص علمي ۽ ادبي زندگيءَ کي برباد نه ڪيو ۽ 12 ورهين جي زندگيءَ کان وٺي جهان ڇڏڻ واري سال کان هڪ سال اڳ تائين، برابر دماغ ۽ قلم هلائيندو آيو، ۽ هزارن ورقن جو عظيم الشان ادبي ذخيرو سنڌ جي آئينده نسلن لاءِ ڏئي ويو.

سير ۽ سفر: مير صاحب جي سموري زندگي سراسر علمي هئي. تنهنڪري ڀائنجي ٿو ته هن پنهنجو وقت، دنيا جي ٻين مشغلن ۾ ڪونه وڃايو ۽ گهڻو ڪري گهر ۾ رهي، تصنيف تاليف ڪندو رهيو- سواءِ هڪ معمولي وقفي جي، جنهن ۾ هن کي نامعلوم سببن ڪري سورت، ڄام ننگر ۽ ڀڄ جو سفر درپيش آيو.

”تحفة الڪرام“ (ج 2، ص 33) ۽ ”مقالات الشعراء“ مان معلوم ٿئي ٿو ته 1160هه ۾ هو سورت ويو، جتي مير سعدالله سورتي، ۽ ان جي فرزند مير عبدالولي ’عزلت‘ سان سندس ملاقات ٿي؛ ۽ انهيءَ سفر ۾، چند ٻين اهل علم بزرگن سان به سندس صحبتون ۽ رهاڻيون ٿيون- جهڙوڪ ’رضائي‘ شاعر سورت کان لاهري بندر تائين ساڻس ٻيڙيءَ ۾ گڏيو آيو (”مقالات الشعراء“ ص 109): محمد اڪرم اصل ٺٽي جو شاعر هو، پر سندس زندگي دهلي، دکن، ۽ سورت ۾، مختلف سرڪاري عهدن تي گذري- مير صاحب جڏهن سورت کان وطن واپس ٿيو، ان وقت محمد اڪرم به ساڻس گڏيو آيو؛ واٽ تي ٻيڙو، ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون، طوفان جي گرداب ۾ ڦاٿو، ۽ اهڙي نااميديءَ جي حالت ٿي، جو مير صاحب ان کي ”حادثهء عظيم“ تصور ڪندي لکي ٿو:

– ”که خلاصي از آن تهلکه، محض بفضل مفضل حقيقي صورت بست.“

انهيءَ مصيبت ۾ محمد اڪرم هيٺيون شعر حسب حال چيو:

درميان آب و آتش همچو گل	کشتیء اميد ما دارد شنا
گر نه فضل حق نمايد رهبری	نيست مخلص از چنين جوش بلا

(”مقالات الشعراء“ 34)

”تحفة الطاهرين“ جي مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽويءَ جي ملاقات به ساڻس سورت ۾ ٿي. اهو بزرگ به انهيءَ زماني ۾ سورت منجهه مقيم هو.

ڄام ننگر عرف اسلام آباد کي به مير صاحب انهيءَ سفر جي دوران ۾ ئي ڏٺو؛ ۽ اتي ئي سندس ملاقات محمد عاقل ’ابله‘ جهونا ڳڙهيءَ سان ٿي، جيڪو صاحب شاعر، ۽ ٺٽي جي ميان ابوالقاسم جو شاگرد هو. (”مقالات الشعراء“ 26)

اهڙيءَ طرح غالباً ساڳئي سفر ۾، جڏهن سيد صاحب ڀڄ ننگر ويو، تڏهن سندس ملاقات هڪ ايراني شاعر ’هوشيار‘ صفاهانيءَ سان ٿي، جيڪو پوءِ ٺٽي به آيو، ۽ اتان وري هندوستان هليو ويو (”مقالات الشعراء“ 311). بندر سورت کان موٽندي، سيد صاحب سان گڏ ’مفلس‘ شاعر به ٻيڙيءَ ۾ هم سفر هو، جيڪو سنڌ ڏانهن قلندر لعل شهباز جي زيارت لاءِ ٿي آيو (”مقالات الشعرا“ 265).

گجرات سان، انهيءَ سفر کانپوءِ، مير صاحب جي ڪافي دلچسپي پيدا ٿي، ۽ ان کانپوءِ جيڪي به خاص واقعا انهيءَ طرف ٿيندا هئا، انهن تي مير صاحب تاريخي قطعا ۽ شعر تصنيف ڪندو هو.

نورالدين محمد معروف به مومن خان، 1170هه گجرات تي قابض ٿيو، ته مير صاحب تاريخ چئي:

چو شد نواب مومن خان بگجرات    ز کفر کافران گرديد خالی(1)

1165هه ۾ بندر سورت جي حاڪم نواب صفدر محمد خان جو پٽ محمد وقار خان فوت ٿيو. مير صاحب هيٺين طرح سندس تاريخ ڪڍي:

”فلا خوف عليهم ولاهم يحزنون“(1)

مطالعي جو شوق: مير صاحب جو دور، جيتري قدر سياسي ۽ ملڪي حالتن سبب اونداهو ۽ اندوهناڪ هو، اوتري قدر علمي ۽ ثقافتي لحاظ سان روشن ۽ خوشگوار هو. هڪ ئي وقت سوين مدرسا علم آموزيءَ لاءِ آباد هئا؛ هرهڪ گهراڻو ۽ هرهڪ فرد علم جو مرڪز ۽ منبع هو. هر علم دوست جي اوطاق ۽ بيٺڪ ’اڪيڊميءَ‘ جو ڪم ڏيندي هئي. هرهڪ عالم، اديب ۽ شاعر وٽ، جدا جدا ڪتبخانا هوندا هئا. گهرن ۾، اوطاقن ۾، رستن تي، دڪانن ۾ ۽ بازارن جي چوراهن تي، علم پرورن جون ملاقاتيون، صحبتون، مجلسون ۽ مشاعرا، صبح شام ۽ رات ڏينهن ٿيندا رهندا هئا. هڪ ئي وقت مخدوم محمد هاشم (متوفي 1174هه)، مخدوم محمد معين (متوفي 1161هه)، مخدوم ضياء الدين، ميان نعمت الله، ميان محمد صادق، آخوند محمد شفيع، ۽ آخوند ابوالحسن جهڙا يگانهء روزگار عالم، ۽ مير ’محسن‘ (متوفي 1163هه)، غلام علي ’مداح‘، بالچند ’آزاد‘، شيوڪ رام ’عطارد‘، شيخ محمد محفوظ ’سرخوش‘، غلام علي ’مومن‘، محمد پناهه ’رجا‘ مير ابوالبقا ’بهرور علي‘ ۽ مير ابو تراب ’ڪامل‘ جهڙا نغزگو شاعر ٺٽي جي شهر ۾ موجود هئا، جن مان هرهڪ پنهنجي دور جو ’غزالي‘ ۽ ’دواني‘، ’سعدي‘ ۽ ’انوري‘ هو.

اهي سڀ بزرگ پاڻ صاحب تصانيف ۽ صاحب دواوين هئا؛ انهن مان هرهڪ کي جدا جدا ڪتب خانو هوندو هو، جنهن مان نه فقط پاڻ فائدو وٺندا هئا، بلڪ دوست احباب به وقت بوقت استفادو ڪندا رهندا هئا؛ انهن مان هرهڪ بزرگ جي اوطاق ”دارالمصنفين“ ۽ ”ندوة المصنفين“ هوندي هئي؛ ۽ هرهڪ استاد ۽ عالم جو مدرسو، ”دارالعلوم ديوبند“ ۽ ”ندوة العلوم“ هو.

مير علي شير کي اهڙا معاصر مليا؛ انهيءَ قسم جا همعصر شاعر مليا؛ ۽ اها علمي فضا ۽ ادبي ماحول نصيب ٿيو. هن علمي صحبتن ۽ ادبي مجلسن جو پورو پورو فائدو حاصل ڪيو. انهن مدرسن ۾ هن علم پرايو؛ ۽ انهن دارالعلومن ۾ هن عربي ۽ فارسي زبانن تي قدرت ڪامله حاصل ڪئي؛ ۽ انهن ڪتبخانن جي هرهڪ ڪتاب جي هن ورق گرداني ڪئي؛ ۽ ڪتابن جي هرهڪ جلد مان هن مطلب ۽ مواد اخذ ڪيو. ڪتبخانا نه فقط هن ٻين جا ڏٺا، بلڪ خود سندس پنهنجو ذاتي ڪتبخانو ايڏو عظيم الشان هو، ۽ ان ۾ ايترا نادر مخطوطا موجود هئا، جو اڄ به ان جي فهرست ۽ ان جا باقي بچيل ڪتاب پڙهي ۽ ڏسي حيرت وٺيو وڃي ٿي(1).

مير صاحب جي مطالعي جي شوق، ۽ ٺٽي ۾ ڪتابن جي فراوانيءَ ۽ دستيابيءَ جو اندازو تڏهن ٿئي ٿو، جڏهن سندس پنهنجي تصنيفن ۾ اهڙن اهڙن ڪتابن جا حوالا پڙهجن ٿا، جن مان اڄ به ڪيترا ڪتاب ناياب ۽ نادرالوجود آهن.

”تاريخ فرشته“، ”طبقات اڪبري“، ”منتخب التواريخ“، ”دهه ساله عالمگيري“، ”آئين اڪبري“، ”روضة الصفا“، ”حبيب السير“، ”مراة احمدي“، ”مراة سڪندري“، ”خزانهء عامره“، ”يدِ بيضا“، ”تذڪرهء واله داغستاني“، ”هفت اقليم ابن رازي“، ”ڪلمات الشعراء“، ”مجالس المومنين“، وغيره- تاريخون ۽ تذڪرا، تصنيف تاليف ڪندي، مير صاحب جي پيش نظر هئا.

ايراني توڙي هندوستاني شاعرن مان ڪيترن جا ديوان مير صاحب وٽ موجود هئا. اهڙيءَ طرح سنڌ جي تقريباً سڀني مصنفين جون تصنيفون به سندس پيش نظر هيون. ”تاريخ معصومي“، ”طاهري“، ”بيگلر نامه“، ”ترخان نامه“، ”تذڪرة المراد“، ”آداب المريدين“، “حديقة الاولياء“، کانسواءِ ڪيترا ديوان ۽ گهڻو ڪري سِنڌِين جون سڀئي مذهبي تصنيفون سندس مطالعي ۾ رهيون هيون. ”طومار سلاسل گزيده“ تيار ڪرڻ وقت، طريقت جي بزرگن جون گهڻو ڪري سڀئي ملفوظاتيون، ۽ سلسلهء طريقت جون اسناد ڏٺيون هئائين. ”ملفوظات مخدوم جهانيان“، ”منهاج العباد“- شيخ سعدالدين، ”تحفة البرر“- شيخ مجدالدين بغدادي، ”بحرالدقائق شافعي“، ”کتاب استعداد الاخرة“، به انهيءَ ڪتاب جي ماخذن مان آهن.

پنهنجي ايراني بزرگن جون به گهڻو ڪري سڀئي تصنيفون پڙهيون هئائين- جيئن ته امير غياث الدين منصور جا تصنيف ٿيل ڪيترا ڪتاب سندس نظر مان گذريا هئا. ”طبقات ابن سعد“ جهڙو نادر ۽ ناياب ڪتاب، جيڪو اڄ ڇپئي کان پوءِ به ايتري قدر نادرالوجود آهي، جو اسان جي ملڪ جا گهڻو ڪري سڀئي ڪتبخانا ان کان محروم آهن، اڄ کان ٻه سؤ ورهيه اڳ ٺٽي ۾ مير صاحب جي مطالعي مان گذريو، جيئن پاڻ هڪ هنڌ (”مقالات الشعراء“ 212) فرمائي ٿو ته: ”25 ربيع الاول 1169هه جو، مخدوم ضياء الدين ٺٽويءَ کان، ”طبقات ابن سعد“ جو ٻيو جلد پڙهڻ لاءِ مستعار ورتم.“

مير صاحب جو علمي ورثو:

تصانيف: مير علي شير جي زندگيءَ جو مقصد فقط تصنيف تاليف هو، جيئن اسين مٿي ڄاڻائي آيا آهيون- هن 12 ورهين جي ڄمار ۾ قلم ۽ ڪاغذ کنيو، ۽ مرڻ گهڙيءَ تائين ان کي هٿ مان نه ڇڏيائين. صحيح پتو ڪونه ٿو پوي ته، هن ڪيترا ڪتاب لکيا، پر ”مقالات الشعراء“، ”فهرست ڪتبخانه ٺٽه“ (برٽش ميوزيم (O.R.2073 ۽ ”تحفة الڪرام“ (مملوڪ خان بهادر مولوي محمد شفيع، لاهور) مان جن ڪتابن جا نالا ملن ٿا، انهن جو تعداد 42 آهي. ڪيترا ڪتاب اهڙا به هئا، جن جا مسودا نامڪمل رهجي ويا- جيئن پاڻ فرمائي ٿو:

”اکثر مسودات بهرجا که ماندند، ماندند.“ (”مقالات الشعراء“ 214)

1174هه ۾ ”مقالات الشعراء“ تصنيف ڪيائين. ان ۾ لکي ٿو ته:

”الی الحال اگر بجمع شعر می پرداخت تا سی (30) هزار بيت کم و بيش رسيده می بود.“

گويا مٿئين سال تائين، جيڪي هن شعر چيو، سو به گڏ ڪونه ڪيائين ۽ جن جو تعداد ڪم و بيش ٽيهه هزار ٿئي ها. اهڙيءَ طرح 1174هه کان وٺي 1202هه تائين، 28 سال پوءِ به، اهو سلسلو جاري رکيائين: خبر نه آهي ته ان مان ڪيترو ضايع ٿيو ۽ ڪيترو بچيو. بهرحال جن ڪتابن جا نالا معلوم ٿيا آهن، يا ڪتاب دستياب ٿيل آهن، انهن جو ذڪر تصنيف جي ترتيب سان هيٺ ڪجي ٿو:

(1) ”ديوان علي شير“- (1152هه): ٻارهن ورهين جي ڄمار ۾ هي ديوان مرتب ڪيائين، جنهن کي نامعلوم سببن ڪري درياهه ۾ لوڙهي، ايندڙ ٻه سال، 53-1154هه، شعر چوڻ ڇڏي ڏنائين؛ هن ۾ نالو تخلص طور استعمال ڪندو رهيو.

(2) ”مثنوي شمهء از قدرت حق“- (1165هه): مثنويءَ جو نالو تاريخي آهي- سال تصنيف 1165هه ان مان برآمد ٿئي ٿو. انهيءَ مثنويءَ جو ڪوبه نسخو موجود نه آهي. ڀانئجي ٿو ته مثنويءَ ۾ ڪو قصو بيان ڪيل آهي. ”مقالات الشعراء“ ۾ نمونتاً ڪجهه شعر ڏنا ويا آهن، جن مان مٿيون قياس ٿئي ٿو:

– در تعريف بر دکان نشستن آن جوهري پسر-

پسر چون دکاندار شد در ديار	چو خورشيد اندر حمل بسته يار
کفش بر ترازو چو گشتی فرو	قمر در ترازو مکان يافت گو

– قطعات لعل امانت فقراء را جوهري پسر در ستون مخفي ساخته-

ستون گشته کان بدخشان سپس	برو رشک بر وی بسی کان سپس
چو در راستي بوده پا استوار	شده زادگانِ خورش در کنار

(3) ”مثنوي قضا و قدر“- (1167هه): ”گل از بهار قضا“ مان اهو سال تصنيف برآمد ٿئي ٿو. هيءُ مثنوي ”نڪهت“ شاعر جي تحريڪ تي لکي وئي. ڪوبه نسخو موجود نه آهي. ”مقالات الشعراء“ ۾ هيٺيان اقتباس ڏنل آهن:

– در صفت کشمير-

خور اندر سبزه زارش شپره وار	نيارست آنکه بيند روی انوار
گر آيد بالمثلمه در زمينش	کند گلچين غلط با ياسمينش
ببوی بوی شبويش زهر باد	گل خورشيد گيرد غنچگی ياد
گهی تقرير وصفِ زعفران زار	لَب از خنده نيابد راه گفتار
زبس سَروَش بازادي علم شد	ثمر در تخلهايش وقف هم شد
طلاي آفتاب آنجا است پر غش	زبش در بوتة گل ديده آتش
تونگر گردد آن کو بار دارد	گلستانش گل دينار دارد

– در صفت خوبرويان چين-

زروئ گلرخانش چشم خورشيد	زبس گستاخ بين افتاد جوشيد
ز گفتارِ ملاحت ريز خوبان	بگيرد عندليب آتش بدامان
زفر جبهء شان حسن آداب	نمايد همچو در مينا ميء ناب
مِه نو تا به ابرو يافت نسبت	همی بالد بخود از فرط بهجت
مگر دست قضا از صنع ايزد	لطافت جمله اندر ساعدش زد
ز روي بيت صدرِ شان توان يافت	معاني را که اندر دل همان يافت
نهد ار پشت بر ديوار چون مست	توان دريافت نقش او چه چيز است
گهي نظاره خوبیء هر ماه	تماشائی بر آرد الله الله

– صفت هندو نغمه نوازان هند-

بپا کوبیء رقاصان مه وش	فتد نظاره را نعل اندر آتش
صلای باده نوشی اندر و عام	بود خورشيد آنجا صورت جام
مدام اندر وی از صافیء مهتاب	مه نو هر شب آفزايد میء ناب
مگو اختر که رخشانند هر شام	خم گردون شراب انداخت در جام
بهار نشهء سرشار دارد	سرود آنجا عجب بازار دارد
هر آنکو بسته آهنگ حجاز ست	لجام توسنش از تار ساز ست
دف خورشيد اندر دست زهرش	به پيش مطريش کمتر ز مهرش
بهر محفل که نا و نوش دارد	هوس بر سير پا بردوش دارد

– در صفت مصر و تعريف عمارتهايش-

وزد بادش اگر از جانبِ آب	حباب از ياسمين گيرد فزون تاب
هوايش گر بروي هجر آيد	ز شاخِ خشک مرجان گل بر آيد
بدوش مشرق اندر وقت تعمير	فلک می ريخت آهک از تباشير
ازان خورشيد بر کف رعشه دارد	که خواهد دستي از بامش بر آرد
که گچکاري از خورشيد تابان	ستاند پنجه رازش دستگردان
بهر خشت عمارتهاش خورشيد	برای اقتباسِ نور بوسيد
کمانِ طاقش از قوسِ قزح ساخت	رواقش را چو بنا منشرح ساخت
بود مهتاب آنجا آهک کرم	سفيده صبح از خاکش کشد شرم

– رسيدن از خشکي بدرياء و صفت آن-

دگر راهِ شتابيدن چو طی شد	بجمله احتياجِ کشتیء شد
بلي کشتي گدايان را ضرور است	که فاقه را بدو راهِ عبور است
مسافر را برطب و يابس است راه	ز خشکي باز دريا گشت دلخواه
غبارِ ماندگی بست ابر در دل	کنارِ بحر ماندم پاي در گل
چه بحر آن کز کمالِ پاکی رنگِ	نهنگ چرک را زد قافيه تنگ

(4) ”نو آئين خيالات“- (1169هه): انهيءَ نالي مان سال تصنيف برآمد ٿئي ٿو، اهو ڪتاب نثر ۾ آهي. ڪوبه نسخو موجود نه آهي، جنهن ڪري معلوم نه ٿي سگهيو ته ڪتاب ڪهڙي موضوع تي هو.

(5) ”مثنوي قصهء کامروپ“- (1169هه): هيءَ مثنوي به گم آهي. ”مقالات الشعراء“ ۾ لکي ٿو ته تخميناً ٽي هزار بيت منجهس آهن ۽ 1169هه ۾ تصنيف ڪيائين. مقالات الشعراء ۾ انهي مثنوي جا هيٺيان اقتباس ڏنل آهن، جن مان نوعيت ۽ انداز معلوم ڪري سگهجي ٿو:

تا قدم از ارض رضاعت کشيد	پايهء قدرش بعليين رسيد
قبضهء قدرش چو کمان گير شد	ناوکِ دشتش بفلک تير شد
بخت بلندش نه شمارد يکي	بلکه کند سهو که جم بود وکی
بازوی قدرت چوفشردی به تيغ	زهرهء رستم بزدی ريغ ريغ

– در صفت چترمن مصور-

کز قلم مو چو کشد مشکل باغ	لاله ز شنجرف پر آرد اياغ
آب گهر در صدفش داشت جا	تا ورق سبزه نمايد طلا
غنچة تصوير وي از بوی فرح	رايحة خلد برين راست شرح
بر لب تصويرش حرفِ نشاط	گل کند از گوشهء صحنِ بساط
گر بمثل در کشود شکل آب	نقطة سهوِ قلمش دان حباب

– صفت صيد گاه مينونشان-

آهکش از پرتو مه بيش تاب	در گچش آميخته رنگ سحاب
خشت پزانش پي حسن نظر	بسته نمودند خميرِ گهر
مخمل سبزه به هجومي که آب	راه نمي يافت ببانين خواب
بر لب هر جدولش از موج آب	نقش نشاط ابدي داشت تاب
بلبلش از نغمه سرائی فرح	از پي سيپارة گل بسته شرح
فاختة زاهد مشرب دران	داشت بلب آية کوکو روان
حاجيء قمري ز پئي طوف سرو	خواسته احرام ز بال تذرو
پير عصا در کف زنبق بنام	داشت بصحن چمن آنجا خرام
موي دماغش ز بس آشفته بود	بينيء وا کرده سخن می نمود
از گل شب بوش گل آفتاب	گريه همی خواست کند بوی آب
باد صبا داشت درو زرگری	سکه همی زد بزرِ جعفری

– در شکستن جهازات بطوفان-

يوسف مه رفته ته قعر چاه	يونس شب حوت گرفته پناه
فتنه بپا خواسته در رنگ باد	جوش زده بحر که طوفان فتاد
آتشی افروخت منقل حباب	سوخته هر خار و خسی را بر آب
ماهیء موج از اثرِ برق باد	سينهء خود را بشرر بر نهاد
جامه به تن چاک زده نا خدا	رفته ز سکان سکون جمله را
در کفِ ملاح ز بادی چنان	پنبة حلاج شده بادبان
ديدهء گرداب ز بس کور بود	در طلبِ مردم پرشور بود
خورد شد آن جمله کشتی بر آب	در نفسی همچو سفالِ حباب
مردم خشکی همه آبی شدند	درچه آن بحر شتابی شدند

– در صفت جنگ-

صور سرافيل دميده چو نائي	مغز هزبران بچکيده ز نائي
بسکه بپا گشت دَم گاو دُم	گاو زمين و فلک انداخت سم
در کف پر برگ تبيره زنان	خون يلان بسته چو بيره زنان
بحر ستيز آنگه طوفان گرفت	پنجهء خورشيد ببحران گرفت
تير فلک ريخت برنگِ خدنگ	گاهگشان پا زده در نيم ننگ
ازدرِ شمشير چو پر وار شد	هر طرف از زخم بهم غار شد
مغز پراگنده شد از عطسه تيغ	در سر پيکار کنان بيدريغ
گشت بپا تاکه طريدِ ستيز	جان به برِ رستم شد ريز ريز
هر طرفي خاست ترنگا ترنگ	پنجهء خورشيد شده بر خدنگ
شور چقا چاق نهنگِ خدنگ	ريخت همی مغز دماغِ پلنگ
بسته بخون بود يلان را مگر	لاله صفت کرده سپر در سپر

– صفت مبارزت نانک چند جوهري-

تيغ بکف نانک چند جوهري	بود چو الماس پئ جان جري
تابزدي از سر غصه طريد	لعل ز فيروز همی شد پديد
داشته تيغش عمل کهربا	بهر خسيسان بجان در بلا

– صفت رزم دهنتر طبيب-

دهنتر آنجا که فشردي قدم	تيغش مي جسته ز کف دم بدم
شربتِ مرگ از کفِ او موجزن	بوده پئ نوش عدو در زمن

– صفت جنگ رس رنگ کلاونت-

کرده چو رس رنگ سوی رزم راه	جسته ز چنگش اجل آنجا پناه
گوش مخالف ز طريدش بخَست	تيغ دودستی بزدي همچو مست
کرده بقانون شجاعان نبرد	از سرِ مردان چو اجل ريخت گرد
گرز گران در کفش از پر دلی	زمزمه خوان بود به نقشِ يلي

– صفت نبرد چترمن مصور-

چترمن آنگه که شدي رزم جو	پي عدو بود گو اندر فرو
در کفِ او مانده عدو نقش وار	بلکه چو تصوير بديوار يار
صفحهء صحرا ز کفش رنگ بست	بسکه سرانِ سپه اندر شکست

– در فتح شاه و هزيمت دشمن-

شير علم ديده چو روباه شد	بود ز جان سير بلا خواه شد
پرچمِ اقبال شه از بادِ فتح	ترجمه مي بست باسناد فتح

 (6) ”ديوان قال غم“- (1171هه): ديوان جو اهو تاريخي نالو آهي. منجهس غزل، قصيدا، مخمس، ترجيع بند، وغيره سڀئي اصنافِ سخن موجود هئا. 9 هزار شعرن جو هي مجموعو به زماني جي دستبرد تباهه ڪري ڇڏيو.

(7) ”ساقي نامه“- (1174هه): ”ساقي نامه“ جو انداز هي آهي:

بيا ساقيا زان مئ ناب ده	بلب تشنگان بکدمي آب ده
که در آتشم از خمار شراب	باتش ز آتش توان داد آب
شب و روز در فکر آنم که کي	شود جان اين مرده دل باز حي
گروهی که رفتند زين تيره خاک	ندانم چه کردند باجانِ پاک
وضو را بابِ عنب مي کنم	نمازِ سرِ شام و شب می کنم
همي بينم از دور محراب جام	که پيشش صراحی است اندر قيام
باين قائم الليل دارم شروع	که در سجده افنم ز بعدِ رکوع
موذن چو گلبانگ حیّ بر زبان	چومينا دهم روح گريه کنان
مناجاتيان تا نيابند راه	بکوئي خرابات بردم پناه
مغنی نوای که مستی دهد	رهی زن که ذوقِ الستی دهد
چو در کاسهء سر نداريم آب	لبم تَر نمائی ز موجِ رباب

(8) ”واقعات حضرت شاهه“- (1174هه): هن جو ذڪر به ”مقالات الشعراء“ ۾ آيو آهي، جنهنڪري ڀانئجي ٿو ته 1174هه کان اڳ جي تصنيف آهي. هن مثنويءَ ۾ هڪ هزار شعر هئا. نسخو ڪوبه موجود نه آهي. نالي ۽ هيٺين اقتباسن مان معلوم ٿئي ٿو ته هيءَ مثنوي ڪربلا جي واقعن ۾ آهي، ۽ منجهس مختلف بحرن ۾ شعر چيا ويا آهن.

مگر هلال که بک کشتی است طوفانی	تنور فتنه ز بس جوش کرده عماني
دونيمه گشتهء دل روزگار روزِ عزا	يکی بزير زمين شد دگر بروی سما
ز بس گريست محبانه زين مصيبت خون	فتاد ناخنه در چشم ارزقِ گردون
پر از ستاره نباشد بچشم اندهناک	زناوک غم گشته مشبک اين افلاک

* * *

مگر که مهر بروی سما نمود طلوع

درين معامله چشم مسيح شد نگران

* * *

دمِ آبي نبوده جز دمِ تيغِ	مگر از آسمان باريد اين ميغ
لباسِ چرخ زان گرديد نيلی	کزين جورِ زمانه خورد سيلی
براندامِ خور از آن رعشه افتاد	که روزی کربلا مي باشدش ياد

(9) ”چهار منزلھ“- (1174هه): مصنف هن مثنويءَ جو ذڪر به ”مقالات الشعراء“ ۾ ڪيو آهي، جنهن ڪري مثنوي 1174هه يا ان کان اڳ جي تصنيف ڀانئجي ٿي. هڪ هزار شعرن جي هيءَ مثنوي به گم ٿي وئي. هيٺين اقتباسن مان اندازو ٿي سگهي ٿو:

– در صفت حلقه بيني –

يروی راست بينش حلقه ديده	دکانِ حيرتم بر خويش چيده
کدامي بی ادب پيچيده بر است	که شکل حلقهء بينيش پيداست
تامل کرده تا من خوب ديدم	بروي است بينی سر کشيدم
سرش گردِ دهانِ يار الحق	طلوعِ آفتابست اين ز مشرق

– در شکايت زمانه –

مرا از بی زری شد آنچه حاصل	نديده عشر آن قارون تهِ گِل
مر او را کرده زر مردود ايزد	منم از بي زري در مردمان بد
بسي از دوستان در بی زري ام	همين رانند اندر زرگری ام
همه اخوان بحقِ اخ نويسند	شدم تا بينوا اخ اخ نمايند
کليم الله بفرض آيد اگر باز	ازين قارون سرشتان نيستش ساز
کسانی که چنين کالا کشيدند	مَگر از خالهء خالا کشيدند

(10) ”تزويج نامهء حسن و عشق“- (1174هه): هي ڪتاب به 1174هه کان اڳ جي تصنيف آهي- نه نسخو موجود آهي نه اقتباس، جنهن مان ڪتاب جي مضمونن جو اندازو ڪري سگهجي. البت پاڻ لکي ٿو ته هن ۾ مقفى ۽ مسجع نثر لکيو ويو آهي. عنوان مان معلوم ٿئي ٿو ته، حسن ۽ عشق جي ميلاپ ۽ معاملن تي ادبي طور طريقي ۾ خيال آرائي ڪئي وئي هوندي.

(11) ”اشعار متفرقه در صنايع و تاريخ“- (1174هه): هي هڪ جدا مجموعو، ڄاڻايل سال تائين مرتب ڪيو هئائين، جنهن ۾ تاريخي قطعا ۽ صنايع جا اشعار، هڪ هزار جي تعداد ۾ هئا. اهو نسخو به گم آهي.

(12) ”بوستان بهار“- (1174هه) معروف به ”مڪلي نامه“: ”بوستان بهار تازهء دل“ مان سال تصنيف برآمد ٿئي ٿو. مڪليءَ جي منظرن ۽ مقبرن تي هن ۾ نظم ۽ مقفى نثر ۾ شاعرانه خيال آرائي ڪئي وئي آهي. هن جو مسودو سنڌي ادبي بورڊ ۾ مصنف جي خط ۾ محفوظ آهي. هي رسالو هن مضمون سان گڏ شايع ٿي رهيو آهي، تنهنڪري تفصيل آئنده صفحن ۾ ڏسڻ گهرجي.

(13) ”مقالات الشعراء“- (1174هه): مصنف لکي ٿو ته، 1169هه ۾، جڏهن هو ”مثنوي کامروپ“ لکي رهيو هو، ان وقت کيس هن بيش بها تذڪري لکڻ جو خيال پيدا ٿيو. انهيءَ سال هن لکڻ شروع ڪيو، ۽ پنجن سالن جي ديده ريزيءَ ۽ محنت کانپوءِ 1174هه ۾ جوڙي تيار ڪيائين. نالي مان اختتام جو سال نڪري ٿو، ۽ جيڪڏهن ان مان 5 عدد گهٽ ڪبا ته تصنيف جي شروعات جو سال 1169هه معلوم ٿيندو. سنڌ جي فارسي گو شاعرن تي انهيءَ کان اڳ ڪوبه تذڪرو ڪونه هو. اهوئي پهريون ڪتاب آهي، جنهن مان سنڌ جي فارسي ادب جي تاريخ معلوم ڪري سگهجي ٿي. مير صاحب سِنڌين کانسواءِ، هن ۾ انهن شاعرن جو به ذڪر ڪيو آهي، جيڪي سنڌي النسل نه هئا، بلڪ ٻاهران اچي سنڌ ۾ رهيا، يا سفر ڪندي سنڌ مان اچي لانگهائو ٿيا. هن تذڪري لکڻ ڪري، مير صاحب جو سنڌ تي اهو احسان عظيم آهي، جنهن جي بار کان سنڌي قيامت تائين آجا نٿا ٿي سگهن. مصنف جي پنهنجي هٿ اکرين لکيل نسخو، سنڌي ادبي بورڊ ۾ موجود آهي ۽ هڪ نسخو برٽش ميوزيم ۾ به (ADD2I, 589) آهي، جيڪو 1246هه ۾ مير مراد علي خان لکرايو. انهن ٻنهي نسخن جا نقل مون وٽ آهن؛ انهن کانسواءِ ٻيو ڪوبه نسخو موجود نه آهي.

(14) ”تاريخ عباسيه“- (1175هه): ميان غلام شاهه 1175هه ۾ مير صاحب کي ڪلهوڙن جي تاريخ لکڻ لاءِ مقرر ڪيو. معلوم نه آهي ته مير صاحب ڪهڙن سببن ڪري ان کي مڪمل نه ڪيو، پر ٺٽي جي ڪتبخانن جي فهرست، جيڪا برٽش ميوزيم ۾ (O.R.2073) آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪتاب جو گهڻو حصو لکجي چڪو هو. فهرست نگار لکي ٿو ته:

”تاريخ عباسيه“ اعنی در بيان ميان صاحبان کلهوره از ابتدای آمدن شان در سند، مع تحقيقات نسب اوشان، و تقرر زمينداری آن فرقه در سند، و بدست رسيدن بانها حکومت سند، و احوال و واقعات آن ايام، سيد علي شير ’قانع‘ مرحوم در نظم و نثر تاليف و تصنيف کرده، و مسوده ناتمام، از هردو در کتابخانه موجود- نسخهء نظم قريب بيست هزار ابيات.“

(15) ”تاريخ عباسيه“- (1175هه): مٿئين اقتباس مان معلوم ٿئي ٿو ته هن جو نامڪمل نسخو به مير صاحب جي ڪتبخاني ۾ موجود هو، ۽ ان ۾ ويهه هزار اشعار هئا. ڀانئجي ٿو ته دستور مطابق اها تاريخ ”شاهه نامه“ جي طرز تي ساڳئي ئي بحر ۾ لکي وئي هوندي. افسوس آهي جو هنن ٻنهي ڪتابن جا نسخا تلف ٿي ويا؛ نه ته انهيءَ دور جي تاريخ تي اهي ٻئي تاريخون مستند ماخذ جو ڪم ڏين ها. جنهن صورت ۾ مير صاحب انهيءَ دور جي تاريخ تي جداگانه ڪتاب لکي رهيو هو، تنهن ڪري ”تحفة الڪرام“ ۾ ڪلهوڙن جو ذڪر نهايت سرسري محض هن ڪري ڪيو اٿس ته:

”ذکر شان در طبقه علحده ميگردد، و بنابر مزيد فائده و ادای حقوق نمک ذکر از اصل مع بيان بزرگان اين سلسله مجملاً گذارش ميکند.“

(16) ”تحفة الڪرام“ (1181هه): ”مقالات الشعراء“ کانپوءِ مير صاحب هي ٻيو ڪتاب معرڪي جو لکي، سنڌ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ اهل علم ماڻهن تي، عظيم احسان ڪيو. ڪتاب ٽن جلدن ۾ هيٺين طرح ورهايل آهي:

جلد پهريون- انبياء، حڪماء، بادشاهه ۽ خلفاء اسلام جي حالتن ۽ تاريخ ۾- جيتوڻيڪ ٻئي جلد جي شروعات ۾ بيان ڪندي لکي ٿو ته:

”از تاليف مجلد اول تحفة الکرام مشعر حالات خلاصه موجودات انبياء و اوصياء، و حکماء، و خلفاء و سلاطين فراغت يافته.“

مطبوعه نسخي ۾ جيڪو پهريون جلد آهي، سو حقيقت ۾ ”تحفة الڪرام“ جو پهريون جلد نه آهي، بلڪ تاريخ ”مراة احمدي“ جي ٻئي جلد جا 86 صفحا ”تحفة الڪرام“ جي عنوان سان ڪنهن ڇپائي ڇڏيا آهن. ”مراة احمدي“ 1357هه ۾ مطبع فتح الڪريم بمبئي ۾ ڇپيو، جنهن جي ساڳئي ڇاپي جي 86 صفحن کي علحده ڪري غالباً ساڳيءَ پريس وارن، ان تي ”تحفة الڪرام“ جو نالو لکي، بقيه ٻن جلدن سان پيوست ڪري ڇڏيو آهي.

ٻئي جلد کي ستن اقليمن ۾ ورهائي، ۽ هرهڪ اقليم جو تاريخي احوال ڏيئي، ۽ ان جي هرهڪ شهر جي بيان ڪرڻ بعد، انهيءَ شهر جي مشاهيرن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. مير صاحب جيتوڻيڪ لکيو آهي ته، هن متقدمين ۽ متاخرين جون تصنيفون ڏسي، پڙهي ۽ پوءِ اهو جلد مرتب ڪيو آهي؛ پر پڙهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته امين رازيءَ جي ”هفت اقليم“ کي هن بنياد بڻايو آهي، ۽ مضمونن کانسواءِ ترتيب به ساڳي رکي اٿائين! اهڙيءَ طرح ٻئي نمبر ۾ ”حبيب السير“ ۽ ”مجالس المومنين“ تي هن مدار رکيو آهي؛ جيتوڻيڪ پنهنجي بزرگن جي حالتن جي سلسلي ۾، بنا حوالي جي سموري عبارت، لفظ بلفظ ”مجالس المومنين“ جي نقل ڪري ويو آهي- جيڪو طريقو تقريباً سڀني متوسطين توڙي متاخرين جو هو.

مطبوعه نسخي ۾ ٻيو جلد سنه 1304هه ۾ غالباً بمبئي مان شايع ڪيو ويو آهي.

ٽيون جلد حقيقت ۾ ”تحفة الڪرام“ جو نهايت قيمتي آهي، ۽ سنڌ جي تاريخ تي ڄڻ ته ’انسائيڪلو پيڊيا‘ جي حيثيت رکي ٿو. انهيءَ جلد جي ابتدا ۾، سنڌ جي تاريخ شروع کان ڪلهوڙن جي زماني تائين بيان ڪئي ويئي آهي؛ ۽ ان کانپوءِ سنڌ جي شهرن جو احوال، ۽ ان ۾ رهندڙ مشاهيرن جو تذڪرو آهي؛ آخر ۾ ٺٽي ۽ ان جي مشاهيرن جو مفصل ذڪر ڪيو ويو آهي. مير صاحب تاريخ جي سلسلي ۾ ”چچ نامه“، ”معصومي“، ”طاهري“، ”بيگلر نامه“، ۽ ”ترخان نامه“ کي ماخذ بڻايو آهي؛ البت مشاهيرن جو تذڪرو، ۽ سنڌ جي قديم شهرن جي تاريخ تي، هن جيڪا تحقيق ۽ تلاش ڪئي آهي، اها قابل داد ۽ اڻ وسرڻ جوڳي آهي. حقيقت ۾ محنت ۽ زحمت برداشت ڪرڻ ۾، مير صاحب ڪمال ڪري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن اڄ کان پوڻا ٻه سؤ ورهيه اڳ، مير صاحب اهو مواد گڏ نه ڪري وڃي ها ته هوند مشاهيرن جي تذڪري، ۽ شهرن جي تاريخ جا سڀئي پاسا، اڄ اسان جي اکين کان لِڪل، بلڪ سڄي ثقافتي ۽ علمي تاريخ گم هجي ها.

مطبوعه نسخي جو ٽيون جلد مطبع ناصريءَ ۾ ڇپيو آهي؛ ۽ تقريباً انهيءَ ئي سال جو ڇپيل آهي، جنهن سال ۾ ٻيو جلد شايع ٿيو.

مير صاحب 1181هه ۾ ”تحفة الڪرام“جو ٽيون جلد ختم ڪري، هيٺيون اختتامي قطعو لکيو:

شکر خدا که تذکره ”تحفة الکرام“	اندر سه جلد يافته تزئين اختتام
هر جلد اوست روضة اخبار دلکشا	نظاره کيش مفت شود ديده شادکام
’قانع‘ اگرچه نيست سزا وار ذکر خير	ليکن بفيض اهل خبر يافت اين مرام
باشد کنند اهل دنش ياد بعد مرگ	يعني که يادگار نکو ماند مستهام
سال تماميت چو نمود از خرد سوال	اينک چه ”منتخب“ ز دل آمد مرا پيام

– 1181هه

شکرِ خدا که يافته تزئين انتخاب	اين ”تحفة الکرام“ به آئين انتخاب
سال تماميت چو نمودم ز دل سوال	هاتف زده ندا که ”نو آئين انتخاب“

– 1181هه

مصنف جو پنهنجو دستخطي نسخو، لاهور جي خان بهادر مولوي محمد شفيع صاحب وٽ آهي؛ ۽ برٽش ميوزيم ۾ جيڪي ٻه نسخا مصنف جي پنهنجي خط جا آهن، انهن جي فوٽوگراف ڪاپي مون وٽ آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته مصنف 1188هه تائين اضافا ڪندو رهيو آهي.

(17) ”اعلان غم“- (1192هه): هن ڪتاب جو نالو ايليٽ واري فهرست ۾ ملي ٿو، ۽ لاهور واري تحفة الڪرام جي سرورق تي به مير صاحب جي تصنيفات ۾ هن جو نالو موجود آهي. فهرست نگار تفصيل هن طرح ڏنو آهي: 356 صفحا، في صفحو 34 سٽون؛ 11732 شعر؛ تاليف 1192هه، بخط مصنف. هن مثنوي ۾ نبين جي مصيبتن ۽ شهيدانِ ڪربلا جي تڪليفن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. هن وقت تائين ڪوبه نسخو دستياب ٿي ڪونه سگهيو آهي.

(18) ”زبدة المناقب“- (1192هه): هن ۾ خلفاءِ راشدين، ۽ حضرات اثنا عشر جا مناقب آهن. ايليٽ جي فهرست نگار هن طرح تفصيل ڏنو آهي: صفحا 362، في صفحو 17 ۽ 20 سٽون؛ 1200 شعر؛ تصنيف  1192هه- بخط مصنف. لاهور واري نسخي جي سرورق تي به هن ڪتاب جو نالو موجود آهي.

(19) ”مختار نامه“- (1194هه): مختيار ثقفيءَ جي حالات ۾ مير صاحب هيءَ مثنوي لکي. فهرست نگار هيٺين طرح تفصيل ڏنو آهي: صفحا 208، في صفحو سٽون 34-36؛ جمله اشعار 7 هزار؛ سن تاليف 1194هه. جنهن نسخي جو ذڪر ايليٽ جي فهرست نگار ڪيو آهي، اهوئي ساڳيو نسخو هن وقت سنڌي ادبي بورڊ جي ملڪيت آهي.

پهريون شعر هي آهي:

بنام جهانداور کردگار    که بر قدرت اوست مختارکار

آخري شعر اختتام جي تاريخ جو آهي.

(20) ”نصاب البلغاء“- (1198هه): مير صاحب ”قاموس“ جي طرز تي، هي ڪتاب نهايت عجيب ۽ غريب، ۽ انتهائي محنت ۽ تحقيق سان لکيو آهي. هيٺين ڪجهه عنوانن مان ڪتاب جي مواد جو اندازو ڪري سگهجي ٿو:

(1) علم طب و متعلقات او؛ (2) اسماء اعضا؛ (3) اسباب غذا؛ (4) ذکر آب و زمين؛ (5) اجناس غله؛ (6) اقسام سبزي و بقول؛ (7) موسم کاشت؛ (8) ذکر لحوم؛ (9) ذکر شير و متعلقاتش؛ (10) عطريات و عقاقير؛ (11) طعام؛ (12) اقسام فواکه؛ (13) آلات و ادوات طبخ؛ (14) اقسام پلاء؛ (15) اصناف قليہ؛ (16) برياني و غيران؛ (17) اقسام آش؛ (18) اقسام کشک؛ (19) اقسام آچار؛ (20) اقسام خاکينه؛ (21) اقسام حلويات و ماليده؛ (22) الون نان؛ (23) اوقات طعام خوردن؛ (24) حيوانات پوستينه؛ (25) چرم دوزي و آلات آن؛ (26) لباس پشميني؛ (27) لباس نفيس پشميني؛ (28) آلات ندف؛ (29) آلات جولاهي؛ (30) الوان اقمشه و اجناس آن؛ (31) صباغي و الوان آن؛ (32) اقسام کسوات؛ (33) پاپوشها؛ (34) اقسام متفرق جامها؛ (35) آلات درزي و کشيده کاري؛ (36) در عمارات؛ (37) درودگري؛ (38) الوان عمارت زمستاني و تابستان؛ (39) لوازم خانه؛ (40) حيوان خانه داري؛ (41) تجملات خانه از فروش و مراکب؛ (42) در بيان طيور؛ (43) لوازم شهريت؛ (44) لوازم ترتيب شهر؛ (45) اهل حرفت؛ (46) تجار وبيع و شراع؛ (47) اسباب حڪومت و متعلقات آن؛ (48) مناصب و القاب عهده داران؛ (49) تسجيل و دفاتر؛ (50) ضوابط و قواعد در اسماء اصطلاحات؛ (51) الفاظ متعارفه؛ (52) تاهل و تناکح و توالد؛ (53) آرائش عروس؛ (54) دامادي و صحبت؛ (55) لوازم مولود؛ (56) ابتداي حمل؛ (57) لوازم طفل؛ (58) بازيچائي اطفال؛ (59) تعليم و تعلم اطفال؛ (60) اصطلاحات علوم؛ (61) شعر و شاعري؛ (62) آداب دبيري؛ (63) علم لغت؛ (64) قواعد مساحت ؛ (65) ضوابط علم نجوم؛ (66) اسماي منازل ماه؛ (67) تقسيم منازل بر بروج؛ (68) سال عربي؛ (69) عدد ايام سال فارسي؛ (70) ماههاي بحساب شمس؛ (71) ماههاي سندهي و نامهاي فارسي؛ (72) لوازمات سواري؛ (73) اسلحه حرب؛ (74) جانوران شکاري؛ (75) حيوانات؛ (76) طيور خوردني وغير آن؛ (77) تشرب و اقسام آن؛ (78) اوقات تشرب؛ (79) تغني و اوقات آن؛ (80) نغمات اهل فرس؛ (81) بيان سي لحن؛ (82) نام سراينده و سازها؛ (83) نغمات اهلِ هند؛ (84) سياحت و سير؛ (85) صفت جبال؛ (86) لوازم بحار و مراکب؛ (87) جانوران آبي و اقسام ماهي؛ (88) حشرات موزي وغيرهم؛ (89) اشجار و نباتات؛ (90) اوقات و جهات و اماکنه.

ڪتاب 185 صفحن جو آهي؛ باريڪ شڪسته خط اٿس؛ آخر ۾ مصنف لکيو آهي: ”کاتبه و مولفه روز خميس چهاردهم رجب 1198هه.“

ڪتاب جي مٿين عنوانن مان مير صاحب جي همه گير معلومات ۽ تحقيق ۽ تجسس جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. ڪتاب ۾ مٿين عنوانن هيٺ نه فقط عنوان سان متعلق معلومات فراهم ڪئي وئي آهي، بلڪ انهيءَ سلسلي جي سموري لغت به ڏني وئي آهي ۽ محاورا به ڏنا ويا آهن، جنهن ۾ خود سنڌيءَ جي ڪيترن متروڪ لفظن جو پتو پوي ٿو.

انهيءَ ڪتاب جو واحد نسخو حضرت مولانا محمد ابراهيم صاحب ڳڙهي ياسينيءَ جي ڪتبخاني ۾ موجود آهي(1).

(21) ”مثنوي ختم السلوک“- (1199هه): ’ختم السلوک‘ مان سال تصنيف نڪري ٿو. هيءَ مثنوي تصوف جي سلسلي جي آهي. 286 صفحا، هر صفحي ۾ 15 شعر- مثنويءَ جو پهريون شعر آهي:

من که باشم تازنم دم از ثنا    چون بلا احصى محمد زد ندا

آخري شعر، جنهن مان تصنيف جو سال به برآمد ٿئي ٿو، هي آهي:

هاتف اينجا ديد خوش کارم چو… سال وی گفتا ”ختم السلوک“

1199هه  

انهيءَ مثنويءَ جو واحد نسخو، جيڪو مير مرحوم جي پنهنجي خط ۾ آهي. هن وقت ادبي بورڊ جي ملڪيت آهي. مير صاحب مثنويءَ جي پهرئين ٽن صفحن ۾، مثنويءَ جي مضمونن جي فهرست ڏني آهي، جنهن کي اسان هيٺ نقل ڪريون ٿا، جيئن پڙهندڙ مثنويءَ جي اهميت ۽ افاديت جو اندازو ڪري سگهن:

(1) مقدمه در بيان علم قيام.

(2) مقاله در بيانِ معرفت حق سبحانه: در آنکه صحت عقل ورويت آية سبب معرفت است نه علت معرفت؛ اقوال شيخ در معنی معرفت، معني معرفت؛ در خلاف نفس؛ معرفت نفس که علم بان علم بحق است؛ اقوال شيخ؛ کيفيتها ارتباط نفس بمعرفت الاهی؛ معرفت روح؛ وصف روح اعظم؛ در بيان آنکه آدم مظهر روح کلی ست.

(3) مقاله در بيانِ توحيد باري: اقوال شيخ؛ توحيد ايماني؛ توحيد علمي؛ توحيد حالي؛ اقوال شيخ؛ توحيد الاهي.

(4) مقاله در بيانِ تصوف: وجهه تسميه؛ تلقين؛ لقب صوفي؛ معني صوفي و متصوف؛ اقوال شيخ در وصف صوفي و متصوف.

(5) مقاله در بيانِ فقر: فقر و غنا؛ جواب و سوال ابن عطار و جنيد؛ اقوال شيخ؛ تقسيم محققان فقر.

(6) مقاله در بيانِ توبه: معني توبه و اقسام آن خصوصيھ؛ اختلاف اقوال شيخ در وصف و صحت آن؛ احوال و مقامات و ارکان توبه؛ چهار مقام توبه؛  پنج ارکان توبه؛ نتائج توبه و درجات آن.

(7) مقاله در بيانِ توکل: مواضع اطلاق توکل؛ اقسام رزق؛ علم توکل و متوکلان.

(8) مقاله در بيانِ صبر: انواع متعلق صبر؛ انواع صبر؛ اقوال شيخ.

(9) مقاله در بيانِ شکر: مواضع شکر؛ اختلاف شيخ؛ معني شکر؛ انواع شکر؛ تبين و قسم نعمت؛ و دو قسم شاکران.

(10) مقاله در بيانِ رضا: حقيقت رضا و قسمين آن؛ اقسام راضيان.

(11) مقاله در بيانِ حال و مقام: فرق بين الحال و المقام؛ اختلاف در دوام حال.

(12) مقاله در خوف و رجا: بيان قسمين خوف و وصف هريک؛ وصف رجا و ارتباط آن بخوف.

(13) مقاله در بيانِ جمع و تفرقه- تفصيل جمع بر تقرفه.

(14) مقاله در سکر و الصحو: تبين مقامات واحدين؛ اختلاف در فضل سکر و صحو.

(15) مقاله في الفنا و البقا: تبين اقوال دران.

(16) مقاله در بيانِ غيب و شهود.

(17) مقاله در بيانِ تجلي.

(18) مقاله در بيانِ محبت: اقوال شيخ.

(19) مقاله در بيانِ سماع و ما يتعلق بھ: اباحت سماع شعر؛ اباحت اصوات؛ فوايد چند مخصوصه؛ اقوال شيخ؛ مراتب اهل سماع؛ في الوجد و الوجود؛ اختلاف شيخ؛ در رقص و پاکوبي؛ خرق خرقه؛ آداب سماع.

(20) مقاله در لبس خرقه.

(21) مقاله در بيان اختلاف احوال مردمان و عدد اقسام آن تبين مشتبهان.

(22) مقاله در بيان اهل ولايت.

(23) خاتمه متضمن تاريخ اختتام.

ڪتاب ۾ هڪ مقدمو، ايڪيهه مقالا ۽ هڪ خاتمو آهي.

(22) ”طومار سلاسل گزيده“- (1202هه): هن ڪتاب ۾، سنڌ جي مشاهير تصوف جي طريقت جا سلسلا بيان ڪيا آهن. تاليف جو سال مٿئين نالي مان برآمد ٿئي ٿو. سنڌ جي تصوف جي تاريخ لاءِ هي ڪتاب ازحد ڪارآمد آهي. هن مان ئي معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جي بزرگن ۽ صوفي سڳورن جي طريقت ۽ بيعت جو ڪهڙو سلسلو هو. مير صاحب هي ڪتاب وفات کان هڪ سال اڳ لکيو- جيئن هيٺ اچي ٿو. ڪتاب جو واحد نسخو مصنف جي خط ۽ مهر سان، سنڌي ادبي بورڊ وٽ موجود آهي.

(23) ”شجرهء اطهر اهلبيت“- (1202هه): نالي مان تاليف جو سال نڪري ٿو. مير مرحوم مٿئين ڪتاب وانگر، هي ڪتاب لکي سنڌ جي تاريخ تي وڏو احسان ڪيو، پر افسوس آهي، جو ان جو نسخو تلف ٿي ويو ۽ اڄ تائين دستياب ٿي نه سگهيو آهي. ”معيار سالکان طريقت“ جي ديباچي ۾ مير صاحب لکي ٿو:

”در سال دويم و دوازده صد هجری که آفتاب عمر برلب بام و سبق حيات قريب باختتام، شصت و سه سال از عمر در رفت، و امراض چند طبيعت را تفت، اول شجره^ء اهل بيت سند وغيره بقدر دريافت نوشته؛ ثانيا طوماری در ذکر اسماء سلاسل گزيده طريقت بنگاشت: تاريخ اول ’شجرهء اطهر اهلبيت‘، و تاريخ ثانی، ’طومار سلاسل گزيده‘ دست داده.“(1)

(24) ”معيار سالڪان طريقت“- (1202هه): مصنف 

”تحفة الڪرام“ ۾ سنڌ جي سرسري تاريخ بعد، سِنڌ جي بزرگن، مشاهيرن، صوفياء ڪرام جو مجمل ذڪر ڪيو آهي. مصنف ان ۾ اصحاب تذڪره جي سال تولد، سال وفات يا سندن زماني جو تعين نه ڪيو آهي، جنهن جو کٽڪو، معلوم ٿئي ٿو ته مصنف کي به هو، ۽ اها کوٽ ۽ ڪوتاهي پاڻ به محسوس ٿي ڪيائين، جنهن ڪري وفات کان سال اڳ، هن مٿيون تذڪرو مرتب ڪيو، جنهن ۾ سنڌ جي پنج سؤ بزرگن جو احوال بقيد سال يا بقيد زمانه لکي، ”تحفة الڪرام“ جي ڪوتاهيءَ جو ازالو ڪيائين. مصنف ديباچي ۾ لکي ٿو:

”بالجمله عقده خاطر آن ماند، که مشائخ زمان بقيد زمان و مکان و انتساب سلاسل و اصحاب بيان آرد، اين رساله موجز حاوی آن مقصد شده، و تاريخش در اسم ’معيار سالکان طريقت‘ مبراهن…….. آنکه صريح وي بتحرير سال وفات معلوم نشد بهم عصران الحاقش کرده، و اگر در حقيقت مابين زيادتی و کمی ده بيست سال بوده باشد……… مقصد آنکه گو يند  فلانی در زمانه فلان……… بوده، يا بفلانی صحبت کرده………….“

جن جو نه سال معلوم ٿيو ۽ نه زمانو، انهن کي مصنف آخر ۾ آندو آهي. ڪتاب جي پڄاڻي هيٺئين قطعي تي ٿئي ٿي:

درمرز دل چو تخم ولانيک کشته شد	خوش رشتهء ز ريشهء… رشته شد
آن رشته بسته گل بسرِ گل ازان نهال	کز دست آبيار کرامات گشته شد
بوده ولائی اهل ولايت مراد من	جزذ کرشان هر آنچه بلب بود شسته شد
بخشد عروج عرش صفا سير اين سوار	زان ره که ذکر هر ولی اينجا فرشته شد
بالفعل آنچه گشت زقوتِ ظهور آن	روز ازل بطينت طبعم سرشته شد
در آتش مجاهدهء جمع اين کتاب	بسيار روزگار  روانم برشته شد
تاريخ اين رساله برائی عيار طبع	”معيار سالکان طريقت“ نوشته شد

1202هه

خوش قسمتيءَ سبب، هن قيمتي ڪتاب جو هڪ خوشخط نسخو، برٽش ميوزيم (ADD.21,589) ۾ موجود آهي- جيڪو 1246هه ۾ مرحوم مير مراد علي خان پنهنجي لاءِ لکرايو هو. انهيءَ تان ’مئڪرو فلم‘ نقل راقم الحروف تيار ڪرائي پاڻ وٽ محفوظ ڪيو آهي.

مير صاحب مرحوم جي علمي انهماڪ ۽ ذوق جو بي اختيار داد ڏيڻو پوي ٿو، جڏهن ڏسجي ٿو ته 63 ورهين جي ڄمار ۾ جيتوڻيڪ مختلف بيمارين ڪري، سندس صحت بيڪار ۽ بدن ضعيف ٿي چڪو هو، ان وقت به قلم هٿ مان نه ڇڏيائين، ۽ وفات کان هڪ ورهيه اڳ به، هڪ ئي سال ۾، مٿيان ٽي نهايت ئي قيمتي ۽ ڪارآمد ڪتاب لکيائين.

(25) ”روضة الانبياءِ“: هن ڪتاب جي تصنيف جو سال معلوم نه ٿي سگهيو. ٺٽي جي فهرست نگار، اهو ڪتاب به مير صاحب جي تصنيفات ۾ ڏيکاريو آهي. مير ’مائل‘ جيڪا فهرست ”تحفة الڪرام“ جي سرورق تي لکي آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪتاب نظم ۾ هو. ڪتاب جو ڪوبه نسخو موجود نه آهي.

(26) ”زينت الاخلاق“: هن ڪتاب جو نالو به مير ’مائل‘ لکيو آهي. ڪتاب منظوم، ۽ نصائح ۾ آهي.

(27) ”غوثيه“: هن جو نالو به مير ’مائل‘ لکيو آهي. سلوڪ ۽ معرفت تي منظوم ڪتاب آهي.

(28) ”قصاب نامه“: هي به نظم ۾ آهي؛ مير ’مائل‘ ان جو نالو لکيو آهي.

(29) ”ميزان الافکار“: منظوم؛ سلوڪ ۽ معرفت ۾؛ مير ’مائل‘ هن جو نالو فهرست ۾ ڏنو آهي.

(30) ”تذهيب طباع“: سلوڪ ۾ ڪتاب آهي؛ مير ’مائل‘ جي فهرست ۾ ان جو نالو آيل آهي.

(31) ”سرفراز نامه“: پندو نصائح ۾ آهي. نالي جي نسبت سبب خيال ٿئي ٿو ته شايد هي ڪتاب مير صاحب، ميان سرفراز ڪلهوڙي جي نالي معنون ڪيو آهي، ۽ غالباً نظم ۾ آهي.

(32) ”حديقة البلغاء“: مير ’مائل‘ هن ڪتاب جي موضوع متعلق ڪجهه ڪونه لکيو آهي؛ نالي مان اندازو ٿئي ٿو ته هي ڪتاب علمي آهي.

(33) ”مثنوي کان جواهر“: مير ’مائل‘ هن جو به تفصيل ڪونه ڏنو آهي.

(34) ”ميزان فارسي“: ڀانئجي ٿو ته صرف نحو جي سلسلي جي تصنيف آهي.

(35) ”رساله معما مع شرح“: نظم و نثر.

(36) ”لب تاريخ ڪلهوڙه“: مير ’مائل‘ جي فهرست مان معلوم ٿئي ٿو ته هي ڪتاب به نثر ۾، ڪلهوڙن جي تاريخ تي آهي: گويا هي ٽيون ڪتاب انهيءَ موضوع تي آهي، جنهن جو پڻ نسخو تلف ٿي ويو.

(37) ”بياض محک الشعراء“: مير صاحب، قديم دستور مطابق هن ڪتاب ۾، متقدمين کان وٺي پنهنجي زماني تائينءَ جي فارسي گو شاعرن جي هم طرح غزلن جي چونڊ ڪئي آهي. هن ڪتاب جي ترتيب جو خيال، کيس ’محسن‘ ٺٽويءَ جي چونڊ کي ڏسي آيو. خبر نه آهي ته ڪتاب جي ڪيتري ضخامت هئي. ادبي بورڊ ۾ ٽي نامڪمل نسخا مير صاحب جي هٿ اکرين موجود آهن، جيڪي انهيءَ طرز تي آهن- ڪن ۾ غزلن جي چونڊ ڪئي، ۽ ڪن ۾ فقط اشعارن جي. اهي بياض ”محڪ“ جا مختلف جزا آهن يا ”محک الشعراء“ نالي ڪو ٻيو مڪمل ڪتاب هو، ان جي خبر ڪانه ٿي پئجي سگهي.

(38) ”ديوان اشعار“: مير صاحب جو ڪوبه ديوان ڪونه ٿو ملي. مير ’مائل‘ جنهن ديوان جو حوالو پنهنجي فهرست ۾ ڏنو آهي، اهو غالباً ضايع ٿي ويو.

(39) قصائد و منقبت: جنهن بياض ۾ ”مڪلي نامو“ آهي، انهيءَ بياض جي شروع ۽ آخر ۾، مير صاحب پنهنجا قصيدا، منقبت وغيره لکيا آهن، جن جو تعداد 26 کن ٿيندو. ان ۾ وڏا وڏا قصيدا ۽ طويل منقبت آهن. هڪ قصيدو ”لاميه“ 265 شعرن جو آهي؛ ڪجهه رباعيون به آهن، ۽ هڪ نامڪمل مثنوي به منجهس موجود آهي.

(40-41) مير ’مائل‘ جي فهرست ۾، ٻن ٻين ڪتابن جا نالا به آهن، جيڪي سمجهه ۾ نٿا اچن.

(42) ”انشاي قانع“: سنڌي ادبي بورڊ ۾، مير صاحب جي انشاء جو هڪ نامڪمل مجموعو، سندس پنهنجي خط ۾ موجود آهي. مجموعي جا جملي 32 صفحا آهن. صفحي جي ڪراؤن سائيز آهي. انهيءَ ڪتاب ۾، خوب عبارت آرائي ڪيل آهي، ۽ جابجا موزون شعر به ڪتب آندل آهن. ڪجهه شعر نموني طور هيٺ ڏجن ٿا:

بسيار صبح شد که نسيمی نمی وزد

ای گل مگر تو پای صبا را شکسته اي

* * *

گر بر تنِ من زبان شود هرمو

يک شکر تو از هزار نتوانم کرد

* * *

نشد که از سر ما هجر دست بر دارد

بهر ديار که رفتيم آسمان پيدا است

* * *

ز تيغ شوق تو هر عضو بسمل افتاد است	مرا سفر برفيقان کاهل افتاد است
زمانه دشمن و من بيزبان وقت زبون	اگر نه رحم کنی کار مشکل افتاد است
ز ديده دوری و از دل نمی روی بيرون	خدا بکس ننمايد وصال هجر آميز

* * *

قلم شکسته تر است از زبان نميدانم	که شرح غم بکدامی زبان کنم تقرير
زبان کس نتواند جهات شکرش را	اگر بهر نفسی صد چومن کند تقرير

* * *

شکوه نقصان داشته فصل از ميان انداختم

نرخ ارزان بود کالا در دکان انداختم

* * *

جنون بصف شکنی عقل در صف آرائي

دل کرانه طلب درميان تماشائی

* * *

سوادش نور بخش ديدهء حور

بياضش از فروغ صدق پر نور

* * *

عباراتش چو آبِ زندگانی

درو پيدا جواهر از معانی

* * *

ما شرمسار مانده ز تقصير هائی خويش

لطف تو خود نمی نگرد خوب و زشت ما

* * *

گر عظيم است از فرودستان گناه

از بزرگان عفو کردن اعظم است

* * *

خواستم تا شرح شوقِ صحبت سازم بيان

نا شکيبا شد دلم رفت از کفم تاب و توان

* * *

ضرورت است وگرنه خدائی ميداند

که ترک صحبت ايشان نه اختيار من است

طريقت جو سلسلو: مير صاحب جو خاندان مائل به تشيعت هو؛ جيتوڻيڪ انهيءَ سبب ڪري نورالله شوستريءَ سندس ايراني بزرگن کي پنهنجي ڪتاب ”مجالس المومنين“ ۾ جاءِ ڏني. مير صاحب جي ”مختار نامه“، ”اعلان غم“، ”زبدة المناقب“ ۽ منقبتن توڙي سلامن جي ڪثرت تعداد مان پڻ اهوئي اندازو ٿئي ٿو ته سندس پنهنجي طبيعت به تشيعت ڏانهن مائل هئي- ۽ پاڻ کي جاءِ بجاءِ خادم اهلبيت لکندو رهي ٿو؛ پر ساڳئي وقت، سندس وسيع المشربيءَ جي هيءَ حالت هئي، جو ڪيترن جاين تي، هن قسم جا اشعار تصنيف ڪري، پاڻ کي ٽن يارن سان به سرخرو ڪيو اٿائين:

چو رافضی نکنم سرد دل به بغض کسی

ز چهار يار درين دهر گرم محفل ما ست.

* * *

نبود عجب بما نشد از صاف رافضی

که دل ز گرد کينهء اصحاب شسته ايم.

نه فقط ايترو، بلڪ سندس والد توڙي سندس پنهنجي بيعت، طريقهء نقشبنديءَ ۾ ٿيل هئي؛ جيتوڻيڪ ”طومار سلاسل گزيده“ ۾ پنهنجو ۽ پنهنجي والد جو سلسلو هن طرح ڏنو اٿائين:

’مير علي شير مريد شيخ عبدالاحد جو، اهو مريد پنهنجي والد حاجي غلام معصوم جو، اهو مريد شيخ محمد اسماعيل جو، اهو مريد حضرت قيوم زمان محمد صبغة الله جو، ۽ اهو مريد خواجه محمد معصوم بن مجدد الف ثانيءَ جو.

’سندس والد مير عزت الله، مخدوم آدم (عرف مخدوم آدو) جي ڏهٽي ميان محمد(1) جو مريد هو، جيڪو ٺٽي جي مشهور بزرگ مخدوم ابو القاسم (المتوفي 1138هه) نقشبنديءَ جو مريد هو؛ اهو مريد شيخ سيف الدين (برادر محمد معصوم) جو، ۽ اهو مريد پنهنجي ڀاءُ خواجه محمد معصوم ولد مجدد الف ثانيءَ جو.‘

اهڙيءَ طرح مير صاحب جي ناناڻڪي آڪهه مان، سيد رحمت الله عرف سيد مٺو به مخدوم ابوالقاسم نقشبنديءَ جو مريد هو؛ اهڙيءَ طرح مير صاحب جا ٻه ٻيا عزيز، سيد محمد ناصر ۽ سيد عبدالله (ولدان سيد نعمت الله شڪر الاهي) به مخدوم ابوالقاسم نقشبنديءَ کان بيعت ڪيل هئا. اهڙيءَ طرح طريقت جي سلسلي جو تعلق، انهيءَ خاندان جو، نقشبندين سان هو.

مير صاحب جي والد، مير عزت الله، 1161هه ۾ انتقال ڪيو. مير صاحب جي عمر ان وقت ايڪيهن ورهين جي هئي. پاڻ هيٺئين تاريخ انهيءَ حادثي تي تصنيف ڪيائين:

خرد گفت تاريخ سالِ وفات  ”که  پيوست بارحمتِ ايزدی“– 1161هه

بعد ۾ کيس معلوم ٿيو ته منشي چترڀوڄ، قاضي محمد امين جي تاريخ وفات، ”برحمت ايزدي پيوست“ (1160هه) مان ڪڍي آهي؛ ۽ کيس خيال ٿيو ته معاصر مٿس سرقي جو الزام نه ڌرين، تنهن ڪري سندس قول مطابق ’ملهم غيبيءَ‘ کيس هي نعم البدل عطا فرمايو:

”لله العزة و للرسل و للمومنين“– 1161هه

اولاد: مير صاحب کي 1160هه تائين؛ نرينو اولاد ڪونه هو. 1160هه ۾ پاڻ سورت ويو، جتي سندس ملاقات علامه سعدالله سورتيءَ سان ٿي. اهو بزرگ جيد عالم ۽ معقولات ۾ بي نظير هو؛ کيس ٻه پٽ هئا- مير عبدالعلي ۽ مير عبدالولي- انهن ٽنهي نالن ۾ هيءَ رمز رکيل هئي، جو جيڪڏهن ٽنهي نالن جا آخري لفظ گڏ ڪبا ته ”علي ولي الله“ جو فقرو ٺهندو. مير صاحب کي اها ترڪيب نهايت پسند آئي ۽ ارادو ڪيائين ته جيڪڏهن مٿس به الله فضل ڪيو ۽ کيس اولاد ٿيو ته نالا انهيءَ ترڪيب سان رکندو. انهيءَ واقعي جو ذڪر پاڻ به ”تحفة الڪرام“ (ج 2، ص 33) ۾ ڪيو اٿائين، ۽ ”تحفة الطاهرين“ جو مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽوي جيڪو پڻ ان وقت سورت ۾ مقيم هو، ان سان به اهو خيال ظاهر ڪيائين، جنهن صاحب انهيءَ واقعي کي هيٺينءَ طرح نظم ڪيو:

علی شير ’قانع‘ حسينی که او	بود زبدهء آل خيرالبشر
يکی روز مي گفت با من به راز	که ايزد ببخشد مرا دو پسر
يکی را بخوانم غلامِ علی	غلامِ ولی الله نامِ دگر
که از اسم شان سال ميلاد شان	به پيشِ سخن گر شود جلوه گر
’علی ولی الله‘ از هر دو اسم	بر آمد بوضع خوش و خويتر
بخاموش ماندم ازين گفتگو	که اين از کرامات باشد مگر
بدل گفتم آخر اگر عمر هست	شوم تجربه را يکي منتظر
بسه سال آن هردو پور گزين	که ’قانع‘ ازان داد سابق خبر
ولادت موافق باعداد نام	خدايش عطا کرد بازيب وفر
تو ای ”اعظما“ زين شگفتی مدار	که اين گفته ز الهام دارد اثر(1)

الغرض انهيءَ ارادي ۽ عزم کانپوءِ، کيس سڀ کان پهريون پٽ 1161هه ۾ تولد ٿيو، جنهن جو نالو غلام علي(2) رکيائين. نالي مان تولد جو سال برآمد ٿئي ٿو. 1163هه ۾ کيس ٻيو فرزند ڄائو، جنهن تي ’غلام ولي الله‘ نالو رکيائين، جنهن مان به ڄم جو سال نڪري ٿو. مير صاحب جي آس پوري ٿي؛ اميد بر آئي: نه فقط تولد جا سال نالن مان نڪتا، بلڪ حسب خواهش نالي جي آخري جزن ملائڻ سان ”علي ولي الله“ جو فقرو به ٺهي ويو.

مير صاحب کي ٽيون پٽ 1171هه ۾ ٿيو، جنهن جو نالو ’مير امير علي‘ رکيائين. ميان غلام محمد ٺٽويءَ تاريخ ڪڍي ”در چمن جاه شگفته گلي“– 1171هه؛ ۽ ميان محمد پناهه ’رجا‘ هيءَ تاريخي سجع تيار ڪئي: ”امير علي بن علي شير حسيني“- 1171هه.

مير صاحب جي خاندان جي هاڻوڪي جانشين مير حسين علي شاهه- بن مير صابر علي ”صابر“ بن مير حسين علي ”ضيا“ بن مير صابر علي ”سائل“ بن مير غلام علي ”مائل“- وٽان جيڪو مون کي شجرو مليو، ان ۾ چوٿين پٽ جو نالو ”سيد ڪاظم“ لکيو ويو آهي، جنهن جي تصديق ٻئي ڪنهن ذريعي سان ڪانه ٿي. ان کانسواءِ ٽئين پٽ جو نالو ”غلام حسين“ لکيل آهي، جنهن کي اسان مير امير علي جو عرف سمجهون ٿا.

شاگرد: مير صاحب پنهنجي شاگردن جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي. ”مقالات الشعراء“ ۾ فقط ٻن شاگردن جو نالو کنيو اٿائين- هڪ پرسرام ’مشتري‘، جنهن لاءِ لکي ٿو ته: ”پرسرام مشتري ڀاٽيو، ولد دوارڪا داس ابن سبحان سنگ (اهي ٻئي صاحب مير ڪمال الدين احمد خان وٽ مير منشي هئا) مير محمود صابر جو هنديءَ ۾ شاگرد هو؛ فارسيءَ ۾ ’مشتري‘ ۽ هنديءَ ۾ ’بيربل‘ تخلص ڪندو هو، ۽ فارسيءَ ۾ مير قانع کان اصلاح وٺندو هو (”مقالات الشعراء“، ص 290). اهو ذڪر ”مقالات“ ۾ آهي، ۽ مير صاحب لکيو آهي ته: ”درين وقت نامبرده مشق سخن مي کند“- جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته ”مقالات“ جي تاليف (1169هه کان 1174هه) وقت، ’مشتريءَ‘ سندس شاگردي ڪئي. مير صاحب جو ٻيو شاگرد هو شيخ حسن بخش ’اظهر‘، جيڪو اصل هندو هو، ۽ پوءِ پنهنجي والد جهوڙي مل سميت مسلمان ٿيو، ۽ سندس والد عبدالسلام نالو رکرايو. فارسي شعر جي اصلاح، اهو نوجوان به مير صاحب کان وٺندو هو (”مقالات الشعراء“، ص 40)

مير ’مائل‘، ”مجمع البلغاء“ نالي جيڪو سنڌ جي فارسي گو شاعرن جو تذڪرو لکيو هو، ان ۾ مير صاحب جي شاگردن جو مفصل احوال هن لکيو هوندو؛ پر افسوس، جو اهو تذڪرو تلف ٿي ويل ٿو ڀانئجي، جنهن ڪري مير صاحب جي شاعرانه فيض جو اهو باب به، تذڪري سان گڏ گم ٿي ويو.

وفات: مير صاحب پنهنجي عمر جا پويان ڪجهه سال، مختلف بيمارين ۽ جسماني نقاهت ۾ گذاريا، جنهن جو اشارو ”معيار سالڪان طريقت“ جي ديباچي ۾ ڪيو اٿائين. 1202هه ۾ سندس عمر ٽيهٺ ورهيه هئي؛ بيماريءَ ۽ ڪمزوري هوندي به هو پنهنجي علمي مشغلي، شعر و سخن ۽ تصنيف تاليف ۾ مصروف رهيو، ۽ انهيءَ هڪ سال ۾ هن ٽي ڪتاب تيار ڪيا، جن جو ذڪر اسان مٿي ڪري آيا آهيون. ايندڙ سال يعني 1203هه ۾، سندس انتقال 64 ورهين جي عمر ۾ ٿيو. افسوس آهي جو ايڏي عظيم المرتبت اديب، مورخ ۽ شاعر جي انتقال جي تاريخ ۽ مهينو ڪنهن محفوظ ڪونه ڪيو؛ ۽ نه سندس مزار تي ئي ڪنهن ڪتبو هنيو- ته جيئن شڪرالاهي ساداتن جي قبرستان ۾، سنڌ جي انهيءَ محسن اعظم جي آخري آرام گاهه تي، اڄ ڪو عقيدت مند پهچي، عقيدت جي گلن ۽ محبت جي سلامن جي ورکا ڪري سگهي!

آخوند غلام محمد ٺٽويءَ ”عليھ الرضوان“ مان انتقال جو سال برآمد ڪيو؛ ۽ مير مرحوم جي فرزند رشيد مير غلام علي ’مائل‘ ”ابشره بالجنة النعيم ابدا“ وفات جي سال لاءِ تجويز ڪيو.

اهو زمانو، ٽالپرن جي پهرينءَ چوياريءَ جي فرمانروائيءَ جو هو، جنهن جو پڳدار مير فتح علي خان هو، ۽ ٻيا ٽي ڀائر، مير غلام علي خان، مير ڪرم علي خان ۽ مير مراد علي خان سندس شريڪ ڪار هئا؛ ۽ کين حڪومت هلائيندي ڇهه ورهيه ٿيا هئا.

شڪر الاهي خاندان: انهيءَ خاندان جي بزرگن، جهڙيءَ طرح ايران ۾ علم جو چراغ روشن رکيو، اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ پهچڻ کانپوءِ به انهيءَ ڏيئي کي اُجهامڻ ڪونه ڏنو؛ ۽ خاندان جو هر فرد ۽ گهراڻي جو هر چشم ۽ چراغ، تيل وجهندو ۽ وٽ سوريندو رهيو: ڪم و بيش ساڍا ٽي سؤ ورهيه، سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ، انهيءَ خاندان جي روحاني ۽ علمي ضوفشانين مان منور ٿيندي رهي؛ جيڪو فرد پيدا ٿيو، سو پنهنجي زماني جو فردِ فريد ثابت ٿيو: ڪن روحاني تعليم پکيڙي؛ ڪن دنيوي علمن جي اشاعت ڪئي؛ ۽ ڪن شعر و ادب ۽ تصنيف تاليف کي پنهنجو وطيرو بڻايو. ”تحفة الڪرام“ ۾، مير صاحب پنهنجي خاندان جو جيڪو اجمالي ذڪر ڪيو آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪيترن بزرگن، نه فقط طريقت ۽ سلوڪ جا سجادا آراسته ڪيا، بلڪ خود مير صاحب کان اڳ ڪيترا اهڙا بزرگ به ٿيا، جن شعر ۽ سخن، ادب توڙي مذهبي علمن ۾ پنهنجو نالو روشن ڪيو.

سيد شاهه ولي بن سيد ابوالقاسم بن سيد علي اڪبر بن سيد عبدالواسع بن سيد محمد حسين بن سيد شڪرالله ثاني، جيد عالم ۽ بي مثل انشا پرداز هو؛ مخدوم رحمت الله جو شاگرد ۽ ”تحفة المجالس“ جو مصنف هو. انهيءَ بزرگ جو فرزند، مير سراج الدين ابوالقاسم، صاحب طرز شاعر ۽ تاريخ گوئيءَ ۾ خاص مقام جو مالڪ هو. اهڙيءَ طرح سيد نظام الدين ثاني، بن سيد نور محمد ثاني بن سيد نظام الدين بن سيد نور محمد بن سيد شڪرالله ثاني، انهيءَ درجي جو صاحب ڪمال بزرگ هو، جنهن کي هتان گهرائي عالمگير بادشاهه ان وقت جي چونڊ عالمن جو جيڪو ايڊيٽوريل بورڊ، ”فتاويٰ عالمگيري“ مرتب ڪرڻ لاءِ ٺاهيو هو، ان ۾ کيس شريڪ ڪيو، جنهن لاءِ هر لحاظ سان سيد صاحب پاڻ کي اهل ثابت ڪيو.

مير علي شير جي خود پنهنجي گهر ڪيئي اديب، مصنف ۽ شيرين بيان شاعر پيدا ڪيا: سندس ڀاءُ مير ضياء الدين ’ضيا‘، مير ٺاري خان جي درٻار جو ’ملڪ الشعراء‘ هو؛ ڪيترن ديوانن جو صاحب ۽ ”مثنوي هير رانجهه“ جو مصنف هو. مير مرحوم جو ڀائٽيو مير عظيم الدين ’عظيم‘، مير فتح علي خان جي درٻاري شاعرن جو سردار ۽ پنهنجي دور جو عظيم الشان شاعر هو؛ ديوان، ”مثنوي هير رانجهه“ ۽ ”فتح نامه“ سندس يادگار آهن. مير صاحب جو پنهنجو پٽ مير غلام علي’مائل‘، مير ڪرم علي خان جي درٻار جو شاعر ۽ وڏي فضل ۽ ڪمال ۽ اوج اقبال جو صاحب هو. مير ’مائل‘ کانپوءِ به سندس ٽي پيڙهيون شعر و سخن جو شغل جاري رکنديون آيون، يعني مير ’مائل‘ جو پٽ مير صابر علي ’سائل‘، ان جو پٽ مير حسين علي شاهه ’ضيا‘ ۽ ان جو پٽ مير صابر علي ’صابر‘ پنهنجي پنهنجي دور ۽ زماني جا ناليوارا شاعر هئا- پوئين بزرگ کي تقريباً چاليهه ورهيه کن لاڏاڻي ڪئي ٿيا، ۽ انهيءَ بزرگ تي نه فقط شاعريءَ جو سلسلو ختم ٿيو، بلڪ خاندان جي ٽن حدن وارين علمي ۽ ادبي روايتن ۽ ورثي جا به دروازا بند ٿي ويا.

”تلک الا يام ندا ولهابين الناس“

(سيد حسام الدين راشدي ”مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي“ (مقالو) ٽه ماهي ”مهراڻ“ سنڌي ادبي بورڊ ڪراچي- حيدرآباد، 2-1956ع)

 

مير علي شير ’قانع‘

                                                            غلام رسول مهر

ابن حيات پنهور ۽ شمشير الحيدري

مير علي شير ’قانع‘ بن عزت الله، بن مير ڪاظم، بن مقيم. ’قانع‘ جا وڏا شيراز کان آيا هئا. پاڻ سال 1140 هه ۾ پيدا ٿيو، ۽ ٺٽي ۾ ئي تربيت حاصل ڪيائين. اوائل ۾ ئي اٺن هزارن شعرن جو ديوان مرتب ڪيو هئائين، جو پوءِ ڪنهن سبب ڪري ديوان درياهه ۾ لوڙهي ڇڏيائين. ٻن سالن جي عرصي کان پوءِ، مير حيدر الدين ابو تراب ’ڪامل‘ جي شاگردي اختيار ڪيائين، ۽ نئين سر شعر چوڻ شروع ڪيائين. ’ڪامل‘ ئي هن لاءِ ’قانع‘ تخلص تجويز ڪيو. ان کان اڳ هو ’مظهري‘ جو تخلص رکندو هو.

ميان غلام شاهه ’قانع‘ کي نظم ۽ نثر ۾ تاريخ لکڻ جو ڪم حوالي ڪيو هو؛ پر اهو پتو نه آهي: ته هن ڇا لکيو. تاريخ جي سلسلي ۾ نظم ۽ نثر جو ڪوبه ڪتاب، يا ان جو ڪوبه حصو هٿ نه اچي سگهيو.

’قانع‘ وچولي درجي جو شاعر هو، ۽ نثر به درمياني درجي جو لکيو اٿس. ”مقالات“ ۾ هن پنهنجن ڪيترين تصنيفن جو ذڪر ڪيو آهي. مثلاً:

1. قصو ڪامروپ،	ٽن هزار بيتن جي مثنوي. هي قصو ’قانع‘، ابو الفتح ’قابل خان‘ جي نالي منسوب ڪيو هو.
2. شمھ از قدرت حق،	مثنوي.
3. واقعات حضرت شاهه،	ڏيڍ هزار بيت، مثنوي.
4. قضا و قدر،	مثنوي.
5. چار منزلھ،	مثنوي، هڪ هزار بيت.
6. صنعتن ۽ تاريخن بابت متفرقا شعر،	هڪ هزار بيت.
7. بوستان بهار،	مڪليءَ جي تعريف ۾ (نثر).
8. تزويج نامھ حسن و عشق،
9. ديوان،	غزل، قصيدا، مخمس، ترجيح بند، وغيره.
10. نثر نو آئين،
11. تحفة الڪرام،
12. مقالات الشعراء،
13. ساقي نامو،

’قانع‘ جي اهميت ۽ عظمت جو بنياد هي آهي ته، هن سنڌ جي عالمن فاضلن ۽مشهور شاعرن ۽ اديبن جا تذڪرا لکي، انهن جا نالا ۽ شهر هميشه لاءِ محفوظ ڪري ڇڏيا. جيڪڏهن اهي ڪارناما ’قانع‘ جي هٿان سرانجام نه ٿين ها، ته سنڌ جي انهن هستين جي ڪابه چيز اڄ اسان کي سلامت ڪانه ملي ها.

’قانع‘ جون چيل ڪيتريون ئي تاريخون هن ڪتاب ۾ جا بجا درج ٿي چڪيون آهن. سندس ڪلام معمولي آهي، فقط نموني طور چند شعر هيٺ ڏنا وڃن ٿا.

در کلام هر کھ از سوز درونش شور نيست،

گرهمه از آسمان نازل شود مشهور نيست.

***

هر کس ز رهی رود به سويش،

ار بهر خدا چه اختلاف است.

***

قطره شود ز بحر بدر چون گهر شود،

يا رب مباد هيچ کسی با هنر شود.

***

(غلام رسول مهر ”تاريخ سنڌ- عهد ڪلهوڙا“، جلد ٻيو، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1964ع، ترجمو: ابن حيات پنهور ۽ شمشير الحيدري)

 

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

رحيم داد خان مولائي شيدائي

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي ولد مير عزت الله ٺٽوي (المتوفي 1203هه) شڪر الاهي سادات مان هو.(1) ابتدائي تعليم کان پوءِ، علامه معين الدين، مخدوم رحمت الله ٺٽوي ۽ وقت جي اُستاد مير حيدر ابو تراب وٽان تعليم حاصل ڪري، سنڌ تي پنهنجي تعليم جو سڪو ڄمايائين. شاعريءَ لاءِ سندس طبيعت موزون هئي ۽ ’مظهري‘ تخلص هو. شاعرانه صفات جو نه فقط ماهر هو، موجد به هو. سندس قابليت جو آواز سرائن جي درٻار ۾ پهتو، جن کيس گهرائي پنهنجو مقرب بڻايو. ميان نور محمد ۽ سندس پٽ مرادياب خان ۽ ان کان پوءِ ميان غلام شاهه خان جو علمي مصاحب ٿي رهيو. ميان محمد مراد ياب خان جي تخت نشينيءَ جي موقعي تي 21 اشعار نعتيه لکيا اٿس. اهو قصيدو سندس ڪتاب ”مقالات الشعراءِ“ ۾ لکيل آهي. مير قانع ٺٽوي کان اڳ اهڙو قصيدو غازي اورنگزيب جي تخت نشينيءَ وقت سيد باقر گيلانيءَ لکيو هو. مير ’قانع‘ ٺٽويءَ کي تاريخي علم ۾ الهامي دسترس هئي. سندس سنڌ وارن تي وڏو احسان ”تاريخ تحفة الڪرام“ آهي، جا ٽن جلدن ۾ آهي، جن مان پويون جلد تاريخ سنڌ متعلق راءِ گهراڻي کان وٺي ميان غلام شاهه جي وفات تائين آهي؛ تنهن کان پوءِ، سنڌ جي اوليائن، صوفين، ويندي مجذوبن تائين ان ۾ ذڪر ڏنل آهي. سچ پچ ته جيڪڏهن اڄ سنڌ وارن جي هٿن ۾ اها مختصر تاريخ نه هجي ها ته وٽن ڪجهه به نه هجي ها. انهيءَ تاريخ جي روشنيءَ ۾ اسين قديم سنڌ کي ڏسي سگهون ٿا. سندس تصنيفات مان چند نسخن جا نالا هيٺ ڏجن ٿا: (1) زينت الاخلاق، (2) نسخه غوثيه، (3) مڪلي نامه، (4) مثنوي ختم الملوڪ، (5) قصاب نامه، (6) زبده المقامات، (7) زين الافڪار، (8) تهذيب الطباع، (9) مختار نامه، (10) معيار سالڪان طريقت، (11) قصه ڪامروپ، (12) چهار منزلھ، (13) مثنوي ڪرشمھ قدرت، (14) حديقة الاولياء، (15) مثنوي قضا و قدر، (16) رسالھ در صناع و بدائع، (17) روضة الانبياء، (18) بوستان بهار، (19) لب لباب تاريخ ڪلهوڙه، (20) رسالھ شرح معما، (21) ديوان قانع، (22) مقالات الشعراء وغيره. مٿين ڪتابن مان ڪي نظم ۾ ۽ ڪي نثر ۾ آهن.

(رحيم داد خان مولائي شيدائي ”جنت السنڌ“ سنڌي ادبي بورڊ، ڪراچي، حيدرآباد، 1958ع)

مير ’قانع‘

محمد حبيب الله راشدي

عبدالرسول قادري

 

قاضي سيد شڪر الله کان پوءِ (علي شير ’قانع‘ ۽ قانع جي پٽ) مير غلام علي ’مائل‘ تائين نسب جو سلسلو هي آهي.

1. قاضي سيد شڪر الله (ٺٽوي)
2. ظهير الدين اول
3. شڪر الله ثاني
4. ظهير الدين ثاني
5. سيد مقيم
6. سيد محمد ڪاظم
7. سيد عزت الله
8. مير علي شير ’قانع‘
9. مير غلام علي ’مائل‘

سيد عزت الله کي ڇهه فرزند هئا. 1. سيد فخر الدين، 2. سيد يار محمد، 3. سيد امين محمد عُرف سيد موٽو، 4. سيد علي شير ’قانع‘، 5. سيد محمد صلاح عُرف مير محمد شاهه، 6. مير ضياءُ الدين ’ضيا‘.

 هنن مان سيد فخر الدين ۽ سيد يار محمد غالباً مير عزت الله جي پهرين گهرواريءَ جو اولاد آهن ۽ مير علي شير ’قانع‘ ۽ ضياءُ الدين ’ضيا‘ ٻي گهرواريءَ مان آهن.

مير ’قانع‘ پنهنجي سڄي حياتي علم ۽ ادب جي خدمت ۾ گذاري ڇڏي ۽ مير ضياءُ الدين ’ضيا‘ شاعريءَ ۾ نالو پيدا ڪيو. مير ’قانع‘ جي وڏي ڀاءُ سيد يارمحمد جي ننڍي پٽ مير عظيم الدين ’عظيم‘ شاعريءَ ۾ ناموري حاصل ڪئي ۽ پوءِ مير قانع جي اولاد مان مير غلام علي ’مائل‘ شاعريءَ ۾ پنهنجي والد بزرگوار جون روايتون قائم رکيون.

مير ’قانع‘ جي اهيمت رڳو شاعر جي حيثيت سان نه آهي، پر هن مختلف موضوعن تي لڳ ڀڳ چاليهه ڪتاب لکيا ۽ پنهنجي وفات تائين هي مشغلو جاري رکيو. تحفة الڪرام، مقالات الشعراءِ ۽نصاب البلغاءِ پنهنجي افاديت ۽ تاريخي معلومات جي لحاظ کان مير ’قانع‘ جو قيمتي ورثو آهن.

(مير غلام علي ’مائل‘ ”ڪليات مائل“ مقدمو: محمد حبيب الله رشدي، سنڌي ادبي بورڊ، ڪراچي/ حيدراباد، 1959ع)

 

مير علي شير ’قانع‘

(1140-1203هه)

پير حسام الدين شاهه راشدي

هن بزرگ مؤرخ  جو پورو نالو غلام علي شير آهي ۽ سندس نسب جو سلسلو قاضي سيد شڪر الله تائين پهچي ٿو، جيڪو شاه بيگ ارغون جي دور ۾ (927-908هه) شيراز کان سنڌ ۾ آيو ۽ سندس نسبي سلسلو هن طرح آهي:

غلام علي شير بن مير عزت الله (وفات 1161) بن مير محمد ڪاظم بن مير محمد مقيم بن مير ظهير الدين (اول) بن قاضي سيد شڪر الله (اول) نزيل سنڌ (وفات 966هه کان اڳ).

مير غلام علي شير ’قانع‘ جي ولادت 1140هه ۾ ٿي ۽ ”خلق انسانا من السلالة“ مان سندس تاريخ ولادت نڪري ٿي.

مير علي شير ٺٽي ۾ پنهنجي وقت جي جيد عالمن کان تعليم پرائي، ”مقالات“ ۾ انهن بزرگن استادن مان هيٺان نالا ٻڌايا اٿس: ميان نعمت الله، ميان محمد صادق، آخوند محمد شفيع ٺٽوي، آخوند ابو الحسن ’بي تڪلف‘ ٺٽوي ۽ مرزا محمد جعفر شيرازي.

’قانع‘ کي شاگرديءَ جي دور کان ئي شعر و سخن سان چاه هو، ٻارهن سالن جي ڄمار ۾ سال (1152هه) ۾ شعر چوڻ شروع ڪيائين ۽ اٺن هزارن بيتن جي مجموعي جو هڪ ديوان مرتب ڪيو، جو ڪن سببن ڪري ان کي درياءَ جو بک ڪري ڇڏيائين.

سال 1155هه ڌاري وري کيس شاعري لاءِ جوش جاڳيو، مير حيدر الدين ابو تراب ’ڪامل‘ جي ڏيک ويک کيس جوش جاڳايو، ۽ شاعريءَ ۾ هن استاد جي شاگردي قبول ڪيائين. شروع ۾ ’مظهري‘ تخلص سڏائيندو هو، پر پوءِ ’قانع‘ کي پسند ڪيائين ۽ آخر عمر تائين انهيءَ تخلص سان مشهور رهيو.

هي خاندان مختلف دورن ۾ هميشه عزت ۽ احترام سان رهيو آهي ۽ هتي جي هر حڪومت هن خاندان جي افراد کي مجموعي طور يا ڪن خاص فردن کي خاص وظيفن ۽ انعامن سان نوازيندي آئي، هن لاءِ ڪي سَندون يا شاهي فرمان جيڪي مون وٽ موجود آهن، انهن مان مٿئين ڳالهه تي پوري روشني پئي ٿي.

سنڌ جي والي ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي دور (1170-1186هه) ۾ ’قانع‘ کي هن خاندان جي تاريخ لکڻ تي رکيو ويو هو. هن بادشاهي فرمان پٽاندر ٻه تاريخون لکيون، جن مان هڪ نظم ۽ شاهنامه جي وزن تي ۽ ٻي نثر ۾ لکڻ شروع ڪئي، پر اهو معلوم نه ٿي سگهيو آهي ته هو ڪهڙن سببن ڪري انهن تاريخن جي تڪميل نه ڪري سگهيو. گهڻو ڪري هڪ ٻن سالن کان پوءِ نوڪريءَ کي ڇڏي واپس ٺٽي آيو. ڇو ته سنه 1180هه ۾ اسين کيس ٺٽي ۾ ”تحفة الڪرام“ جي لکڻ ۾ سرگرم ٿا ڏسون.

سندس حالات مان (جن کي ان پاڻ لکيو آهي) پتو پوي ٿو ته ’قانع‘ سندس سڄي ڄمار ۾ سورت، ڪڇ، احمد آباد ۽ جهونا ڳڙهه جي سفر کان سواءِ ٻيو ڪيڏانهن  به نه ويو آهي ۽ سڄي ڄمار ٺٽي ۾ گذاريائين ۽ تصنيف و تاليف ۾ مشغول رهيو. ٻارهن سالن جي عمر (1152)هه کان وفات جي سال 1203 هه تائين، سندس قلم لکڻ کان نه بيٺو ۽ انهيءَ ڊگهي مدت ۾ سنڌ لاءِ علم ۽ ادب جو هڪ لافاني خزانو ورثي ۾ ڇڏي ويو، جي هاڻي اسان وٽ اهو املهه وٿ نه هجي ها ته، هوند اسين ملڪي ۽ سياسي تاريخ جي هڪ وڏي ڀاڱي کان هٿ ڌوئي ويهون ها ۽ ڪيترن مشهور هستين ۽ فارسي جي نثر و نظم جي عالمن کي نه سڃاڻون ها.

مير ’قانع‘ اڪيچار ڪتاب لکيا آهن، جن مان گهڻن جي ته اسان کي سڌ نه رهي آهي ۽ اهي شهپارا گردش زماني ڪري اسان کان کسجي ويا آهن. پر مقالات الشعراءِ ۽ ڪتب خاني ٺٽي جي فهرست ۽ ٻين ذريعن مان يا جن ڪتابن کي اسان ڏٺو آهي ان مان پتو پئي ٿو ته انهن تاليفن جو تعداد 43 تي پهچي ٿو. ان کان سواءِ سندس ڪي تاليفون نامڪمل ۽ اڻ پوريون رهجي ويون، هو پاڻ لکي ٿو:

”گهڻا مسوده جتي هئا، اتي ئي رهجي ويا“

سنه 1152هه ۾ اٺ هزار بيتن جي ديوان کي پنهنجي هٿن سان درياءَ ۾ لوڙهي ڇڏيائين. سنه 1174هه جڏهن ”مقالات الشعراءِ“ لکي رهيو هو ته پاڻ ئي چئي ٿو ته، جي پنهنجي اشعارن کي گڏ ڪيان ها ته اهي ٽيهه هزار ٿي وڃن ها.

مطلب ته اهو پورو پتو نه پئجي سگهيو آهي ته، ان جي مسودن مان ڪيترا تڪميل تي پهتا ۽ ڪيترا نه پهتا يا انهن مان ڪيترا ضائع ٿي ويا، هيستائين اسان کي سندس تاليفات مان هيٺيان ڪتاب معلوم ٿي سگهيا آهن:

1. ديوان علي شير سال تاليف 1152هه، درياءَ ۾ ٻوڙي ڇڏيائين.
2. مثنوي شمه از قدرت حق (سال تاليف 1167هه): اهو ڪتاب به رڳو نالو وڃي رهيو آهي، هن جو نسخو ڪٿي به ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي، هن مان نموني طور ڪي بيت ”مقالات“ ۾ آيل آهن.
3. مثنوي قضا و قدر (سال تاليف 1167هه): هن ڪتاب کي آقا رضا نگهت شيرازيءَ جي چوڻ تي لکيو هئائين، هن جو هڪ خطي نسخو سنڌي ادبي بورڊ جي لائبرري ۾ موجود آهي.
4. نو آئين خيالات (1169هه): اهو تاريخي نالو آهي ۽ ان مان سن تاليف نڪري اچي ٿو. هي ڪتاب نثر ۾ هو. هي ڪتاب به ناپيد آهي، هن جا ڪجهه جملا ”مقالات“ ۾ آيل آهن.
5. مثنوي قصه ڪامروپ (1169هه): هي ٽن هزارن بيتن تي مشتمل مثنوي هئي، هن جو به نسخو موجود نه آهي، نموني طور ڪجهه شعر ”مقالات“ ۾ آيل آهن.
6. ديوان قال غم (1171هه): هن ۾ نو هزار بيت، غزل، قصيده، مخمس، ترجيح وغيره تي پهچن ٿا. هي ڪتاب به ناپيد آهي.
7. ساقي نامه (1174هه): غير موجود، مقالات ۾ هن جا ڪجهه اقتباسات آيل آهن.
8. واقعات حضرت شاهه: هڪ هزار بيتن تي مشتمل. هي به ناپيد آهي.
9. چهار منزله (1174هه): هڪ هزار بيتن جو مجموعو. هن جو ڪوبه نسخو نٿو ملي.
10. تزويج نامه حسن و عشق (1174هه): هي نثر ۾. هي به اڻ لڀ آهي.
11. اشعار متفرقه درصنايع و تاريخ (1174هه): هن جو ڪو نسخو باقي نه رهيو آهي. هن ۾ هڪ هزار بيت هئا ۽ مقالات ۾ هن جو بيان آيو آهي.
12. بوستان بهار معروف مڪلي نامه (1174هه): نظم ۽ نثر ۾ هن جو سال تاليف جو ”بوستان بهار تازه دل“ مان نڪري ٿو. هڪ ننڍڙو رسالو آهي، جو مڪليءَ جي قبرستان بابت آهي، هن جو قلمي نسخو ادبي بورڊ جي لائبرريءَ ۾ محفوظ آهي، جنهن کي راقم الحروف حواشي سان، سنڌي رساله مهراڻ، 1956ع جي 2-3 شماري ۾ شآيع ڪيو آهي.
13. مقالات الشعراءِ.
14. تاريخ عباسيه. هي نامڪمل رهجي ويو.
15. تاريخ عباسيه نظم (1175هه) نامڪمل.
16. تحفة الڪرام ٽن جلدن ۾ مشهور ڪتاب آهي جنهن جو سنڌي ۽ اردو ترجمو پڻ شايع ٿي چڪو آهي.
17. مثنوي اعلان غم (1192هه): هي مثنوي نظر مان نه گذري آهي. معلوم ٿئي ٿو ته اهل بيت جي مصيبتن بابت لکي وئي آهي.
18. زبدة المناقب (1192هه)
19. مختار نامه (1190هه)
20. نصاب البلغاء: هي ڪتاب ڏاڍو ڪارائتو آهي جو انساني زندگي جي مصلحات تي مشتمل آهي، هن کي قاموس سڏي سگهجي ٿو.
21. مثنوي ختم السلوک (1199هه): ختم السلوڪ مان هن جي تاليف جو سال نڪري ٿو. تصوف جي رمزن ۽ نڪتن تي مشتمل آهي، هن ۾ هڪ مقدمو، 21 مقالا ۽ هڪ خاتمو آهي.
22. طومار سلال گزيده: سنڌ ۾ صوفين جي طريقت جي سلسلن ۾ هڪ تاريخ آهي. هن جو مصنف جي خط سان هڪ نسخو سنڌي ادبي بورڊ جي لائبرريءَ ۾ موجود آهي.
23. شجره اطهر اهل بيت (202هه): هن جي نالي سان سن تاليف نڪري ٿو.
24. معيار سالکان طريقت (1202هه): مير ’قانع‘، تحفة الڪرام ۾ مشاهير جي سال ولادت وفات جو ذڪر نه ڪيو آهي، ان ڪري ان مان انهن جي دور جو تعين ڏاڍو ڏکيو آهي، هن ڪتاب ۾ ان نقصان جي تلافي ڪئي وئي آهي، اٽڪل روءِ هڪ هزار مشاهير جو احوال وفات جي سن سميت هن ۾ آندو ويو آهي.
25. روضة الانبياء منظوم.
26. زينت الاخلاق منظوم.
27. غوثيه منظوم سلوڪ ۽ معرفت ۾.
28. مثنوي نصاب نامه.
29. ميزان الافڪار منظوم.
30. تهذيب طباع.
31. سرفرازنامه.
32. حديقه بلغاء (مجموعه اشعار فارسي).
33. مثنوي کان جواهر.
34. ميزان فارسي.
35. رساله معما مع شرح نظم و نثر.
36. لب تاريخ ڪلهوڙه.
37. بياض محک الشعراء.
38. ديوان اشعار.
39. قصائد و منقبت.
40. انشاء قانع.
41. مثنوي محبت نامه.

مير علي شير، نقشبندي طريقت جو طالب ۽ شيخ عبدالاحد جو مريد هو، هن خاندان جا ٻيا افراد به نقشبندي سلسلي جا مريد هئا. هن 64 سال جي عمر ۾ سنه 1203هه ۾ وفات ڪئي ۽ پڇاڙي تائين تصنيف ۽ تاليف ۾ مشغول رهيو.

(رسالو ”الرحيم“ (مشاهير نمبر) شاهه ولي الله اڪيدمي، صدر حيدراباد، مقالو: سيد حسام الدين راشدي، 4-3، 1967ع)

 

مير علي شير ’قانع‘

حبيب الله مولا بخش ڀٽو

مير علي شير ولد مير عزت الله ٺٽوي، سن 1140 هجري ۾ ٺٽي ۾ ڄائو هو. ابتدائي تعليم ملڪ جي مشهور عالم مخدوم محمد معين (مخدوم ٺاري) ۽ مخدوم رحمت الله ٺٽويءَ وٽ حاصل ڪئي هئائين. چيو وڃي ٿو ته پاڻ اهڙو ته ذڪي ۽ ذهين هو جو ٻارهن ورهين جي ننڍڙي ڄمار ۾ موزون شعر چوڻ شروع ڪيائين. شروعات ۾ سندس تخلص ’مظهري‘ هو، جو پوءِ ڦيرائي ’قانع‘ (قناعت يا صبر ڪندڙ) ڪيائين. سندس بعض اشعار ۾ علم عروض جا اهي راز لڪل آهن، جن جو مثال ملڻ مشڪل ۽ محال آهي. شعر شاعريءَ سان گڏ مير صاحب کي تاريخ نويسيءَ تي پڻ ڪافي دسترس حاصل هوندو هو. سندس تاريخي ڪتابن مان ”تحفة الڪرام“ نالي هڪ اهو مشهور معروف تاريخي خزانو آهي، جنهن مان اسان ۽ دنيا کي سنڌ جي قديم حالات جي پوري پوري خبر پوي ٿي. مير صاحب اهو ڪتاب سنھ 1103هه-1789ع(1) ۾ لکيو هو. سندس ٻين تصنيفات مان ”مقالات الشعراءِ“ ۽ ”مختار نامھ“ کان سواءِ ٻيون سڀيئي تصنيفون ناياب ۽ اڻلڀ آهن.

 هي بزرگ 63 ورهين جي ڄمار ۾ سن 1204هجري ڌاري گذاري ويو.(2)

(حبيب الله مولا بخش ڀٽو ”شاهه صاحب جا همعصر“ (مقالو) رسالو ماهوار ”نئين زندگي“ ڪراچي، مئي 1969ع)

 

مير غلام علي شير ’قانع‘

ڊاڪٽر سيد علي رضا نقوي

ترجمو: عبدالرسول قادري

’قانع‘ جو شمار سنڌ ۾ وقت جي فاضلن ۾ ٿئي ٿو. هو سال 1140هه/1727ع ۾ ٺٽي ۾ ڄائو. سندس وڏا سنڌ ۾ وڏن عُهدن ۽ مرتبن تي فائز رهيا هئا. ’قانع‘ سڄي ڄمار ٺٽي ۾ لکڻ پڙهڻ ۾ گذاري. هو جيتوڻيڪ تفضيلي شيعو هو، پر طريقت ۾ نقشبندي هو. نهايت وسيع النظر ۽ تعصب کان پري هو. جيئن پاڻ چوي ٿو:

چو را فضی نه کنم سرد دل بُغض کسی،

زچهار يار درين دهر گرم محفل ماست.

مقصد ته رافضين وانگر بُغض جي ڪري ڪنهن کان به دل ٿڌي نه ٿو رکان يعني ڪنهن اصحابي جو انڪار ڪونه ٿو ڪريان. هن زماني ۾ اسان جي محفل چئن يارن جي ذڪر سان آباد آهي.

اهڙي طرح ٻئي هنڌ چوي ٿو:

نبود عجب به ما نشد ار صاف رافضی،

که دل ز گرد کينه اصحاب شسته ايم.

مطلب ته انهيءَ لاءِ عجب نه ٿيڻ گهرجي ته اسان صاف رافضي نه ٿيا آهيون، ڇاڪاڻ ته دل اصحابن جي ڪيني جي گرد غبار کان ڌوئي ڇڏيسون.

پاڻ حياتيءَ جي آخري وقت تائين تصنيف تاليف ۾ مشغول رهيو. وفات کان هڪ سال اڳ ۾ هن ٽي ضخيم ڪتاب لکيا. آخر 64 سالن جي عمر ۾ 1203هجري/ 1788ع ۾ پنهنجي وطن ٺٽي ۾ فوت ٿيو. هن نظم ۽ نثر ۾ گهڻا ڪتاب لکيا، جن ۾ ڪجهه ديوان، مثنويون، تحفة الڪرام، تاريخ عباسيھ ٻه ڪتاب نظم ۽ نثر ۾ شامل آهن.

(”تاريخ ادبيات مسلمانان پاڪستان و هند“ مقالھ نگار: ڊاڪٽر سيد علي رضا نقوي (مقالو) ”مقالات الشعراءِ“ مديران خصوصي: سيد فياض محمود ۽ سيد وزير الحسن عابدي، پنجاب يونيورسٽي لاهور، 1972ع، پنجون جلد، فارسي ادب (حصو ٽيون).

 

مير علي شير ’قانع‘

ڊاڪٽر هرومل سدارنگاڻي

ترجمو: عبدالرسول قادري

مير ’قانع‘ وفات 1203هجري، عظمت الله (صحيح اصل نالو عزت الله) جو فرزند، گهڻن ڪتابن جو ليکڪ ۽ گهڻين شآعري جي صنفن جو ماهر سنڌ جو بهترين شاعر آهي. ٻارهن سالن جي ڄمار ۾ شاعري ڪرڻ لڳو ۽ پنهنجو نالو پهريان تخلص ۾ ڪم آڻيندو هو. ٿوري وقت ۾ اٺن هزارن بيتن جو ديوان مرتب ڪيائين، پر پوءِ ڪن سببن ڪري ديوان پاڻي سان ڌوئي يا درياءَ  ۾ لوڙهي ڇڏيائين.(1)

ڪجهه وقت کان پوءِ ’مظهري‘ تخلص سان شاعري ڪيائين. ڪجهه مدت بعد پنهنجو تخلص تبديل ڪري ’قانع‘ رکيائين. سندس شاعريءَ ۾ هي ڪتاب يادگار ڇڏيائين.

* ديوان قانع، جنهن ۾ نو هزار شعر آهن.

* مختار نامھ، هن ۾ ست هزار شعر آهن.

* قصھ ڪامروپ

* مڪلي نامھ، هن ۾ نثر سان گڏ ڏيڍ هزار شعر آهن.

* چهار منزلھ، هن ۾ هڪ هزار شعر آهن:

* مثنوي قضا و قدر

* مثنوي اعلان غم

* زينت الاخلاق

* نسخھ غوثيھ، علم سلوڪ ۾.

* ختم السلوڪ، تصوف جي رازن رمزن تي مشتمل آهي.

* ميزان الافڪار

* روضة الانبياءِ

* مثنوي شمھ از قدرت حق

* ساقي نامھ

* تاريخ عباسيھ (نامڪمل)

* بياض محڪ الشعراءِ، مختلف شاعرن جي شاعري جو انتخاب .

* اشعار متفرقھ، هڪ هزار شعر وغيره.

هنن کان علاوه ”تذڪره مقالات الشعراءِ“، جنهن ۾ ست سو اڻويهه وطني ۽ ٻاهرين شاعرن جي زندگي ۽ شاعريءَ جو احوال آهي، جيڪي 1173هجري تائين سنڌ ۾ آيا.

(ڊاڪٽر هرومل سدارنگاڻي ”پارسي گويان هند و سند“ فارسي، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، درسال 2435شاهنامي، ڇپيل 1973ع کان بعد ۾)

 

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

اعجاز الحق قدوسي

                                                               خالد وسير

سنڌ جي سياسي، ادبي، علمي ۽ روحاني تاريخ کي جيارڻ وارو مير 

علي شير ’قانع‘ ئي آهي. جيڪڏهن هو اهو علمي ڪارنامو سرانجام نه ڏئي ها ته، سنڌ جي تاريخ جا ڪيئي پهلو اڌورا رهجي وڃن ها ۽ سڀ کان وڌيڪ سيد حسام الدين راشدي صاحب جس لهڻي، جنهن انهن کي ڳولهي ڪري ضروري نوٽ هڻي منظر عام تي آندو. گڏوگڏ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب خراج تحسين جي لائق آهي، جنهن سندس ڪتاب کي ترجمو ڪرائي، اهم حاشين ۽ فوٽ نوٽن سان سينگاري، انهيءَ اهم علمي خزاني کي عوام آڏو ۽ موجوده دؤر جي مؤرخن تائين پهچايو.

مير ’قانع‘ جي بزرگن مان قاضي شڪر الله شيرازي بن وجيهه الدين 927هه ۾ قنڌار مان لڏي ٺٽي آيو.

سيد شڪر الله جي نسل مان ٺٽي جي سيدن شڪر الاهي جو سلسلو جاري ٿيو. سيد شڪر الله کي علمي ڪمال  ۽ بزرگي جي ڪري شاهه حسن ارغون پنهنجي حڪومت جو پهريون ”شيخ الاسلام“ ڪري رکيو، پر کيس انهي عهدي جون پابنديون پسند نه آيون ۽ جلد ئي عهدو ڇڏي ڏنائين.

مير ’قانع‘ انهن جي ئي اولاد مان هو۽ سندس سلسلو ستين پشت ۾ وڃي ملي ٿو.

پاڻ 1140هه (28-1727ع) تي ميان نور محمد ڪلهوڙي جي دؤر ۾ پيدا ٿيو ۽ اها تاريخ ”خلق انسانا من السلالة“ مان نڪري ٿي. سندس اصل نالو غلام علي شير هو.

مير علي شير ٺٽي جي اهم عالمن کان تعليم حاصل ڪئي، جنهن ۾ ميان نعمت الله،  ميان محمد صادق، ميان عبدالجليل جي ٻنهي پٽن کان، آخوند محمد شفيع، آخوند ابو الحسن ۽ مولوي مرزا جعفر شيرازي جو نالو پاڻ ٻڌائي ٿو.

مير صاحب جو شاعري سان گهڻو لڳاءُ هوندو هو ۽ ٻارهن سالن ۾ پنهنجو اَٺ هزارن شعرن جو ديوان پورو ڪري ڇڏيو هئائين، جنهن ۾ سڀني صنفن تي طبع آزمائي ٿيل هئي، پر خبر ناهي ته ڇو ان کي درياءَ جي حوالي ڪري ڇڏيائين؟

وري 1155هه ۾ شاعري جو شوق مٿس غالب ٿيو ۽ مير حيدر الدين ابوتراب ڪامل جو وڃي شاگرد ٿيو. شروع ۾ استاد جي ڏنل تخلص ’مظهري‘ سان لکندو رهيو، پر پوءِ ’قانع‘ پسند آيس.

غلام شاهه ڪلهوڙي (1186-1170هه) مير ’قانع‘ کي تاريخ لکڻ تي رکيو ۽ هڪ ڪتاب نثر ۾ ۽ هڪ نظم ۾ شاهنامي وانگر لکڻ شروع ڪيائين، پر مڪمل ٿيڻ کان اڳ نوڪري ڇڏي هليو ويو. ’قانع‘ پنهنجي سڄي زندگي لکڻ ۽ پڙهڻ ۾ گذاري، سندس جن ڪتابن جي باري ۾ معلومات ملي سگهي آهي اهي هيٺيان آهن:

(1) ديوان علي شير (2) مثنوي شمھ از قدرت (3) مثنوي قضا و قدر  (4) نو آئين خيالات (5) مثنوي قصه ڪامروپ (6) ديوان غم (7) ساقي نامو (8) واقعات حضرت شاهه (9) چهار منزله (10) تزويج نامه حسن ۽ عشق (11) اشعار متفرقه در صنائع و تاريخ (12) بوستان بهار معروف مڪلي نامه (هي ڪتاب نثر ۽ نظم ۾ آهي، جنهن ۾ مڪلي قبرستان جي منظرن ۽ مقبرن جو احوال ڏنل آهي.ان جو هڪ نسخو سنڌي ادبي بورڊ ۾ موجود آهي. راشدي صاحب ان تي وڏي محنت ۽ عرق ريزي سان حاشيا ۽ ضروري نوٽ لکي ادبي بورڊ پاران ڇپرايو آهي) (13) مقالات الشعراءِ (14)  تاريخ عباسيه (15) تاريخ عباسيه (نظم) (16) تحفة الڪرام (هي ڪتاب ٽن جلدن ۾ آهي ۽ ٽئي جلد 1304هه ۾ مطبع ناصري دهلي طرفان ڇپجي به چڪا آهن. ڪتاب جو آخري جلد سنڌ جي تاريخ متعلق آهي. راشدي صاحب هن ڪتاب تي ضروري حاشيا ۽ شجرا ڏئي ڪري ادبي بورڊ پاران ڇپرايو آهي) (17) مثنوي اعلان غم (18) زبدة المناقب (19) مختار نامه (ان جو هڪ نسخو سنڌي ادبي بورڊ وٽ محفوظ آهي) (20) نصاب البلغاء (ان ڪتاب جو هڪ نسخو مولانا محمد ابراهيم ڳڙهي ياسيني جي ڪتب خاني ۾ موجود آهي) (21) مثنوي ختم السلوڪ (سنڌي ادبي بورڊ وٽ ان جو هڪ نسخو پيل آهي) (22) طومار سلاسل گزيده (ادبي بورڊ وٽ نسخو موجود آهي) (23) شجره طريقت اهل بيت (24) معيار سالڪان طريقت (ان جو هڪ نسخو برٽش ميوزيم ۾ موجود آهي، جيڪو سن 1242هه ۾ مير مراد علي ٽالپور جي لاءِ لکيو ويو) (25) روضة الانبياء (26) زينت الاخلاق (27) غوثيه (28) مثنوي قصاب نامه (سنڌي ادبي بورڊ ۾ ان جو نسخو موجود آهي) (29) ميزان الافڪار (30) تذهيب طباع (31) سرفراز نامه (32) حديقة البلغاء (نسخو سنڌي ادبي بورڊ وٽ محفوظ آهي) (33) مثنوي ڪان جواهر (34) ميزان فارسي (35) رساله معمامع شرح (نظم ۽ نثر ۾) (36) لب تاريخ ڪلهوڙا (37) بياض محڪ الشعراء (نسخو ادبي بورڊ وٽ آهي) (38) ديوان اشعار (39) قصائد و منقبت (نسخو موجود) (40) انشاء قانع (نسخو موجود) (41) مثنوي محبت نامو (نسخو موجود) (42-43) انهن ٻنهي جا نالا مير مائل جي ڏنل فهرست مان ڊهي چڪا آهن.

”طومار سلاسل گزيده“ ۾ مير ’قانع‘ پنهنجو ۽ پنهنجي پيءُ جو طريقت جو سلسلو نقشبندي ٻڌائي ٿو، پر پنهنجو شيعت ڏانهن لاڙو هيس.

مير ’قانع‘ چوهٺ سالن جي عمر ۾ 1203هه (1788ع) تي وفات ڪئي.

سندس قبر جي جاءِ ته نه لڀجي سگهي آهي، پر يقين سان چئي سگهجي ٿو ته، شڪر الاهي قبرستان جيڪو مڪلي ۾ آهي مدفون هوندو.

(اعجاز الحق قدوسي ”تاريخ سنڌ“ مرڪزي اردو بورڊ لاهور، 1974ع جلد 2/ترجمو ۽ تخليص سنڌي خالد وسير، مهراڻ اڪيڊمي شڪارپور)

 

علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

محمد الناصر اديب

مترجم: عبدالرسول قادري

سندس علي شير نالو، ’قانع‘ تخلص ۽ ٺٽوي، وطن جي نسبت سان آهي. والد جو نالو مبارڪ مير عزت الله هو. هن جوخاندان پُشتان پُشت علمي ۽ روحاني لحاظ کان نهايت ممتاز رهيو. دنيا دولت جي خوشحالي ۾ به ڪنهن کي ڏکيو ڏينهن ڏسڻو نه پيو. هي خاندان گهڻي عرصي کان سنڌ جي قديم ۽ تاريخي شهر ٺٽي ۾ رهاڪو هو. اتي مير علي شير ’قانع‘ سال 1140هجري/ 1728ع ۾ ڄائو. کيس ٻيا به پنج ڀائر هئا:

فخر الدين، يار محمد، محمد امين، محمد صلاح ۽ ضياءُ الدين ’ضياء‘ جڏهن مير علي شير هن پاڻي ۽ مٽيءَ جي جهان ۾ قدم رکيو، ان وقت سنڌ نالي ماتر مغل سلطنت جو حصو هئي ۽ محمد شاهه دهلي تي تخت نشين هو، پر جڏهن مير صاحب جي عمر يارهن سال ٿي ته، نور محمد ڪلهوڙي وڏي ڏاهپ ۽ حڪمت عملي سان سنڌ کي سلطنت دهلي جي چنبي مان آجو ڪرايو. البت اڃا آزادي جي فضا ۾ ساهه کڻندي رڳو هڪ سال ٿيو ته نادر شاهه واءُ مِينهن ڪندو طوفان وانگر برصغير جي سرزمين تي اچي ڪڙڪيو. پهريان دهلي کي تباهه ۽ برباد ڪيو.ا ن کان پوءِ سنڌ جو رُخ ڪيو. البت غنيمت آهي ته هيءُ علائقو تلف تارا جي کان ته بچي ويو، نادر هتي جي ڪلهوڙا حڪومت کي ٻي طرح ڪاپاري ڌڪ هَنيو. هو عمرڪوٽ پهچي ميان نور محمد سان مليو.

هن کان ڏنڊ طور هڪ ڪروڙ روپيا روڪ وصول ڪيا. مٿس سالانه خراج ويهه لک مقرر ڪيو. ميان جو عاليشان ڪتب خانو ۽ ٻه پٽ (مراد ياب خان ۽ غلام شاهه) يرغمال طور پاڻ سان (ايران) وٺي ويو. اهڙي طرح ڪجهه عرصي کان سنڌ جي ڳچيءَ ۾ ايران جي غلاميءَ جو ڳَٽ پئجي ويو. پر هي حالت گهڻي عرصي تائين قائم نه رهي. ان لاءِ ته ايران پهچڻ کان ڪجهه وقت بعد نادر شاهه مارجي ويو ۽ ايراني غلاميءَ جون زنجيرون ڍريون ٿي ويون.

هن سياسي بيوسي ۽ تباهيءَ جي دور ۾ به ٺٽو تمدني، ثقافتي ۽ علمي لحاظ کان تمام گهڻو شاهوڪار هو. ان وقت به سوين دارالعلوم، گهڻا ڪتب خانا ۽ اڻ ڳڻيا مدرسا ۽ مڪتب هئا. علم جو چؤطرف چهچٽو هو. ماڻهن جو خاص شغل درس تدريس ۽ علم ۽ فن جي خدمت ڪرڻ هو.

مير علي شير هن ماحول ۾ شعور جي منزل ۾ قدم رکيو. هن پنهنجو تعليمي سفر شروع ڪيو ته، ان وقت جي بهترين عالمن استادن جي شاگردي نصيب ٿيس. پاڻ فارسي ۽ عربي جو علم ميان نعمت الله، ميان محمد صادق، ميان عبدالجليل ۽ آخوند ابو الحسن ٺٽوي وٽ پڙهيو. مرزا جعفر شيرازي کان به علم پرايائين. پڙهڻ دوران طالب العلمي جي زماني ۾ ئي سندس شعر ۽ شاعري ڏانهن توجهه به رهيو. علم پڙهي فارغ التحصيل ٿيڻ کان پهريائين علم ۾ پُختگي حاصل ڪيائين. غالباً 18، 19 سالن جي عمر ۾ هن درسي نصاب پڙهي پورو ڪيو. سال 1160هه/1747ع ۾ جڏهن سندس عمر ويهه سال ٿي ته کيس سورت، ڄام نگر ۽ ڀُڄ جو سفر ڪرڻو پيو. هن سفر تي وڃڻ جو ڪارڻ معلوم نه ٿي سگهيو، پر هن سفر جو هي فائدو ضرور ٿيو، جو مير صاحب جي گهڻين ئي علمي شخصيتن سان ميل ملاقات ٿي.

سورت ۾ مير سعد الله سورتي(1)  ۽ سندس فرزند مير عبدالولي ’عزلت‘(2). سان مليو. هي اهو ئي ’عزلت‘ آهي، جنهن سان ولي اورنگ آبادي دهلي جو سفر ڪيو هو ۽ ان کان پوءِ اتر هندستان ۾ اردو شاعريءَ جي باقاعدي شروعات ٿي هئي. ان کان علاوه هن سفر ۾ مير صاحب (قانع) جي جن ماڻهن سان ملاقات ٿي، انهن مان گهڻو مشهور ’رضائي‘ محمد اڪرم، محمد عاقل ’ابلھ‘، ’هوشيار‘ ۽ ”تحفة الطاهرين“ جو مصنف محمد اعظم ٺٽوي آهن. هن سفر مان واپسي 1165هه/1752ع ۾ ٿي.

سال 1167هه/1754ع ۾ مير صاحب جي عمر ستاويهه سالن جي هئي ته، ميان نور محمد ڪلهوڙي جو انتقال ٿي ويو. هن کان پوءِ سندس پٽ ميان محمد مراد ياب تخت نشين ٿيو، پر چئن سالن کان پوءِ معزول ڪيو ويو. هن جي جاءِ ٻي ڀاءَ غلام شاهه ورتي. هو هڪ سمجهدار ۽ لائق حڪمران ثابت ٿيو. هن مختلف طرفن کان گهڻو علائقو فتح ڪري سنڌ ۾ شامل ڪيو. حيدرآباد شهر آباد ڪيو ۽ ان کي تخت گاهه بنايو. هن 1182هه/1768ع ۾ حيدرآباد جو پڪو قلعو تعمير ڪرايو. مقصد ته سندس دور ۾ ملڪ ۾ امن امان رهيو ۽ هر طرف خوشحالي ۽ آزادي ڏسجڻ لڳي. پر هي روشن ذهن حڪمران تقريباً سورهن سال حڪمراني جا فرض ڪاميابي سان نباهڻ کان پوءِ 1186هه/1772ع ۾ دنيا مان موڪلائي ويو. هن کانپوءِ ڪلهوڙا خاندان جو انتظامي شيرازو ٽُٽڻ لڳو. ملڪ ۾ اهڙي افراتفري  پکڙي ۽ مار ڌاڙ جي اهڙي بازار گرم ٿي جو، الله پناهه ۾ رکي!

غلام شاهه 1175هه/1761ع ۾ مير علي شير کي پنهنجي خاندان جي تاريخ لکڻ لاءِ ملازم ڪري رکيو. مير صاحب تاريخي واقعن کي نظم ۾ لکڻ شروع ڪيو ۽ ان سان گڏ نثر ۾ به تفصيلي تاريخ لکڻ شروع ڪئي، پر هي ڪم پورو نه ٿي سگهيو ۽ مير صاحب ملازمت ڇڏي پنهنجي شهر ٺٽي واپس موٽي آيو ۽ پوءِ سڄي ڄمار اتي ئي رهيو. سال 1180هه/1766ع ۾ هن پنهنجي گرانقدر تاريخ جو ڪتاب ”تحفة الڪرام“ لکڻ شروع ڪيو ۽ ڳچ سالن جي محنت کان پوءِ ڪتاب مڪمل ڪيو. ان کان علاوه هن نظم ۽ نثر ۾ ٻيا به ڪيترا ڪتاب لکيا. انهن جو مجموعي تعداد ٻه درجن آهي. پاڻ آخر وقت تائين علمي ادبي ڪمن ۾ مشغول رهندي 1203هجري/1789ع ۾ وفات ڪري ويو.

مير علي شير ’قانع‘ هڪ وڏي مرتبي وارو اديب، شاعر ۽ تاريخ نويس هو. هن جو ڪتاب ”تحفة الڪرام“ سنڌ جي ضخيم ۽ تفصيلي تاريخ آهي.ا ن جا ٽي جلد آهن. پهرئين جلد ۾ انبياء ڪرام، بادشاهه ۽ خليفن جا حالات آهن. ٻي جلد ۾ ستن اقليمن جي شهرن ۽ مشاهيرن جو ذڪر آهي. ٽئين جلد ۾ سنڌ جي تاريخ منڍ کان ڪلهوڙن جي دور تائين بيان ڪئي وئي آهي. پير حسام الدين راشدي جي قول موجب: تحفة الڪرام جو هي جلد نهايت قيمتي آهي ۽ سنڌ جي تاريخ تي ڄڻ ته انسائڪلو پيڊيا جي حيثيت رکي ٿو.

(ثناءُ الحق حقي مرتب: ”مسلمان مؤرخين“ اردو، گورنمينٽ بوائز سيڪنڊري اسڪول 1، ناظم آباد ڪراچي، مقاله نگار: محمد الناصر اديب، 1977ع)

 

مير علي شير ’قانع‘

مرزا عباس علي بيگ

سنڌ جي مشهور معروف تاريخ ۽ تذڪره نگار، حيات جاويد ۽ محقق علامه مير سيد علي شير ’قانع‘ اعليٰ الله مقامھ جي مختصر احوال تي پنهنجي ڪتاب جو اختتام ڪريون ٿا.

علامه مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي، جي بزرگن مان سيد شڪر الله بن سيد وجيه الدين، سنه 927هه (1520ع) ۾ قنڌار مان لڏي اچي ٺٽي ۾ سڪونت پذير ٿيو ۽ پوءِ هن سيد جو اولاد شڪر الاهي شيرازي سادات جي نالي سان ٺٽي ۾ مشهور ٿيو. سيد شڪر الله کي،  شاهه حسن ارغون ، سندس بزرگي ۽ ديني علم و فضل ڏسي، پنهنجي عهد حڪومت ۾ ٺٽي جو پهريون شيخ الاسلام مقرر ڪيو، ليڪن ڪجهه عرصي کان پوءِ هن سيد کي ڪي پابنديون پسند نه آيون جنهن ڪري کيس پنهنجي عهدي تان علحده ٿيڻو پيو. ’قانع‘ مذڪور سيد جي نائين پيڙهي مان هو.

مير علي شير ’قانع‘ بن سيد عزت الله جي ولادت سنه 1140هه (1727ع) ۾ ٺٽي ۾ ميان نور محمد خان ڪلهوڙي، جي عهد حڪومت ۾ ٿي ۽ هيٺين عالمن کان پنهنجي تعليم و تربيت حاصل ڪيائين، ميان نعمت الله،  ميان محمد صادق،  آخوند محمد شفيع،  آخوند ابو الحسن، مولوي مرزا جعفر شيرازي، ۽ آخر ۾ پنهنجي وقت جي يگانه روزگار عالم، شاعر مير حيدر الدين ابو تراب ’ڪامل‘ جي شاگرديءَ جو شرف حاصل ڪيائين. جنهن استاد ڪامل، پهرين سندس لاءِ ’مظهري‘ تخلص تجويز ڪيو، ليڪن ڪجهه عرصي کان پوءِ ’قانع‘ پنهنجو تخلص ڪيائين.

کيس ننڍي هوندي کان ئي شعر چوڻ جو ذوق شوق هوندو هو. ٻارنهن سالن جي عمر ۾، اڃا تعليم حاصل ڪري رهيو هو ته پنهنجو ديوان مرتب ڪري جنهن ۾ پنهنجو نالو بطور تخلص جي استعمال ڪيائين. مذڪوره ديوان ۾ سڀئي اصناف سخن موجود هئا. ليڪن خدا ڄاڻي ڪهڙي سبب پاڻ ئي پنهنجو ديوان درياهه داخل ڪيائين.

مير ’قانع‘، ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي حڪم سان سندس عهد حڪومت ۾ سنه 1175هه (1761ع) ۾ ڪلهوڙا خاندان جي تاريخ لکڻ لاءِ مقرر ٿيو. مير ’قانع‘ هڪ تاريخ نظم ۾ شاهنامي جي طرز تي ۽ ٻي تاريخ نثر ۾ لکڻ شروع ڪيائين. هي ٻئي ڪتاب اڃا مڪمل ئي نه ٿيا ته ڪن سببن ڪري ملازمت ڇڏي خدا آباد مان واپس پنهنجي وطن ٺٽي موٽي آيو.

مير ’قانع‘ پنهنجي سڄي عمر ۾ ٻه چار دفعه سير سفر لاءِ نڪتو باقي سموري زندگي جو عرصو، تاليف، تصنيف جي مشغولي ۾ رهندي پنهنجي وطن ٺٽي ۾ بسر ڪيو.

مير ’قانع‘ جا تصنيف ڪيل نثر توڙي نظم، ننڍا وڏا ڪل ٻائيتاليهه ڪتاب آهن، جي علم و ادب جا شاهڪار آهن. جن مان ڪجهه ڪتاب موجوده وقت ۾ ناپيد آهن. اهو سمورو علمي سرمايو مير ’قانع‘ پنهنجي وفات وقت بطور يادگار جي ڇڏيو. جنهن تي سنڌ ملڪ جيترو به ناز ڪري سو ٿورو آهي. مير 

علي شير ’قانع‘ اهو سنڌ جو محسن آهي. جنهن سنڌ جي ادبي، ملڪي ۽ سياسي تاريخ کي حياتِ نو بخشي. سندس تصنيفات تي نظر ڪندي معلوم ٿئي ٿو ته مير ’قانع‘ پنهنجي بزرگن وانگر اهل تشيع هو.

تذڪرن ۽ تواريخن جي ورق گرداني ڪندي خبر پوي ٿي ته مير 

علي شير ’قانع‘ پنهنجي حياتيءَ جا پويان سال ٺٽي کان ٻاهر نه نڪتو. مير عظيم الدين ’عظيم‘ ٺٽوي ميان سرفراز خان جو درباري شاعر هو. يقيناً ’قانع‘ جيڪي ميان سرفراز خان جي مدح ۾ قصيدا چيا آهن سي ’عظيم‘ سندس پاران ميان جي دربار ۾ پڙهندو هو. ازانسواءِ مير ’قانع‘ هڪ فارسي ڪتاب منظوم ”سرفراز نامه“ به لکيو، گمان آهي ته نالي جي مناسبت سبب شايد اهو ڪتاب مير ’قانع‘، سرفراز خان جي نالي معنون ڪيو هجي. ميان سرفراز خان به مير ’قانع‘ کي وقت بوقت سندس قدرداني ڪري انعام اڪرام ۽لوازمن سان نوازيندو رهندو هو. ميان سرفراز خان پنهنجي بزرگن جي شاهي قانون کي برقرار رکندي سنه 1188هه (1774ع) ۾ مير ’قانع‘ کي روزانه وظيفي ڏيڻ جو پروانو عطا ڪيو.

مير ’قانع‘ وفات وقت چار فرزند ڇڏيا جن مان قابل فخر  مير غلام علي ’مائل‘ جيڪو اڳتي هلي مير ڪرم علي خان ٽالپور جو خاص مصاحب ۽ درباري شاعر ٿيو.

مير ’قانع‘ چوهٺ سالن جي عمر ۾ سنه 1203 هه (1788ع) ۾ وفات ڪئي ۽ پنهنجي آبائي شڪر الاهي قبرستان مڪلي (ٺٽه) تي مدفون ٿيو.

مير علي شير ’قانع‘ پنهنجي دور ۾ جن عالمن ۽ شاعرن کي ڏٺو، جن مان ڪي کانئس عمر ۾ وڏا بزرگ هئا ۽ ڪي سندس همعصر شاعر هئا ۽ جن مان هر هڪ پنهنجي دور جو يگانئه روزگار عالم ۽ قادر الڪالم شاعر هو، تن جا اسماء گرامي هي آهن: مخدوم محمد هاشم (متوفي 1174هه)، مخدوم محمد معين (متوفي 1161هه)، مخدوم  ضياءُ الدين، ميان نعمت الله، ميان محمد صادق، آخوند محمد شفيع، آخوند ابوالحسن، علامه محسن ٺٽوي، مولوي غلام علي ’مداح‘، ٻالچند ’آزاد‘، شيوڪرام ’عطارد‘، شيخ محمد محفوظ ’سرخوش‘، غلام علي ’مومن‘، محمد پناه ’رجا‘، مير ابو البقا ’بهرور علي‘، مير حيدر الدين ’ڪامل‘. المختصر مير ’قانع‘ جو دؤر جيتري قدر سياسي ۽ ملڪي حالتن سبب اندوهناڪ هو، اوتري قدر علمي، ثقافتي لحاظ کان روشن ۽ خوشگوار به هو.

غزل

بمن ده جرعۂ مئی ميتوان شد حلّ مشکلها

الا يا ايها الساقی ادر کاساَ وناولها

سرِ نافِ غزالانِ حرم بر تيغ می بندند

ز پس از جعد مشکينش فتاده خون در دلها

قدم زن از سراي تن برون زين کاروان بگذر

جرس فرياد ازان دارد که بر بنديد محملها

مير علي شير ’قانع‘ جو سير و سفر:

مير علي شير ’قانع‘ جي سموري زندگي سراسر علمي هئي، تنهنڪري ڀانئجي ٿو ته هن پنهنجو وقت دنيا جي ٻين مشغلن ۾ نه وڃايو ۽ گهڻو ڪري گهر ۾ رهي تصنيف و تاليف ڪندو هو. سواءِ هڪ معمولي وقفي جي، جنهن ۾ هن کي نامعلوم سببن ڪري سورت، ڄام ننگر ۽ ڀڄ جو سفر درپيش آيو. سنه 1160هه (1747ع) ۾ سورت ويو، جتي مير سعد الله سورتي ۽ ان جي فرزند مير عبدالولي ’عزلت‘ سان ملاقات ٿي ۽ ساڳئي ئي سفر ۾ ڪيترن ئي عالمن ۽ بزرگن سان رهاڻيون ڪيائين. جهڙوڪ ’رضائي‘ شاعر، سورت کان لاهري بندر تائين ساڻس گڏ ٻيڙيءَ ۾ آيو. محمد اڪرم، جيڪو اصل ٺٽي جو شاعر هو، ليڪن زندگيءَ جو ڪيترو ئي عرصو دهلي، دکن ۽ سورت ۾ مختلف سرڪاري منصبن تي ماڻيائين. ’قانع‘ جڏهن سورت کان واپس وطن ٿيو تڏهن محمد اڪرم به ساڻس گڏ آيو. ”تحفة الطاهرين“ جي مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽوي جي ملاقات به ’قانع‘ سان سورت ۾ ٿي، جو ان وقت محمد اعظم سورت ۾ مقيم هو. ڄام ننگر عرف اسلام آباد کي ’قانع‘ ساڳي ئي سفر دوران ڏٺو، جتي محمد عاقل ’ابله‘ جونا ڳڙهيءَ سان ملاقات ٿي، جو شاعر هو ۽ ٺٽي جي ميان ابو القاسم جو شآگرد هو. اهڙيءَ طرح ساڳي ئي سفر ۾ جڏهن ’قانع‘ ڀڄ ننگر ويو، تڏهن سندس ملاقات هڪ ايراني شاعر ’هوشيار‘ صفاهاني سان ٿي، جيڪو پوءِ ٺٽي ۾ آيو، جتان وري هندستان هليو ويو. سورت بندر کان موٽندي ’قانع‘ سان گڏ ’مفلس‘ شاعر به ٻيڙي ۾ همسفر هو، جيڪو سنڌ ڏانهن قلندر شهباز جي زيارت لاءِ پئي آيو.

’قانع‘ جي تصنيفات:

ديوان قانع 1152هه، مثنوي شمه از قدرت حق سنه 1165هه، مثنوي قضا و قدر سنه 1167هه، نو آئين خيالات سنه 1169هه، مثنوي قصه کامروپ سنه 1169هه، ديوان غم سنه 1171هه، ساقي نامه سنه 1174هه، واقعات حضرت شاهه سنه 1174هه، چهار منزله  سنه 1174هه، تزويج نامه حسن و عشق سنه 1174هه، اشعار متفرقه در صنائع و تاريخ سنه 1174هه، بوستانِ بهار معروف به مکلي نامه سنه 1174هه، مقالات الشعراء سنه 1174هه، تاريخ عباسيه سنه 1175هه، تاريخ عباسيه (منظوم) سنه 1175هه، زبدة المناقب سنه 1192هه، مختار نامه ثقفي سنه 1194هه، نصاب البلغاء سنه 1198هه، مثنوي ختم السلوک سنه 1199هه، طومار سلاسل گزيده سنه 1202هه، شجره طريقت اهل بيت سنه 1202هه، معيارِ سالڪان طريقت سنه 1202هه، روضة الانبياء، زينت الاخلاق، غوثيه؛ مثنوي قصاب نامه، ميزان الافکار، ”تذهيب طباع، سرفراز نامه، حديقه بلغاء، مثنوي کانِ جواهر، ميزانِ فارسي، رساله معمامع شرح، لب تاريخ ڪلهورا، بياض محک الشعراء، ديوان اشعار، قصائد و منقبت، انشاءِ قانع، مثنوي محبت نامه.

(مرزا عباس علي بيگ ”خدا يار خاني ميان سرفراز خان عباسي“ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄام شورو، 1980ع)

 

مير علي شير ’قانع‘

(1727ع-1788ع)

ڊاڪٽر عبدالغفور ميمڻ سنڌي

سنڌ جي عظيم محسن، مؤرخ ۽ شاعر، مير علي شير ’قانع‘(1)ولد سيد عزت الله شاهه جي ولادت، ڪلهوڙن جي دور (ميان نور محمد خان جي ڏينهن) ۾، 5 جمادي الثاني 1140هه مطابق 28 جون 1727ع تي ٺٽي ۾ ٿي هئي. سندس بزرگن مان سيد شڪر الله ولد سيد وجيھ الدين هڪ ڪامل ولي ۽ وڏي بزرگيءَ وارو شخص هو، جيڪو 927هه (1520ع) ۾ قنڌار مان لڏي، ٺٽي (سنڌ) ۾ اچي رهيو هو. ديني علم ۽ فضل جي لحاظ کان شاهه حسن ارغون کيس ٺٽي جو پهريون ”شيخ الاسلام“ مقرر ڪيو هو.(2)

1111هه(1699ع) ڌاري، سنڌ اندر چار سؤ کن ديني مڪتب ۽ مدرسا قائم ٿيل هئا. مير ’قانع‘ به پنهنجي تعليم جو آغاز ميان نعمت الله(3)، ميان محمد صادق، آخوند محمد شفيع(4)، آخوند ابو الحسن(5)، ۽ مولوي مرزا جعفر شيرازيءَ جهڙن جيد عالمن ۽ ديني خواه دنيوي علمن جي ڪاملن وٽان ڪيو. اڃا 12 سالن جو مس ٿيو، ته شعر چوڻ جو شوق جاڳيس. چوڻ ۾ اچي ٿو، ته انهيءَ ڪمسن عمر ۾ ”ديوان“ به مرتب ڪيو هئائين.(1) کيس وڏو مطالعو هو 1175هه (1761ع) ڌاري ميان غلام شاهه ڪلهوڙي(2) وٽ خدا آباد (موجوده دادو ضلعو) ۾ ”درٻاري ليکڪ“ مقرر ٿيو، جتي ”ڪلهوڙا خاندان جي تاريخ“ لکڻ جو مٿس ڪم سونپيو ويو، جنهن کي 1174هه (1761ع) کان هٿ ۾ کنيائين.

مير ’قانع‘ تاريخ کي ٻن نمونن ۾ لکڻ لڳو. نظم ۾ شاهنامي جي طرز اختيار ڪيائين؛ ۽ نثر ۾ وري خالص ادبي انداز برقرار رکيائين. هي ٻئي ڪتاب اڃا آخري مرحلن ۾ ئي هئا، ته خدا آباد کي خدا حافظ چئي، ٺٽي کان اچي نڪتو. غالباً ٻن سالن جي وقفي بعد، 1180هه (1766ع) ۾ ”تحفة الڪرام“ نالي ڪتاب قلمبند ڪرڻ لڳو.(3) سندس چاليهه ڪتاب ٻيا به آهن، جيڪي سمورا فارسي زبان ۾ قلبند ٿيل آهن. زندگيءَ جو وڏو عرصو تصنيف و تاليف ۾ رهي، ڪجهه وقت لاءِ ڄام ننگر، سورت(4) ۽ ڀڄ تائين به سير سفر ڪيو هئائين.

شروعات کان وٺي سندس وڏن جي معاشي حالت بهتر هئي. هو خوشحال ۽ فارغ البال هئا. کانئس پوءِ به حسب دستور هي گهراڻو تنخواهون، وظيفا، خلعتون ۽ وڏا انعام اڪرام چوڙيندو ماڻيندو رهيو. پڇاڙيءَ ۾ 1203هه (1787ع) کيس مختلف بيمارين نهوڙي وڌو. سخت ڪمزوريءَ سببان، ويهڻ بجاءِ ليٽي به لکندو رهيو. آخر 63 ورهين جي ڄمار ۾، 7 شوال 1203هه مطابق 22 فيبروري 1788ع تي عظيم المرتبت اديب، مؤرخ ۽ شاعر ٺٽي ۾ وصال ڪيو پٺيان ٽي فرزند(1) ڇڏيائين. سندس شاگردن جو تعداد به گهڻو هو. خود خاندان ۾ ئي ڪيترا عالم، اديب ۽ شاعر پيدا ڪيائين.

(پروفيسر عبدالغفور سنڌي ”عظيم سنڌي انسان“ ماڊرن بوڪ اسٽور لاڙڪاڻو، 1981ع)

 

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي

سنڌ جي عظيم مؤرخ مير علي شير ’قانع‘ جا سنڌ جي رهاڪن تي ايترا ته احسان آهن، جو هو صدين تائين لاهي نه سگهندا. هي اهو مؤرخ آهي، جنهن سنڌ جي تواريخ کي صحيح نموني ۾ جيئرو رکيو ۽ اسان تائين پهچايو.

سنڌ جي سرزمين وقت به وقت جيڪي وڏا عالم، فاضل، بلند پايه شاعر، باڪمال مؤرخ ۽ اهل دل بزرگ پيدا ڪيا آهن، انهن جو مفصل احوال مير علي شير ’قانع‘ اسان تائين پهچايو آهي. مير علي شير ’قانع‘ ”تحفة الڪرام“، ”مقالات الشعراءِ“ ۽ ”مڪلي نامه“ ۾ سنڌ جي انهن باڪمال هستين جو احوال قلمبند نه ڪري ها، ته هوند اسان پنهنجي بزرگن جي حالات کان اڻواقف رهون ها ۽ سنڌ جو اهو شاندار ماضي، جنهن تي اسان کي بجا طور فخر آهي، ان کان بيخبر هجون ها.

هن شيرازي سيد کي سرزمين سنڌ جي ڀلاري ڀونءَ سان بي انتها پيار هو، جنهن جو ثبوت سندس تصانيف: ”تحفة الڪرام“، ”مقالات الشعراء“ ۽ ”مڪلي نامه“ ڪتاب آهن، جيڪي سنڌ جي سرزمين جي تاريخ ۽ ثقافت کي نکيڙي نروار ڪري اسان جي آڏو آڻين ٿا ۽ چٽيءَ طرح ٻڌائين ٿا ته سرزمين سنڌ علم جي کاڻ هئي، جنهن جي جواهرن جي جوت جي جلوي نه صرف سرزمين سنڌ کي منور ڪيو، پر پري پري تائين پنهنجي جمال جي جوت جو جلوو پهچايو.

مير علي شير ’قانع‘ اهو محسوس ڪيو ته سنڌ جي وڏي ۾ وڏي خدمت اها آهي ته، انهن عظيم شخصيتن ۽ هستين جي ياد محفوظ رهي ۽ سنڌ جي شهرن ۽ ڳوٺن، واهڻن ۽ وستين جي تواريخ ۽ جاگرافيائي حيثيت بيان ڪئي وڃي، جيئن پويان پنهنجي تواريخي روايتن کان واقف ٿين. انهيءَ ڪري هن نه فقط سنڌ جي سياسي تواريخ لکي، پر سنڌ جي شهرن ۽ ڳوٺن، واهڻن ۽ وستين، واهن ۽ درياهن تي به وس آهر، جيڪا معلومات ملي سگهيس، اها قلمبند ڪيائين. نه فقط ايترو، پر سنڌ جي مکيه شهرن جي عالمن ۽ فاضلن، بزرگن ۽ ولين، شاعرن ۽ سورهين تي به تفصيل سان لکيائين، ايتري قدر جو سنڌ جو ڪوبه اهڙو ناليرو شهر نه ڇڏيائين، جنهن جي بزرگن ۽ اهم شخصيتن جو احوال پنهنجي تواريخ ۾ محفوظ نه ڪيائين. هن جي آڏو سنڌ جي سرزمين جون پراڻيون حدون هيون، جنهن ۾ ملتان جو علائقو ۽ سبي جو ڀاڱو به اچي ٿي ويا. انهيءَ ڪري سنڌ جي شهرن ۽ بزرگن جو احوال ملتان کان شروع ڪيائين ۽ وڃي منگهي جي طوق تي دنگ ڪيائين.

مير علي شير ’قانع‘ جو اهو وڏو ڪمال آهي جو هن اهو مواد گهر ويٺي هٿ ڪيو آهي. هن ان ڏس ۾ ڪي ڪشالا ڪڍي، اهي ماڳ ۽ مڪان ڏسي احوال قلمبند نه ڪيو آهي، پر واسطيدار ماڻهن کان پڇا ڳاڇا ڪري احوال ۽ بيان قلمبند ڪيا آهن. ان ڳالهه جو اعتراف هن ”تحفة الڪرام“ جي جلد ٽئين جي ڀاڱي ٻئي جي منڍ ۾ ڪيو آهي. لکي ٿو:

”جنهن صورت ۾ هيءُ ٿورڙيءَ معلومات وارو (مصنف) اڪثر جاين جي ڏسڻ کان سواءِ غائبانه، رڳو ڪتابن مان چونڊي يا زبانن کان ٻڌي، هن سلسلي جي تحرير ڪري ٿو، باوجود يڪ وس پڄندي، روايتن جي صحت ۾ ڪوبه قصور ڪونه ڪيو اٿس، تاهم جيڪڏهن بشري تقاضا موجب، جنهن سان سهو ۽ نسيان لازمي آهي. ]ڪا غلطي ۽ ڪوتاهي ٿي ويئي هجي ۽[ ڪنهن پياري کي وڌيڪ تحقيق جي توفيق ٿئي، ته انهيءَ کي اصلاح لاءِ عرض آهي.“(1)

ان جي باوجود سندس بيان ۽ احوال گهڻي ڀاڱي صحيح آهن ۽ سنڌ جي تاريخ لاءِ اهم ۽ بنيادي ماخذ جي حيثيت رکن ٿا.

سنڌ جي هن  باڪمال مؤرخ هڪ علمي خاندان ۾ اک کولي. سندس نسب جو سلسلو امير سيد فضل الله المحدث الحسيني  الدشتڪي الشيرازيءَ تائين ملي ٿو. سندس خاندان جا سمورا بزرگ وڏا عالم ۽ فاضل ٿي گذريا آهن. مير صاحب پنهنجي بزرگن جو احوال ”تحفة الڪرام“ جي ٽين جلد ۾ قاضي سيد شڪر الله اول کان وٺي پاڻ تائين ڏنو آهي. فقط خاندان جي انهن فردن جو ذڪر ڪيو اٿس، جيڪي سنڌ ۾ وارو وڄائي ويا. قاضي سيد شڪر الله، مرزا شاهه حسن ارغون جي ڏينهن ۾ سنه 927هه ۾ ٺٽي ۾ پهتو ۽ قضا جي عهدي تي سرفراز ٿيو.

مير صاحب پنهنجي ايراني بزرگن جو ذڪر پنهنجي ڪتاب ”مقالات الشعراءِ“ ۾ ڏنو آهي. سندس معلومات جا ماخذ ”تاريخ حبيب السير“، ”هفت اقليم“ ۽ ”مجالس المومنين“ آهن.

مير صاحب جا وڏا اصل ۾ شيراز ۾ رهندا هئا. ان کان پوءِ ان خاندان جو بزرگ سيد الجليل امير اصيل الدين عبدالله، اٺين صدي هجريءَ ۾ شيراز مان لڏي اچي هرات ۾ ويٺو. ان خاندان جو بزرگ قاضي سيد شڪرالله شيرازي ولد سيد وجھ الدين هرات کان قنڌار آيو ۽ سندس سمورا بزرگ وڏا عالم ۽ فاضل هئا ۽ دين و ايمان جا روشن ڏيئا هئا، انهن جي وجود ٺٽي جي شهر کي علمي فيض رسايو. قاضي سيد شڪر الله جي نالي پٺيان ٺٽي ۾ شڪر الاهي ساداتن جو سلسلو شروع ٿيو، انهيءَ موتين جي مالها جو هڪ منور موتي مير علي شير ’قانع‘ آهي. سندس علم جو درياءُ اڄ تائين جاري آهي؛ جنهن مان هينئر به سنڌ جي تاريخ جا پياسي پنهنجي اُڃ اجهائين ٿا. هن سنڌ جي علمي فيض کي روشن ڪري پاڻ کي به لافاني بڻائي ڇڏيو. هينئر سنڌ جي تاريخ ۽ مير علي شير ’قانع‘ لازم ۽ ملزوم آهن. جيستائين هن ڪائنات ۾ سنڌ جو وجود سلامت آهي، تيستائين هن بي مثل مؤرخ جو نالو به دائم ۽ قائم رهندو.

مير علي شير ’قانع‘ سنه 1140هه مطابق سنه 1727ع ۾ تولد ٿيو. هي اهو زمانو هو، جڏهن سنڌ ۾ ميان نور محمد ڪلهوڙو حڪومت ڪري رهيو هو. انهن ڏينهن ۾ ٺٽو علم جو هڪ عظيم مرڪز هو ۽ علمي اوج جي سلسلي ۾ قرطبه، دمشق ۽ بغداد سان ڪلهو هڻي رهيو هو. بي شمار مدرسا آباد هئا ۽ ڪي ئي ڪتبخانا علم جي پانڌيئڙن جي ڪشش جو سبب هئا. مير علي شير ’قانع‘ جي ولادت کان 30 سال اڳ هڪ انگريز سياح هيملٽن سنڌ ۾ آيو هو، جنهن جي بيان موجب ٺٽي ۾ 400 وڏا مدرسا موجود هئا، جن کي اڄ جي مفهوم موجب ڪاليج چئي سگهجي ٿو. ان مان ٺٽي جي علمي فضيلت جو اندازو بخوبي لڳائي سگهجي ٿو. اهڙي علمي ماحول ۾ مير علي شير ’قانع‘ جي تعليم ۽ تربيت ٿي. هن پنهنجي تحصيل علم جو تفصيل بيان نه ڪيو آهي، البته وچ وچ ۾ پنهنجي چند استادن جو احوال ڏنو اٿس، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته هن ان زماني جي جيد عالمن کان تعليم حاصل ڪئي. هن ميان عبدالجليل جي فرزند ميان نعمت ۽ ميان محمد صادق جي مدرسن ۾ علم حاصل ڪيو. ان کان سواءِ هن آخوند محمد شفيع جو نالو به پنهنجي استادن ۾ کنيو آهي، جنهن کان هن ابتدائي تعليم حاصل ڪئي. فارسيءَ جو شاعر آخوند ابو الحسن ’بي تڪلف‘ به سندس استادن مان هو. مولوي مرزا جعفر شيرازي انهن ڏينهن ۾ سير ۽ تفريح جي خيال سان ٺٽي ۾ آيو ۽ ڪجهه وقت رهيو. مير صاحب ان بزرگ وٽ به وڃي ڪجهه پرايو.

مير صاحب جو خاندان شروع کان وٺي خوش حال ۽ فارغ البال رهيو، سڀني حڪمرانن طرفان کين وظيفا، خلعتون ۽ انعام اڪرام ملندا رهيا. ميان نور محمد جي طرفان، مير علي شير ’قانع‘ جي والد سيد عزت الله کي جڳت پور ۽ ڪڪرالي ۾ ڪي ڳوٺ جاگير طور مليا، ان کان سواءِ هن خاندان کي وقت بوقت ڪيترائي انعام اڪرام ملندا رهيا. اهي انعام اڪرام ٽالپرن جي زماني ۾ به کين ملندا رهيا. ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته مير علي شير ’قانع‘ فارغ البال زندگي گذاري. کيس معاشي مونجهاري جي ڪنهن به وقت تڪليف نه هئي. سندس سڄي زندگي ڪشادگيءَ ۽ عزت آبروءَ سان گذري. انهيءَ ڪري معاش جي فڪر کان بي پرواهه ٿي سڄي عمر لکندو رهيو. ننڍڙو ئي هو، جو 12 سالن جي عمر ۾ قلم هٿ ۾ کنيائين ۽ ويندي وفات کان هڪ سال اڳ تائين لاڳيتو لکندو رهيو.

ڪلهوڙن جي زماني ۾ ميان غلام شاهه سندس صلاحيتون پرکي کيس پنهنجي خاندان جي تواريخ لکڻ لاءِ پاڻ وٽ خدا آباد گهرايو. مير صاحب جو تقرر تواريخ نويسيءَ جي عهدي تي سنه 1175هه مطابق سنه 1761ع ۾ ٿيو. هن فردوسيءَ جي ”شاهه نامي“ جي طرز تي فارسي نثر ۾ ڪلهوڙن جي تواريخ متعلق لکڻ شروع ڪيو، پر معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب ٿوري وقت کان پوءِ ٺٽي موٽي آيو ۽ هيءُ ٻئي ڪتاب مڪمل ڪري نه سگهيو. افسوس جو اهي ڪتاب لکجي نه سگهيا، ورنه سنڌ جي تواريخ جو هڪ اهم ماخذ اڄ اسان جي آڏو هجي ها. ميان غلام شاهه جي درٻار کان موٽي اچي مير صاحب سنه 1180هه مطابق سنه 1766ع ۾ ”تحفة الڪرام“ لکڻ شروع ڪيو. ان ۾ ڪلهوڙن جو ذڪر مختصر نموني ۾ ڪيو اٿس ۽ ڄاڻايو اٿس ته ڪلهوڙن جي تواريخ بابت هو جدا ڪتاب لکندو، پر معلوم ٿئي ٿو ته هو اهو ڪتاب لکي نه سگهيو.

مير صاحب خدا آباد جي سفر کان سواءِ سنه 1160هه مطابق سنه 1747ع ۾ ’سورت‘ ويو، جتي مير سعد الله سورتي ۽ ان جي فرزند مير عبدالولي ’عزلت‘ سان سندس ملاقات ٿي. ”تحفة الطاهرين“ جي مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽويءَ جي ملاقات به ساڻس سورت ۾ ٿي، جيڪو انهن ڏينهن ۾ سورت ۾ رهندو هو. ان کان سواءِ واٽ تي ٻين به ڪيترن عالمن ۽ شاعرن سان سندس ملاقات ٿي. سورت بندر کان موٽڻ وقت ’مفلس‘ شاعر به ٻيڙيءَ ۾ ساڻس همسفر هو، جيڪو سنڌ ڏانهن قلندر لال شهباز جي زيارت لاءِ اچي رهيو هو. انهيءَ سفر کان سواءِ مير صاحب ٻيو ڪيڏانهن به نه نڪتو، بلڪه سموريون مشغوليون ختم ڪري تصنيف ۽ تاليف جي ڪم ۾ رڌل رهيو. لکڻ سان گڏ کيس مطالعي جو به تمام گهڻو شوق هو. ان زماني ۾ ٺٽي ۾ تمام وڏا ڪتب خانا هئا، جن ۾ دنيا جا سمورا مشهور ڪتاب موجود هئا. خود مير صاحب وٽ به پنهنجو وڏو علمي ذخيرو هو. مير صاحب نه فقط پنهنجي علمي ڪتب خاني جا سمورا ڪتاب پڙهيا، پر ٻين عالمن جي ڪتب خانن مان به مستفيض ٿيندو رهيو.

فارسي نثر ۽ نظم ۾ مير صاحب ڪيترائي ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيا. هو نثر نويس، مؤرخ ۽ تذڪره نويس هجڻ سان گڏ، فارسيءَ جو بلند پايه شاعر به هو. هن ٻارهن ورهين جي عمر ۾ ان وقت شعر لکڻ شروع ڪيو، جڏهن اڃا مدرسن ۾ پڙهندو هو. انهيءَ ئي زماني ۾ اَٺن هزارن شعرن تي مشتمل ”ديوان“ لکيائين، جيڪو پوءِ ضايع ڪري ڇڏيائين. پوءِ ڪجهه وقت شعر لکڻ کان خاموش رهيو. سنه 1155هه ۾ وري کيس شعر لکڻ جو شوق جاڳيو ۽ ٺٽي جي مشهور شاعر مير حيدر الدين ’ڪامل‘ کي شاعريءَ ۾ استاد ڪري قبوليائين، جنهن سندس تخلص ’مظهري‘ رکيو، جنهن مان شاعريءَ جي نئين دؤر جو سال 1155هه نڪري ٿو. مير صاحب ڪجهه وقت ’مظهري‘ تخلص قائم رکيو، پر پوءِ ’قانع‘ تخلص اختيار ڪيائين، جيڪو آخري عمر تائين سندس نالي سان شامل رهيو ۽ هينئر به سندس نالي جو لازمي جُز معلوم ٿئي ٿو.

مير صاحب جيڪي ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيا، انهن جي صحيح تعداد جو پتو پئجي نه سگهيو آهي. البته جن ڪتابن جا نالا ملن ٿا، انهن جو تعداد ٻائيتاليهه آهي. ان کان سواءِ سندس ڪيترائي ڪتاب نامڪمل رهجي ويا. ڪتاب ”مقالات الشعراءِ“ مان معلوم ٿئي ٿو ته هن سنه 1174هه تائين ٽيهه هزار بيت لکيا هئا. 28 سال پوءِ به اهو سلسلو جاري رهيو. خبر نه آهي ته ان مان ڪيترو ذخيرو ضايع ٿي ويو آهي ۽ ڪيترو باقي بچيو آهي.

مير صاحب جو خاندان اهل تشيع ڏانهن مائل هو. مير صاحب جي ڪتابن ”مختارنامه“، ”اعلان غم“، ”زبدة المناقب“ ۽ ”منقبتن ۽ سلامن“ جي ڪثرت مان به اهو ئي اندازو ٿئي ٿو ته، مير صاحب به تشيع ڏانهن مائل هو. ليڪن هو وڏو فراخ دل، غير متعصب ۽ وسيع المشرب هو. ڪن جاين تي هن ٽن يارن جي تعريف به ڪئي آهي. سندس والد ته نقشبندي طريقي ۾ بيعت ٿيل هو، جنهن جو ذڪر مير صاحب پنهنجي ڪتاب ”طومار سلاسل گزيده“ ۾ ڪيو آهي. ان ۾ ڏيکاريو اٿس ته سندس والد مخدوم آدم جي ڏهٽي ميان محمد جو مريد هو، جيڪو ٺٽي جي مشهور بزرگ مخدوم ابوالقاسم نقشبنديءَ جو مريد هو. لُواري شريف درگاهه جو باني سلطان الاولياء خواجه محمد زمان قدس سره به ساڳئي بزرگ ميان محمد جو مريد هو. انهيءَ لحاظ کان مير عزت الله سندس پير ڀائي هو. انهيءَ کان سواءِ مير صاحب جي ناناڻن مان سيد رحمت الله عرف سيد مٺو به مخدوم ابوالقاسم نقشبنديءَ جو مريد هو. اهڙيءَ طرح سندس خاندان جا ٻيا فرد به نقشبندي سلسلي سان وابسته هئا.

مير صاحب چوهٺ سالن جي عمر ۾ سنه 1203هه مطابق سنه 1788ع ۾ وفات ڪئي. آخوند غلام محمد ٺٽويءَ ”عليه الرضوان“ مان سندس وفات جو سال ڪڍيو. کيس چار فرزند ٿيا: مير غلام علي ’مائل‘، غلام ولي الله، مير امير علي ۽ سيد ڪاظم.

مير صاحب جي جن ٻائيتاليهه ڪتابن جا نالا ملن ٿا، انهن مان ڪن ڪتابن ۾ سندس شعر آهي جهڙوڪ: مثنوي قصئه ڪامروپ، ديوان قالِ غم، ساقي نامه، چهار منزله، اشعار متفرقه در صنايع و تواريخ،  مثنوي ختم السلوڪ، قصاب نامه، غوثيه، زينت الاخلاق، ميزان الافڪار، مثنوي ڪان الجواهر، ديوان اشعار ۽ قصائد و منقبت.

مير صاحب سنڌ جي تواريخ ۽ بزرگن جي ذڪر متعلق جيڪي ڪتاب لکيا آهن، انهن مان ”تحفة الڪرام“، ”مقالات الشعراء“، ”بوستان بهار“ معروف به ”مڪلي نامه“، ”تواريخ عباسيه“، ”طومار سلاسل گزيده“، ”شجره اطهر اهل بيت“  ۽ ”معيار سالڪان طريقت“ قابل ذڪر آهن.

”مقالات الشعراء“ ۾ سنڌ جي فارسي شاعرن جو تذڪرو آهي. هن ۾ انهن شاعرن کي به شامل ڪيو ويو آهي، جيڪي ٻاهران اچي سنڌ ۾ رهيا يا سنڌ مان لانگهائو ٿيا. سنڌ جي فارسي گو شاعرن تي هيءُ پهريون تذڪرو آهي. ان کان اڳ ۾ سنڌ جي فارسي شاعرن تي ڪوبه تذڪرو نه لکيو ويو هو. هيءُ تذڪرو محترم پير حسام الدين شاهه راشدي صاحب ايڊٽ ڪيو آهي ۽ سنڌي ادبي بورڊ طرفان شايع ٿيو آهي.

”طومار سلاسل گزيده“ ۾ سنڌ جي بزرگن جي طريقت ۽ بيعت جو سلسلو بيان ڪيو ويو آهي ۽ ”معيار سالڪان طريقت“ ۾ سنڌ جي بزرگن ۽ صوفياءِ ڪرام جو مجمل ذڪر ڪيو ويو آهي. ”مڪلي نامه“ ۾ مڪليءَ جي نظارن، مقبرن، ميلن ۽ ٺٽي جي رنگينين جو ذڪر نظم مقفع نثر ۾ ڪيو ويو آهي. هيءُ ڪتاب به محترم پير حسام الدين شاهه راشديءَ ايڊٽ ڪيو آهي ۽ سنڌي ادبي بورڊ جي طرفان شايع ٿيو آهي. هن ڪتاب ۾ بيان ڪيل بزرگن، عالمن، فاضلن، حڪمرانن، ماڳن ۽ مڪانن جا جيڪي نالا آيا آهن، محترم پير صاحب انهن تي مفصل حاشيا لکيا آهن. انهيءَ لحاظ کان حواشي مڪلي نامه سنڌ جي تواريخ جي سلسلي ۾ انسائيڪلوپيڊيا جي حيثيت رکي ٿي.

تحفة الڪرام: مير علي شير ’قانع‘ جو هيءُ مشهور ڪتاب ٽن ڀاڱن ۾ لکيل آهي. پهرين ٻن ڀاڱن ۾ دنيا جي ۽ اسلامي تواريخ بيان ٿيل آهي، اهي ٻئي ڀاڱا به ڏاڍا قيمتي آهن ۽ ضرورت آهي ته انهن جو اردو ۽ سنڌي ترجمو شايع ڪرايو وڃي. خاص طور سان ٻيو ڀاڱو اسلامي تواريخ تي نهايت اهم ڪتاب جي حيثيت رکي ٿو. ٽئين ڀاڱي ۾ سنڌ جي تواريخ بيان ٿيل آهي، جيڪا راءِ گهراڻي کان شروع ٿئي ٿي ۽ غلام شاهه ڪلهوڙي تي ختم ٿئي ٿي.

مير صاحب هي ڪتاب سنه 1180هه ۾ لکڻ شروع ڪيو ۽ سنه 1181هه ۾ ختم ڪيائين. ان کان پوءِ 1188هه تائين ان ۾ اضافا ڪندو رهيو. ”تحفة الڪرام“ جو ٻيو ۽ ٽيون ڀاڱو سنه 1304هه ۾ بمبئيءَ مان هڪ جلد ۾ شايع ٿيو. ڇاپي ۾ گهڻيون غلطيون آهن ۽ هينئر اهو ناياب به آهي. ان کان پوءِ سنڌي ادبي بورڊ جلد ٽين جو سنڌي ترجمو سنه 1957ع ۾ شايع ڪرايو. هي ترجمو مخدوم امير احمد صاحب جو ڪيل آهي. جيئن ته ڇاپي جي نسخي ۾ گهڻيون غلطيون هيون، انهيءَ ڪري فاضل مترجم، مير علي شير قانع جي هٿ اکري نسخي سان ان کي ڀيٽي، ان جو ترجمو ڪيو آهي. مير صاحب جو هٿ اکري لکيل نسخو لاهور ۾ ڊاڪٽر مولوي محمد شفيع جي لائبرريءَ ۾ موجود آهي. ان نسخي جي بنياد تي پير حسام الدين راشدي ”تحفة الڪرام“ جو فارسي متن ايڊٽ ڪيو آهي، جنهن جو پهريون حصو 1971ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ شايع ڪيو آهي. ان فارسي ڇاپي ۾ پير حسام الدين راشدي صاحب نهايت قيمتي حاشيا لکيا آهن.

”تحفة الڪرام“ جلد ٽين جا وري ٽي ڀاڱا آهن. پهرين ڀاڱي ۾ سنڌ جي سياسي تواريخ مختصر طور بيان ڪئي وئي آهي. هن ڀاڱي لکڻ وقت مير صاحب آڏو هي ماخذ هئا: پهريون ”فتح نامه سنڌ“ عرف ”چچ نامه“، ٻيو، ”منتخب التواريخ“، ٽيون ”تواريخ معصومي“، چوٿون ”بيگلار نامه“ ۽ پنجون ”تواريخ طاهري“. هنن ڪتابن مان، سواءِ ”منتخب التواريخ“ جي ٻيا سمورا ڪتاب ڇپجي منظر عام تي آيا آهن، پر افسوس جو اڃا تائين ”منتخب التواريخ“ ڏانهن ڪنهن جو به ڌيان نه ويو آهي. ”منتخب التواريخ“ سنڌ جي هڪ فاضل مورخ محمد يوسف جي لکيل آهي. مير معصوم هن ڪتاب تان وڏي مدد ورتي آهي.

 مولانا ابو ظفر ندويءَ جيڪا اردوءَ ۾ سنڌ جي تواريخ لکي آهي، ان به هن تواريخ تان گهڻي مدد ورتي آهي. مير ’قانع‘ سومرن جي احوال کان سواءِ ٻين هنڌن تي به ”منتخب التواريخ“ جو نالو کنيو آهي، جهڙوڪ: مغل گورنرن جو احوال لکندي، هن ڪتاب جو نالو کنيو اٿس. ”منتخب التواريخ“ کان سواءِ مير طاهر محمد نسيانيءَ جي ڪتاب ”تواريخ طاهري“ جا حوالا به آندا اٿس.

ترخان گهراڻي جو احوال لکندي به هن ڪتاب تان مدد ورتي اٿس. شروع ۾ حوالي طور مير طاهر محمد جو نالو به کنيو اٿس. ڪن هنڌن تي جيڪڏهن انهن ٻنهي ڪتابن ۾ غلطي محسوس ڪئي اٿس ته انهن ٻنهي ڪتابن جا نالا کڻي تنقيد به ڪئي اٿس. ترخاني امير مير ابوالقاسم سلطان جو احوال لکندي ڄاڻايو اٿس ته ”منتخب التواريخ“ ۽ ”تواريخ طاهري“ واري غلطيءَ وچان ”چنيسر نامه“ مير ابو القاسم سلطان جي تصنيف ڄاڻائي آهي، حالانڪه اهو ڪتاب ادراڪي بيگلار جو منظوم ڪيل آهي ۽ مير ابو القاسم سلطان ڏانهن منسوب ڪيل آهي. سندس چوڻ آهي ته هن ”چنيسر نامه“ پاڻ ڏسي تصديق ڪئي ته، اهو ڪتاب مير ابوالقاسم سلطان جو لکيل نه هو، پر ان ڏانهن منسوب ڪيل هو.

ان مان معلوم ٿيندو ته مير علي شير ’قانع‘ تحقيق ۽ تدقيق، جستجو ۽ جدوجهد کان ڪم ورتو آهي. هن روايتن کي جيئن جو تيئن قبول نه ڪيو آهي، پر انهن کي پنهنجي وس آهر درايت جي ڪسوٽيءَ تي پرکڻ جي ڪوشش ڪئي اٿس. اهو ئي سبب آهي، جو مير صاحب جي بيان ڪيل سنڌ جي سياسي تواريخ جيتوڻيڪ مختصر آهي، پر ان جي باوجود جامع آهي ۽ گهڻي قدر غلطين کان پاڪ آهي. المختصر ته سنڌ جي تواريخ تي هيءُ ڪتاب اهم بنيادي ماخذ جي حيثيت رکي ٿو. خاص طرح سان ڪلهوڙن جي دؤر تي سندس معلومات نهايت قيمتي ۽ مستند ماخذ جي حيثيت رکي ٿي.

”تحفة الڪرام“ جي ٽين ڀاڱي جو ٻيو حصو نهايت ئي قيمتي آهي. هن ۾ سنڌ جا مکيه شهر ۽ انهن جي مشهور ماڻهن جو احوال آيل آهي. شمس العلماءِ مرزا قليچ بيگ جي ڪتاب ”قديم سنڌ، ان جا شهر ۽ ماڻهو“ جو اهم ۽ بنيادي ماخذ تحفة الڪرام جو هيءُ ڀاڱو آهي. مير صاحب جيڪڏهن هيءَ خدمت سرانجام نه ڏئي ها ته، اسان کي سنڌ جي مکيه شهرن جي تواريخ ۽ سنڌ جي مشاهير جي احوال متعلق معلومات ملي نه سگهي ها. هن ئي ڀاڱي ۾ پهريون ڀيرو شاهه عبدالڪريم بلڙيءَ واري جو احوال ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو احوال آيو آهي. اهو ئي سبب آهي، جو شاهه عبدالطيف ڀٽائيءَ جي احوال جي سلسلي ۾ قديم ترين ماخذ ”تحفة الڪرام“ ليکيو وڃي ٿو.

سنڌ جي عالمن ۽ فاضلن جي احوال جي سلسلي ۾ هن ڪتاب کي انسائيڪلوپيڊيا جي حيثيت حاصل آهي ۽ اهو ئي سبب آهي جو سنڌ تي لکندڙ مورخ جڏهن به ڪجهه لکي ٿو، تڏهن هن ڪتاب کي لازمي طور مطالعو ڪري ٿو. عالمن ۽ فاضلن جي احوال سان گڏ سنڌي زبان جي ڪيترن ئي شاعرن جو احوال به هن ڪتاب ۾ ملي ٿو، جي گمناميءَ جي گوشي ۾ لڪي ويا هئا ۽ انهن جو ڪوبه شعر محفوظ رهي نه سگهيو آهي، جهڙوڪ: شيخ حماد جمالي، نوح هوٿياڻي، اسحاق آهنگر، راڄو ستيو دل، درس علاؤ الدين، سيد هارون، يوسف سهتو وغيره.

انهن خوبين جي باوجود ڪٿي ڪٿي تواريخ جي لحاظ کان اڻ لکيون اوڻايون به آهن ۽ احوال ۽ بيان ۾ به تشنگي محسوس ٿئي ٿي. ڪٿي سن ۽ ڪٿي نالا نه آهن، ته ڪٿي وري ضروري وضاحت ڪانهي. ”مقالات الشعراءِ“ ۾ به اهي ڳالهيون محسوس ڪيون وڃن ٿيون. هن تذڪري ۾ مير صاحب جي ذاتي پسند کي وڏو دخل آهي. ڪيترن بلند پايه شاعرن تي ايترو نه لکيو اٿس، جيترو لکڻ جو حق هو ۽ ڪيترن پنهنجي پسند يا تعلق وارن شاعرن تي ايترو گهڻو لکيو اٿس، جو طوالت پئي محسوس ٿئي. بهرحال مير صاحب اسان تي وڏو احسان ڪيو آهي، جو سنڌ جي تواريخ، جغرافيه۽ سنڌ جي مشاهير تي اهم ۽ قيمتي مواد قلمبند ڪري اسان تائين پهچايو اٿس. اهو ئي سبب آهي، جو سنڌ جي تواريخ ۾ سندس نالو سونهري اکرن ۾ لکڻ لائق آهي.

(ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي ٿورن سان)

(مقالو: ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، رسالو ٽه ماهي ”مهراڻ“ سنڌي ادبي بورڊ، ڄام شورو، 3-1981ع)

 

علي شير ’قانع‘

اداره دائره معارف اسلاميه

ترجمو: عبدالرسول قادري

(مير علي شير ’قانع‘) هڪ سنڌي مؤرخ، جو عزت الله حسيني الشيرازيءَ جو فرزند هو. هو، سنڌ جي قديم تخت گاهه ٺٽي ۾ 1140هه/1727ع ۾ ڄائو ۽ سال 1203هه/1788ع ۾ اتي گذاري ويو. سندس قبر اڄ به مڪلي ٽڪريءَ تي موجود آهي. هن فارسي، عربي ديني تعليم ٺٽي جي عالمن استادن وٽان پرائي. هن پنهنجي ڪتاب ”مقالات الشعراءِ“ فارسي ۾ ڪن استادن جو ذڪر ڪيو آهي.(1)

سال 1175هه/1761ع ۾ سنڌ جي ڪلهوڙي حڪمران غلام شاهه عباسي (دور حڪومت 1170هه/1757ع کان 1186هه/1772ع تائين) کيس چيو ته، شاهنامي فردوسي جي نموني تي فارسي ۾ حڪمران خاندان جي تاريخ لکي ڏئي، پر هي تاريخ مڪمل نه ٿي سگهي.

پنجن سالن کان پوءِ هن ”تحفة الڪرام“ ڪتاب لکڻ شروع ڪيو. جيڪو 1181هه/1767ع ۾ لکجي پورو ٿيو.

’قانع‘ حقيقي شاعر هو، ڇاڪاڻ ته هن ٻارهن سالن جي عمر کان ئي شعر چوڻ شروع ڪيو هو. شاعريءَ ۾ سندس استاد ابو تراب حيدر الدين ’ڪامل‘ هو، جيڪو شاهجهان جي دور جي هڪ باڪمال شاعر ۽ امير ابو القاسم جو پوٽو هو.

’قانع‘ نظم ۽ نثر ۾ گهڻا ڪتاب لکيا آهن، جن مان مکيه هي آهن:

1. تحفة الڪرام: هي عام تاريخ آهي، جيڪا ٽن جلدن ۾ آهي. ان جو آخري جلد سنڌ جي مشاهيرن جي احوال تي مشتمل آهي. هي ڪتاب لکنو ۽ بمبئي مان 1304هه/1886ع ۾ ڇپيو.
2. مقالات الشعراءِ: هي سنڌ جي فارسي شاعرن جي حالات تي ابجد/ الف ب وار ترتيب سان 1174هه/1767ع ۾ لکيل ۽ ڪراچي مان سال 1957ع ۾ ڇپيل آهي.
3. مڪلي نامو يا بوستان بهار: هِن ڪتاب ۾ مڪلي ٽڪريءَ تي دفن ٿيل مشاهير جي مقبرن ۽ معاشرتي منظر نگاري جا حالات، شعر ۽ نثر ۾لکيل آهن. هي 1967ع ۾ حيدرآباد سنڌ مان شايع ٿيو.
4. معيار سالڪان طريقت: 1202هه/1786ع جو لکيل هي ڪتاب نبي صلي الله عيلھ وآلھ وسلم جي زماني کان وٺي ٻارهين صدي هجري/ ارڙهين صدي عيسوي تائين جي اوليائن ۽ صوفين سڳورن جي حالات تي ٻارهن معيارن ۾ لکيل آهي.
5. تاريخ عباسيھ: نظم ۽ نثر ۾ ڪلهوڙا خاندان جي نامڪمل تاريخ، جيڪا هن ڪلهوڙي حڪمران غلام شاهه ڪلهوڙي جي چوڻ تي لکي.
6. نصاب البلاغة: هيءُ ڪتاب انسائيڪلوپيڊيا جي طرز تي 1198هه/1783ع ۾ لکيو ويو. هن جو رڳو هڪ نسخو (مولوي) محمد ابراهيم ڳڙهي ياسين واري جي ڪتب خاني ۾ موجود آهي.
7. مثنويات و قصائد قانع: ڇپيل 1961ع ڪراچي. هن مواد جي مڪمل فهرست مقالات الشعراءِ جي مقدمي صفحي 7 کان 28 تائين لکيل آهي.

ماخذ: 1. مقالات الشعراءِ ص 531 کان 562 تائين مصنف جي خود نوشت حالات تان ورتل. 2. مهراڻ (سنڌي رسالو) 2-1956ع، ص 131 کان 167 تائين.

3. Persian Literature: C.A. Storey، ص 138، 656، 854، 1031 کان 1036 تائين. (ادارو)

(سيڪريٽري: ڊاڪٽر سيد محمد عبدالله، ”دائره معارف اسلاميھ“ (اردو) دانشگاهه پنجاب لاهور، 1982ع، جلد 2/14)

 

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي ولد مير عزت الله ٺٽوي

ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپور

شڪر الاهي سادات مان هو(1). ابتدائي تعليم کان پوءِ علامه معين الدين، مخدوم رحمت الله ٺٽوي ۽ وقت جي استاد مير حيدر ابو تراب وٽان تعليم حاصل ڪري، سنڌ تي پنهنجي تعليم جو سڪو ڄمايائين. شاعريءَ لاءِ سندس طبيعت موزون هئي ۽ ’مظهري‘ تخلص ڪندو هو. شاعرانه صفات جو نه فقط ماهر هو، پر موجد پڻ هو. سندس قابليت ڪري ميان نورمحمد ڪلهوڙي، مرادياب خان ۽ ان کان پوءِ ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جو مصاحب ٿي رهيو. مير ’قانع‘ کي تاريخي علم ۾ الهامي دسترس هئي. سندس لکيل ٽن جلدن ۾ ”تاريخ تحفة الڪرام“ جي ڪري سنڌين جي تاريخي اهميت ۽ عظمت هميشه لاءِ زنده جاويد رهندي. انهي ڪري هن جي انهي ڪتاب سنڌين تي وڏو احسان ڪيو آهي؛ جن مان پويون جلد تاريخ سنڌ متعلق راءِ گهراڻي کان وٺي ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي وفات تائين آهي، تنهن کان پوءِ سنڌ جي علمائن، بزرگن، اوليائن ۽ صوفين جو ذڪر پڻ ڏنل آهي. سچ پچ ته جيڪڏهن اڄ سنڌ وارن جي هٿن ۾ اها مختصر تاريخ نه هجي ها، ته وٽن ڪجهه به نه هجي ها. سندس تصنيفات مان چند نسخن جا نالا هيٺ ڏجن ٿا: (1)  مڪلي نامه (2) قصاب نامه (3) زينت الاخلاق (4) نسخه غوثيه (5) مثنوي ختم السلوڪ (6) زبدة المقامات (7) زين الافڪار (8) تهذيب الطباع (9) مختار نامه (10) معيار سالڪان طريقت (11) قصه ڪامروپ (12) مثنوي ڪرشمھ قدرت (13) چهار منزله (14) حديقة الاولياء (15) رسالھ در صناع و بدائع (16) مثنوي قضا و قدر (17) روضة الانبياء (18) لب لباب تاريخ ڪلهوڙه (19) بوستان بهار (20) رسالھ شرح معما (21) مقالات الشعراءِ (22) ديوان قانع، وغيره.

انهن قابل قبول مشغلن ۽ علمي ڄاڻ ۽ اهميت کان پوءِ به مير علي شير ’قانع‘ ڪن مختلف مدرسن ۾ درس ۽ تدريس جي شغل کي ترجيح ڏني ۽ پاڻ مُدرس ٿي طالبن ۽ عالمن جي رهنمائي ڪري کين چڱو فيض رسايو.

(ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپور ”سنڌ جا اسلامي درسگاهه“ سردار پريس حيدرآباد، 1982ع)

 

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

عبدالرسول قادري

مير ’قانع‘ اهو پهريون ليکڪ آهي، جنهن سنڌ جي ٻن عظيم انسانن شاهه عبداللطيف ڀٽائي (1102هه-1165هه) ۽مخدوم محمد هاشم ٺٽوي (1104هه-1174هه) جو احوال پنهنجي شاندار ڪتابن مقالات الشعراءِ ۽ تحفة الڪرام ۾ لکي، سندن همعصر ۽ اکين ڏٺي شاهد طور سندن پهريان احوال لکي سنڌ وارن تي احسان ڪيو.

هن باب ۾ هڪ اهڙي بزرگ جو ذڪر ڪرڻ ضروري آهي، جنهن جو واسطو خود مخدوم صاحب جي دور ۽ شهر سان آهي. اهو آهي مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي. هن شخصيت جي ڪري اڄ اسين ڪلهوڙن جي دؤر جي سنڌ جي تمدني، سياسي ۽ ادبي تاريخ معلوم ڪرڻ جا اهل ٿيا آهيون. مير علي شير جو تعلق ٺٽي جي شڪر الاهي سادات سان آهي. سن 1140هه/1727ع ۾ ڄائو ۽ سن 1203هه/1788ع ۾ ٺٽي ۾ وفات ڪيائين. مير ’قانع‘ ڪجهه وقت ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي درٻار ۾ سرڪاري مؤرخ پڻ ٿي رهيو، ليڪن هي عهدو سندس طبيعت جي خلاف هو. ان ڪري نوڪري ڇڏي اچي، ٺٽي ۾ تصنيف ۽ تاليف ۾ مشغول ٿيو. هڪ دفعو سير سفر لاءِ سنڌ کان ٻاهر سورت ويو ٿو ڏسجي. باقي سڄي زندگي سنڌ ۾ گذاريائين. اڪثر بيشتر ڪلهوڙن جي سرڪاري مرڪزن، جهڙوڪ: خداآباد، محمد آباد، مراد آباد ۾ پڻ نظر اچي ٿو.

مير ’قانع‘ جملي 42 ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيا، جن مان اڪثر ڪتاب سنڌ جي تاريخ ۽ تذڪري سان تعلق رکڻ ڪري پوءِ جي عالمن لاءِ تحقيق جو بنيادي ذريعو بنيا.

مخدوم محمد هاشم ٺٽويءَ متعلق سڀ کان پهريون ڪتابي احوال پڻ مير علي شير ’قانع‘ ٺٽويءَ پنهنجي ڪتاب ”مقالات الشعراءِ“ ۾ آندو آهي. ياد رهي ته مير ’قانع‘. مخدوم صاحب جي وفات کان چند ڏينهن اڳ هيءُ لاثاني تذڪرو ”مقالات الشعراءِ“ لکي پورو ڪيو هو. مخدوم صاحب جي وفات کان ست سال پوءِ هن ”تحفة الڪرام“ لکي پورو ڪيو، جنهن ۾ پڻ مخدوم صاحب بابت قدري تفصيلي احوال آيل آهي. بهرحال، مير علي شير ’قانع‘ ٺٽويءَ، مخدوم صاحب جي دور ۽ شهر جو اکين ڏٺو شاهد هو.

(عبدالرسول قادري ”مخدوم محمد هاشم ٺٽوي“ سنڌي ادبي بورڊ، ڄام شورو، 1988ع)

 

مير غلام علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

سيد خضر نوشاهي

عبدالرسول قادري

’قانع‘ ٺٽوي (1140هه-1203هه) هڪ اهڙو نالو آهي، جنهن کي سنڌ جو ”مُحسن اعظم“ سمجهيو وڃي ٿو. سنڌ جي خوش قسمتي آهي، جو ان کي ’قانع‘ جهڙو مؤرخ، شاعر، اديب ۽ تذڪري نگار مليو. ’قانع‘ سنڌ جي تاريخ محفوظ ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. هو ڪجهه وقت ميان سرفراز خان جي والد ميان غلام شاهه (ڪلهوڙي) جي درٻار سان لاڳاپيل رهيو، پر پوءِ 1180هه ۾ ٺٽي اچي ”تحفة الڪرام“ لکڻ ۾ مشغول ٿي ويو. ميان سرفراز خان جي لاءِ ’قانع‘ هڪ ڪتاب ”سرفراز نامھ“ جي نالي سان لکيو، جيڪو هاڻي اڻ لڀ آهي. ’قانع‘ جا (لِکت وارا تاريخي) بيان ڪلهوڙا خاندان جي تاريخ ۾ همعصر ۽ اکين ڏٺي شاهد هجڻ ڪري نهايت اهم آهن.

”تحفة الڪرام“ جي ٽئين جلد جو پهريون حصو سنڌ جي تاريخ تي مشتمل آهي. جنهن کي پير حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد طرفان ايڊٽ ڪري 1971ع ۾ شايع ڪيو آهي. هي ڪتاب سرفراز خان جي حالت تي پورو ٿئي ٿو. ’قانع‘ جي ڪتاب ”مثنويات و قصائد“ ۾ گهڻا قصيدا سرفراز خان جي شان ۾ مِلن ٿا. هڪ قصيدو ته 90 شعرن تي ٺهيل آهي، جنهن جو مطلع هي آهي:

فغان که باهمه انوار مهرِ و صدق و سداد

ستم ظريفي ايام دار دم ناشاد

پر هي ڳالهه سمجهه کان مٿي آهي ته ’قانع‘ ”مقالات الشعراءِ“ ۾ شاعر طور سرفراز جو ذڪر نه ڪيو آهي ۽ نه سندس ڪلام جو ڪو نمونو ڏنو آهي، جيتوڻيڪ سرفراز جي استاد ’مداح‘ جو قانع سان دوستي جو رستو هو، ته پوءِ هي ڪيئن ممڪن آهي ته ’قانع‘ کي ’سرفراز‘ جي شاعري جي ڄاڻ نه هجي!

قانع گهڻن ڪتابن جو مصنف آهي. تفصيل لاءِ مقالات الشعراءِ (فارسي) جو مقدمو ڏسو.

(ميان محمد سرفراز خان ڪلهوڙو ”ڪليات سرفراز“ مرتب: سيد خضر نوشاهي، ڪلهوڙا سيمينار ڪميٽي ڪراچي، 1996ع)

مير علي شير ’قانع‘

ڊاڪٽر صاحبزاده ابو الخير محمد زبير

سنڌيڪار: عبدالرسول قادري

سنڌ جي سرزمين جو اهو نامور سپوت، جو پنهنجي وقت جو محقق، عظيم مؤرخ، بهترين مصنف، عمدو صوفي شاعر ۽ جيد عالم هو. سنڌ جي تاريخ جي هڪ وڏي حصي تان پردو کڻڻ جو سهرو سندس سر سونهي ٿو. اهو سلسلھ عاليھ نقشبنديھ جو فيض يافتھ هو.

نسب ۽ خاندان:

مير غلام علي شير ’قانع‘ سندس پورو نالو آهي. سنڌ جي ان علمي، مذهبي ۽ بزرگ گهراڻي جو فرد هو، جنهن جو واسطو شيراز سان هو. سندس وڏو بزرگ قاضي سيد شڪر الله شيرازي(1) پنهنجي وطن کان 28-927 هجري ۾ لڏي، هتي ٺٽي ۾ اچي رهيو هو. ۽ هتي مرزا شاهه بيگ جي دور ۾ ٺٽي جو قاضي القضاة مقرر ڪيو ويو هو. سندس نسب جو سلسلو هي آهي:

غلام علي شير ’قانع‘ بن مير عزت الله (وفات 1161هه) بن مير محمد ڪاظم بن مير محمد بن ظهير الدين بن مير سيد شڪر الله ثاني بن سيد وجيھ الدين بن سيد نعمت الله بن سيد عرب شاهه بن امير نسيم الدين معروف مير ميرڪ شاهه بن مير جمال الدين بن فضل الله حسيني شيرازي.

هن خاندان جي ماڻهن سنڌ ۾ وڏا وڏا علمي ڪارناما سرانجام ڏنا آهن. مير ’قانع‘ جي والد کي ڇهه فرزند هئا: 1. سيد فخر الدين، 2. سيد يار محمد، 3. سيد محمد امين، 4. سيد محمد صالح، 5. سيد ضياءُ الدين ’ضياء‘ 6. مير غلام علي شير ’قانع‘.

ولادت:

مير ’قانع‘ 1140هجري ۾ ٺٽي شهر ۾ ڄائو. سندس ولادت جي تاريخ هن عبارت مان نڪري ٿي.

خلق الانسانً من السلاله (1140هه)

تعليم:

ان زماني ۾ ننگر ٺٽو علم ۽ هنر جو مرڪز هو. ان ڪري پاڻ وقت جي وڏن جيد عالمن سڳورن وٽان علمي تحصيل ڪئي. سندن استادن ۾ هي عالم ۽ شاعر مشهور آهن: 1. ميان نعمت الله، 2. ميان محمد صادق، 3. ميان عبدالجليل جو صاحبزادو، 4. آخوند محمد شفيع ٺٽوي، 5. آخوند ابو الحسن ٺٽوي 

”بي تڪلف“، 6. مرزا محمد جعفر شيرازي.

روحاني علم:

پاڻ ظاهري علم کان پوءِ باطني علم پرائڻ لاءِ متوجھ ٿيو، ان ۾ به عبور حاصل ڪيو. ان جو اندازو سندس ڪن تصنيفن مان ٿئي ٿو. جيڪي تصوف جي موضوع تي آهن. انهن ڪتابن ۾ گهڻن اهم روحاني مسئلن بابت ڪافي ۽ شافي قلم کنيو آهي. جيئن ”مثنوي ختم السلوڪ“ سندس تصنيف آهي. هن مثنوي ۾ هن الله تعاليٰ جي معرفت، توحيد علمي، توحيد ايماني، توحيد حالي، تصوف جي حقيقت، فقر، توبهه، توڪل، شڪر ۽ رضا، اميد ۽ خوف، فنا ۽ بقا، غيب ۽ شهود، تجلي ۽ محبت سماع جهڙن مکيه مسئلن ۽ توصف جي انهن مشڪل اصطلاحن جو حل پيش ڪيو آهي. ان کان علاوه سندس ٻي تصنيف ”طومار سلاسل گزيده“ آهي، جنهن ۾ سنڌ جي صوفين سڳورن جو احوال ۽ طريقت جا سلسلا ڏنا ويا آهن.

 سندس هڪ ٻي تصنيف ”معيار سالڪان طريقت“ آهي، جنهن ۾ تقريباً سنڌ جي هڪ هزار صوفين ۽ عالمن جي ولادت ۽ وفات جا سال ذڪر ڪيل آهن. جنهن جي ڪري انهن صوفين جي زندگي ۽ دور کي سمجهڻ ۾ وڏي آساني ٿي وڃي ٿي.

هنن کان سواءِ سندس ٻيا هيٺيان ڪتاب به سندس طبيعت روحانيت جي طرف رغبت ۽ باطني علمن جي نسبت تي دلالت ڪن ٿا. جيئن: غوثيھ، زينت الاخلاق، روضة الانبياءِ، مثنوي محبت نامھ وغيره.

پاڻ علم باطن کي رڳو علم ۽ تصنيف تاليف تائين محدود نه رکيو، پر ان کي عملي طور به اختيار ڪيو. ان ڏس ۾ پاڻ خواجھ محمد معصوم (بن امام رباني مجدد الف ثاني) جي اولاد مان هڪ ڪامل ولي حضرت خواجھ شيخ عبدالواحد کان نقشبندي سلسلي ۾ دست بيعت مريد ٿيو ۽ اهڙي طرح سرهندي خاندان جي ذريعي نقشبندي سلسلي جي فيض ۽ برڪت کان پاڻ کي بهرور به ڪيو.

مسلڪ ۽ طريقت جو سلسلو:

جيتوڻيڪ مسلڪاً تفضيلي شيعو هو، پر طريقت ۾ حضرت شيخ عبدالاحد (نقشبندي) سان نسبت هُئس. جڏهن ته سندس والد مير عزت الله کي مخدوم آدم ٺٽوي جي پوٽي ۽ مخدوم ابو القاسم نقشبندي جي فيض يافتھ ابوالمساڪين مخدوم محمد سان نسبت هئي ۽ ان کان دست بيعت هو. اهڙي طرح مير ’قانع‘ ”طومار سلاسل“ ۾ خود پنهنجو ۽ پنهنجي پيءُ جو الڳ الڳ طريقت جو شجرو هن ريت بيان ڪري ٿو:

مير عزت الله مريد ميان محمد جو، اهو مريد مخدوم ابو القاسم  نقشبندي جو، اهو مريد شيخ سيف الدين جو، اهو مريد پنهنجي ڀاءُ خواجھ معصوم ولد مجدد الف ثاني جو.

مير ’قانع‘ پنهنجي طريقت جي سلسلي جو هن طرح بيان ڪري ٿو:

مير علي شير ’قانع‘ مريد شيخ عبدالاحد جو، اهو مريد پنهنجي والد حاجي غلام معصوم جو، اهو مريد شيخ محمد اسماعيل جو، اهو مريد قيوم زمان محمد صبغة الله جو، اهو مريد خواجھ محمد معصوم ولد مجدد الف ثاني جو.

هنن کان علاوه هن خاندان جا ٻيا بزرگ به هن ئي نقشبندي سلسلي سان لاڳاپيل هئا. جيئن سيد رحمت عرف سيد متو ، سيد محمد ناصر، سيد عبدالله، سيد نعمت الله شڪر الاهي جو فرزند ۽ ٻيا ابو القاسم نقشبندي جي سلسلي ۽ ارادت جي حلقي ۾ داخل هئا.

اهو ئي سبب آهي ته شيعت ڏانهن مائل هجڻ جي باوجود هو نهايت وسيع المشرب هو. مير قانع جي مسلڪ ۽ وسيع المشربي تي سندس هي ڪجهه شعر شاهد آهن:

چو رافضي نه کُنم سرد دل به بُغض کسي

ز چهار يار درين دهر گرم محفل ما است

(مقالات الشعراءِ ص 605)

مقصد ته رافضين وانگر بُغض جي ڪري ڪنهن کان به دل ٿڌي نه ٿو رکان يعني ڪنهن اصحابي جو انڪار ڪونه ٿو ڪريان. هن زماني ۾ اسان جي محفل چئن يارن جي ذڪر سان آباد آهي.

بهر شکم به خويش نمايند شيعه نام،

حيدر به چشم شان است مگر ”حيدر کليچ“

(مقالات الشعراءِ ص 608)

مطلب ته پنهنجي پيٽ واسطي شيعو نالو ڏيکارين ٿو، حيدر انهن جي نظر ۾ آهي، مگر حيدر ڪليچ، (نه حيدرِ شيرِ خدا).

خارجي را نه بود علم الاهي معلوم

خبر از شهر چه دارد که ز در ميگزرد

(مقالات الشعراءِ ص 619)

خارجين کي الاهي علم معلوم نه هجي، اهو ماڻهو جيڪو دروازو ڇڏي، انهن کي شهر جي ڪهڙي خبر؟

نه بود عجب به ما نه شد ارصاف رافضي،

که دل ز گرد کينه اصحاب شسته ايم.

(مقالات الشعراءِ ص 237)

مطلب ته انهي لاءِ عجب نه ٿيڻ گهرجي ته اسان صاف رافضي نه ٿيا آهيون، ڇاڪاڻ ته دل کي اصحابن جي ڪيني جي گرد غبار کان ڌوئي ڇڏيوسون.

ز بغض وحُب احدي بيش و کم بر لب نه آريم

بود چون چهار عنصر اعتدال مهر اصحابم

مطلب ته ڪنهن به جي محبت ۽ دشمني مان گهٽ وڌائي زبان تي نه ٿو آڻيان، جڏهن چار عنصر هجن، مون کي اصحابن سان هڪجهڙي محبت آهي.

شعر ۽ شاعري:

پاڻ پڙهڻ واري زماني کان شعر ۽ سخن جو شوق رکندو هو. سال 1152هجري ۾ ٻارهن سالن جي عمر ۾ شعر چوڻ شروع ڪيائين. ٿوري وقت ۾ هڪ ضخيم ديوان تيار ٿي ويو. جنهن ۾ تقريباً اَٺ هزار شعر هئا. پر ان ديوان کي ڪجهه ذاتي سببن ڪري درياءَ ۾ لوڙهي ڇڏيو. ٻه سال خاموش رهڻ کان پوءِ 1155هجري ۾ وري شعر چوڻ لڳو. ان وقت مشهور استاد شاعر مير حيدر الدين ابو تراب ’ڪامل‘ جي صحبت ۾ سندس شاگردي اختيار ڪري شعر ۽ سخن ۾ مصروف ٿي ويو. پهريان ’مظهري‘ تخلص هوس، پر جڏهن هي سهڻو مقولو سندس نظر مان گذريو ته: ”عَزَّ مَن قَنَعَ“ يعني اهو عزت وارو ٿيو، جنهن قناعت ڪئي. ته ان وقت کان پنهنجو تخلّص ’قانع‘ (قناعت، صبر ڪندڙ) رکيائين. 

هن خاندان جي ماڻهن هميشه خوشحال زندگي گذاري. هر دور ۾ وقت جي حڪومت طرفان انهن کي انعامن اڪرامن سان نوازيو، جيئن سنڌ جي والي ميان غلام شاهه ڪلهوڙي (1170هه-1186هه) مير ’قانع‘ کي سندس خاندان جي تاريخ لکڻ لاءِ ملازم مقرر ڪيو هو. هن بادشاهي حڪم تي ٻه تاريخون لکڻ شروع ڪيون هيون. هڪ شاهنامه جي طرز تي نظم ۾ ۽ هڪ نثر ۾، پر اهو معلوم نه ٿي سگهيو ته، هن ڪم کي مڪمل ڪرڻ کان سواءِ ڇو ڇڏي ڏنو. هن ملازمت ڇو ڇڏي، واپس ٺٽي ڇو موٽي آيو؟

وفات:

مير ’قانع‘ چوهٺ سال عمر پوري ڪري 1203 هجريءَ ۾ هن فاني دنيا کان موڪلائي ويو. سندس والد جي وفات 1161هه ۾ ٿي هئي، ان وقت مير ’قانع‘ ايڪيهه سالن جو هو. مير ’قانع‘ جي قبر مڪلي تي سندس خانداني قبرستان ۾ آهي.

اولاد:

مير ’قانع‘ کي ٽن پٽن جو اولاد ٿيو: 1. غلام علي ’مائل‘، 2. علي ولي الله، 3. امير علي.

’قانع‘ جي ٽنهي پٽن مان مير غلام علي شاعر هو ۽ ’مائل‘ (لاڙو رکندڙ، جهُڪيل، نميل، خواهشمند، مشتاق) تخلص رکندو هو ۽ پنهنجي پيءُ جو صحيح جانشين بنيو. سندس سڀني روايتن کي قائم رکيو. سندس پونير ۾ به اهو شعر سخن جو ذوق هلندو رهيو. مثال طور مائل جو فرزند مير صابر علي ’سائل‘ تخلص رکندو هو. هن جو فرزند حسن علي هو، جيڪو ’ضياءَ‘ تخلص رکندو هو. ضياءَ جو فرزند مير صابر علي هو، جيڪو ’صابر‘ تخلص رکندو هو. مقصد ته هي گهراڻو علم ۽ ادب جو گهوارو رهيو آهي.

تصنيفات:

مير ’قانع‘ ٻارهن سالن جي عمر (1152هه) کان وٺي پنهنجي وفات 1203هه تائين لاڳيتو قلم کي هلايو. ان دوران هن گهڻا ڪتاب لکيا. سندس ڪتاب جتي علم ادب جي جهان جو سرمايو آهن ته اتي سنڌ جي علمي، ادبي، روحاني، ملڪي ۽ سياسي تاريخ جو بي بها خزانو آهن. مير قانع 41 ڪتاب لکيا آهن. (ماخذ: مقدمو مقالات الشعراءِ فارسي سيد حسام الدين راشدي ص 1 کان 30 ۽ مقالات الشعراءِ علي شير قانع، باب القاف قانع، ص 646-531)

(ڊاڪٽر صاحبزاده ابو الخير محمد زبير ”سندھ کے صوفیائے نقشبند”، جلد 1، رکن الاسلام  پبليڪيشنز، حيدرآباد، 1996ع، ترجمو ۽ تلخيص.

ذڪر مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

مصنف تاريخ تحفة الڪرام

مخدوم شفيع محمد عرف عبدالخالق هاشمي

سنڌ جو يگانو شاعر ۽ سنڌ جي نالي کي پاينده رکندڙ بزرگ سيد علي شير قانع ولد مير عزت الله ٺٽوي شڪر الاهي سادات خاندان مان سنه 1140هه ۾ تولد ٿيو. ابتدائي تعليم کان پوءِ مخدوم رحمت الله ٺٽوي ۽ علامه معين ٺٽوي وٽ تحصيل علم جي ڪري خطئه سنڌ تي پنهنجي قابليت جو اظهار ڪيائين. مير صاحب ننڍپڻ کان وٺي موزون طبع ۽ سٺي ذهن جو مالڪ هو. ٻارهن سالن جي عمر ۾ موزون شعر چوڻ شروع ڪيائين. ۽ اوائل جواني ۾ 12 هزار شعر جو ديوان تيار ڪري پوءِ ڪنهن پور پوڻ سبب سڄو ديوان درياه داخل ڪري ڇڏيائين. ٻن سالن گذرڻ بعد استاد وقت مير حيدر الدين ابو تراب ’ڪامل‘ جي صحبت ۾ ڪجهه وقت رهيو ۽ سندس فرمان موجب ثانياً شعر گوئي جي زبان کوليائين. ان وقت سندس عمر پندرهن سالن جي هئي. ’مظهري‘ مان ڦيرائي ’قانع‘ تخلص مقرر ڪيائين ۽ چيدا چيدا مضمون نثر نظم جا لکندو رهيو. تان جو سندس قابليت جي خبر ڪلهوڙن حاڪمن جي درٻار ۾ پئجي وئي. ڪلهوڙن کيس گهرائي مقرب بڻايو. ميان نور محمد ۽ سندس فرزند مراد خان ۽ ان کان بعد ميان غلام شاهه جو علمي مصاحب ٿي رهيو. ميان صاحب مراد خان جي تخت نشيني جي موقعي تي سندس مدح ۾ ڪيترا شعر چيائين، جي ”مقالات الشعراء“ ۾ مندرج آهن. مير ’قانع‘ کان اڳ اهڙو قصيده اورنگ زيب عالمگير جي تخت نشيني وقت سيد محمد باقر گيلاني لکيو هو.

مير صاحب جو سنڌي ماڻهن تي سڀ کان وڏو احسان سندس ”تاريخ تحفة الڪرام“ آهي، جنهن مان سنڌ جو سمورو احوال معلوم ڪري سگهجي ٿو. سندس تصنيفات گهڻي آهي، مگر اڄ ڪلهه سندس سموري تصنيفات مان تحفة الڪرام ۽ مقالات الشعراءِ موجود آهن، باقي گم آهن. مير صاحب 63 سالن جي عمر ۾  ۾ سنه 1203هه ۾ رحلت ڪئي.(1)

(مخدوم الحاج شفيع محمد عرف عبدالخالق هاشمي ”تاريخ و تذڪره بزرگان سنڌ“ مخدوم عبدالرحمٰن شهيد اڪيڊمي درگاهه کهڙا، ضلع خيرپورميرس، سنڌ، 1997ع)

مير  علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

ولادت: 1140هه/ 1727ع- وفات: 1203هه-1788ع)

معمور يوسفاڻي

سيد مير علي شير ولد سيد عزت الله، ٺٽي جي شيرازي سيدن مان هو. سندس ولادت 1140هه ۾ ٿي. جيڪو سال ”خلق انسانا من السلاله“ مان نڪري ٿو. هي شرعي علم آخوند محمد شفيع (متوفي 1156هه) ۽ مخدوم محمد صادق (متوفي 1176هه) ۽ مخدوم نعمة الله (متوفي 1179هه) وٽ پڙهيو ۽ شاعريءَ ۾ سندس خاص استاد آخوند ابو الحسن ’بي تڪلف‘ هو.

غرض ته هي عالم، اديب، شاعر ۽ بهترين شخص هو. هن ڀڄ، سورت، ڄام ننگر ۽ سنڌ جي وڏن شهرن جي سفر ڪري، سنڌ ۽ سنڌين لاءِ ”تحفة الڪرام“ جهڙو ناياب ڪتاب لکيو.

هي باطني فيض وارو به هو. ڪيترن بزرگن جي هٿ تي بيعت ڪئي هئائين. سندس تصنيفات مان تحفة الڪرام، مقالات الشعراءِ، طومار سلاسل گزيده، شجره اطهر اهل بيت، معيار سالڪانِ طريقت لاجواب ڪتاب آهن.

هن جي سڀني تصنيفن (جيڪي نثر ۽ نظم ۾ آهن) جو تعداد 42 کن آهي.

پاڻ 1203هه ۾ 64 ورهين جي عمر ۾ رحلت ڪيائين سندن وفات جون تاريخون ”عليه الرضوان“ ۽ ”ابشره بالجنة النعيم ابدا“ مان ڪڍيون اٿن.

سندس اولاد مان ڪئين عالم، دانشور ۽ مفڪر ٿي گذريا آهن.

(معمور يوسفاڻي ”شاهه ولي الله جا همعصر“ مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، سنڌ، 2004ع)

مير  علي شير ’قانع‘ ۽ تحفة الڪرام/ تذڪرة العظام

ڊاڪٽر علي اڪبر ”اسير“ قريشي

مير علي شير جو تعارف:

مقالات الشعراءِ ۽ تحفة الڪرام جهڙن ڪتابن جو مصنف ۽ محقق مير علي شير سنڌ جو بي مثل مورخ ۽ بي بدل شاعر هو. مير علي شير 1140هه ۾ ڄائو، سندس والد جو نالو عزت الله (متوفي 1161هه) هو. اهو دور ميان نور محمد جي تخت نشينيءَ وارو دور آهي، يعني ميان نور محمد کي پنهنجي والد ميان يار محمد جو موروثي گاديءَ تي ويٺي ٺيڪ ڏهن سالن جو عرصو ٿيو هو، جو مير علي شير ڄائو. پير حسام الدين راشدي لکي ٿو:

”مير علي شير جنهن وقت ڄائو (1140هه)، ان وقت عبدالجليل جو فرزند مير سيد بلگرامي (33-1155هه) سنڌ ۾ موجود هيو، ۽ سندس ٻالجتيءَ وقت مير غلام علي آزاد به (43-1147هه) هتي هو. مير علي شير ’قانع‘ تصنيف ۽ تاليف لاءِ هٿ ۾ قلم کنيو، ان وقت جن مصنفن کان متاثر ٿيو، يا جن جي ڪتابن کي هن پنهنجي سامهون رکيو، انهن مان بلگرامي جون تصنيفون برک هيون (قانع 17-1961ع).

مير علي شير عالم، فاضل، اديب، علم دوست، علم پرور ۽ صاحبِ ڪمال شآعر هو، جو سندس تصنيفون ئي گواهه آهن. مير صاحب جي علم، فضل ۽ ادب جي تفصيل کان ته هر ڪوئي واقف آهي، جيترو نثر جو ڄاڻو هو ۽ اوترو وري يا ان کان وڌيڪ نظم تي ملڪو ۽ مهارت هيس. ڪلهوڙن کان اڳ پوري هندستان تي مغلن جو تسلط ۽ زور هو. عالمگير جي لاڏاڻي کان پوءِ سندس اهو زور نه رهيو ۽ سندن مرڪزي حڪومت هوريان هوريان ٽڪرن ۾ ورهائجي وئي. سنڌ تي مغلن جو حڪم هلندو هو، ڇو ته سنڌ ان وقت مغلن جي ماتحت هئي. آخرڪار هندستان ۾ آزاديءَ جي هلچل باهه وانگر ڀڙڪو کائي اٿي، جنهن جي نتيجي ۾ مرڪزي حاڪميت ۽ بادشاهت روز بروز ڪمزور ٿيڻ لڳي ۽ سنڌ به ان باهه جي تَوَ کان بچي نه سگهي. آخر سنڌ به آزاديءَ جي واويلا مچائي تحريڪ شروع ڪئي، جنهن جي ڪري سنڌ جي مقامي خاندان ڪلهوڙن، مغلن کان سنڌ آزاد ڪرائي پنهنجي خود مختيار حاڪميت جو پايو وڌو. سندن پهريون حاڪم ميان يار محمد ڪلهوڙو هو. هن 1701ع کان 1718ع تائين حڪومت هلائي. سندس وفات کان پوءِ سندس پٽ ميان نور محمد  حڪومت جي گاديءَ جي وارثي هٿ ڪئي ۽ حڪومت هلائڻ لڳو. هن جي دور ۾ مغلن جو سنڌ تان بلڪل زور ختم ٿي ويو ۽ ميان نور محمد آزاديءَ سان حڪومت ڪرڻ لڳو. ان وقت مير علي شير جي عمر يارنهن سال هئي. جڏهن نادر شاهه دهليءَ تي ڪاهه ڪري ڦرلٽ ۽ خونريزي ڪرڻ کان پوءِ سنڌ ڏانهن پيش قدمي ڪئي، تڏهن نادر شاهه جي دٻدٻي ۽ دهشت سنڌ کي پڻ لوڏي ڇڏيو ۽ ميان نور محمد جون وايون بتال ٿي ويون. جڏهن نادر شاهه لاڙڪاڻي ۾ لٿو، تڏهن سنڌ کي خوف ۽ ڏهڪاءُ  ڏڪائي ڇڏيو، جو هنن چوڻين ”نادر به نادر آ، پر قادر به قادر آ“، ”نادر ته پويان ڪونه پيو اٿئي؟“ وجود ورتو ۽ اڄ تائين مشهور آهن. نادر شآهه ايڏو ظالم هو، جو سندس ظلم جا داستان اڄ به ماڻهن جي زبان تي حاوي آهن. نادر جو ٻڌي ميان نور محمد لاڙڪاڻو ڇڏي، عمرڪوٽ هليو ويو ۽ نادر به لشڪر سميت پٺيان پئجي ويس. آخر عمرڪوٽ پهچي کانئس هڪ ڪروڙ روڪ رقم وٺي، ويهه لک ساليانو ڏنڊ (ڍل/ڏن) جي چٽي مٿس رکيائين. اهڙيءَ ريت سندس عظيم ڪتبخانو ۽ سندس ٻه فرزند پاڻ سان وٺي ويو. اهو خون خرابو ۽ لٽ مار ۽ مار ڌاڙ ۽ بادشاهيءَ جو دٻدٻو مير علي شير پنهنجي اکين سان ڏٺو۽ ڪنن سان ٻڌو هوندو . اهڙي سياسي ماحول ملڪ ۾ افراتفري، بيقراري ۽ بيچيني پکيڙي ڇڏي ۽ ظاهر آهي ته مير علي شير تي پڻ اهڙي ماحول جو نهايت گهرو ۽ گهاٽو اثر پيو هوندو.

ٺٽي لاءِ مشهور آهي ته ٺٽو علم جو گهر هو، منجهس سوين مدرسا ۽ مڪتب موجود هئا، جتي هزارين طالب اچي علم جي اڃ اجهائيندا هئا. علم حاصل ڪري وڃي پنهنجو مدرسو/ مڪتب کوليندا هئا يا وري اهڙي ڪنهن مڪتب/ مدرسي ۾ وڃي درس ڏيندا هئا. پير حسام الدين راشدي لکي ٿو ته:

”مير علي شير جي پيدائش کان ٽيهه ورهيه اڳ 1111هه/1699ع ۾ هڪ انگريز سياح مسٽر هئملٽن ٺٽي آيو، جنهن ٺٽي جي علمي برتريءَ جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته: شهر ۾ چار سئو دارالعلوم موجود آهن، جن ۾ هزارين طالب علم، رات ڏينهن تعليم پرائڻ ۾ مشغول آهن، انهيءَ زماني جي ٺٽي ۾ مير علي شير تعليم حاصل ڪئي ۽ تربيت پرائي“ (قانع 26-1989ع).

هن مان ظاهر آهي ته مير علي شير ٺٽي جهڙي علمي شهر ۾ تعليم ورتي ۽ شهرت حاصل ڪئي. مير صاحب ٻارنهن ورهين جي عمر ۾ شعر چوڻ شروع ڪيو، تان جو هڪ پورو ديوان جوڙيائين، جنهن ۾ شعر جون سڀئي صنفون موجود هيون. مير ’قانع‘ پنهنجو تخلص پهريون ’علي شير‘، بعد ۾ ’مظهري‘ ۽ ان کان پوءِ ’قانع‘ اختيار ڪيو، جيڪو عمر جي آخري گهڙيءَ تائين سندس نالي سان ڳنڍيل رهيو ۽ اڄ به انهيءَ لقب سان ياد ڪيو وڃي ٿو.“ مير علي شير جي مطالعي جي باري ۾ پير حسام الدين راشدي لکي ٿو ته:

”مير صاحب جو دور جيتري قدر سياسي ۽ ملڪي حالتن سبب اونداهو ۽ اوندوهناڪ هو، ايتري قدر علمي ۽ ثقافتي لحاظ سان روشن ۽ خوشگوار هو. هڪ ئي وقت سوين مدرسا علم آموزيءَ لاءِ آباد هئا، هر هڪ گهراڻو ۽ هرهڪ فرد علم جو مرڪز ۽ منبع هو، هر علم دوست جي اوطاق ۽ بيٺڪ ”اڪيڊميءَ“ جو ڪم ڏيندي هئي. هر هڪ عالم، اديب ۽ شاعر وٽ جدا جدا ڪتبخانا هوندا هئا، گهرن ۽ اوطاقن ۾ رستن تي، دڪانن ۽ بازارن جي چوراهن تي، علم پرورن جون ملاقاتون، محبتون، مجلسون ۽ مشاعرا، صبح شام ۽ رات ڏينهن ٿيندا رهندا هئا. (قانع 43-1989ع).

اهو بلڪل صحيح ۽ درست آهي ته، ٺٽو علم جو ڳڙهه ۽ مرڪز هو. ان وقت هر ماڻهو پڙهيل، اديب، شاعر ۽ عالم هو، هر ڪنهن وٽ ڌار ڌار مجلس ۽ مشاعرا ٿيندا هئا. ڪوبه گٿو يا خراب لفظ ڪونه ڳالهايو ويندو هو، هر ڪو علم جي دائري ۾ هوندو هو، ناصحانا نڪتا ۽ اديبانه گفتا ماڻهن کي موهي وجهندا هئا. اهڙي عرصي ۾ مير صاحب کي سٺا ۽ بهتر دوست ۽ علم پرور ماڻهو مليا، جن وٽان هن فيض حاصل ڪيو.

”مير علي شير کي اهڙا معاصر ۽ انهيءَ قسم جا همعصر شاعر مليا، ۽ اها علمي فضا ۽ ادبي ماحول نصيب ٿيو، جن علمي محبتن ۽ ادبي مجلسن جو هن پورو پورو فائدو حاصل ڪيو. انهن مدرسن ۾ هن علم پرايو ۽ انهن دارالعلومن ۾ هن عربي ۽ فارسي زبانن تي قدرت ڪامله حاصل ڪئي ۽ انهن ڪتابن جي هر هڪ ڪتاب جي هن ورق گرداني ڪئي ۽ ڪتابن جي هر هڪ جلد مان هن مطلب ۽ مواد اخذ ڪيو. ڪتبخانا نه فقط هن ٻين جا به ڏٺا، بلڪه خود سندس پنهنجو ذاتي ڪتبخانو ايڏو عظيم الشان هو ۽ ان ۾ ايترا نادر مخطوطا موجود هئا، جو اڄ به ان جي فهرستن ۽ ان جا باقي بچيل ڪتاب پڙهي ۽ ڏسي حيرت وٺيو وڃي ٿي.“ (قانع 44-1989ع).

مير علي شير جي ڏاهپ ۽ علمي بصيرت، دانائي ۽ عقلمندي، فهم ۽ فراست جي ڪيترن ئي اديبن، عالمن ۽ سوانح نگارن خوب ساراهه ڪئي هوندي، مگر پير حسام الدين راشدي سڀني کان ممتاز ۽ گهڻو اڳتي نڪري چڪو آهي، جيڪو سڌي يا اڻ سڌي طرح مير صاحب جي تعريف ۾ هر دم هڪيو حاضر نظر اچي ٿو. مير صاحب جي ادبي ۽ علمي خدمتن تي جيترو پير صاحب ڪم ڪيو آهي، شايد اوترو ڪم يا ان جي برابر ڪنهن اديب ۽ عالم ڪيو هجي! اهو هزار بار آفرين پير صاحب کي ڏئي سگهجي ٿو، جنهن مير علي شير جي سوانح ۽ سندس ادبي ڪم تي جيڪا عالمانه، محققانه ۽ اديبانه نگاهه وڌي آهي، سا هر پڙهندڙ اديب ۽ عالم جي اڳيان آهي. مير صاحب جو هر هڪ ڪتاب وڏي قدر و قيت جو مستحق آهي.

آخرڪار سنڌ جو هيءُ باڪمال شاعر، عظيم المرتبت اديب ۽ مورخ 1203هه ۾ چوهٺ ورهين جي ڄمار ۾ لاڏاڻو ڪري ويو، سنڌ جي هن محسن اعظم جي آخري آرامگاهه اڄ تائين هڪ ڳجهارت بڻيل آهي.

تحفة الڪرام جا ڇپيل ايڊيشن:

پير حسام الدين راشديءَ، مير علي شير جي سوانح حيات ۽ سندس زندگيءَ جي لاهن چاڙهن، حالتن ۽ واقعن تي مفصل روشني وڌي آهي ۽ مير صاحب جي ڪيل علمي ۽ ادبي ڪم کان گهڻو متاثر نظر اچي ٿو، جنهن ڪري سندس علمي ۽ ادبي ڪارنامن کي نهايت خوبيءَ سان روشناس ڪرايو اٿائين. سڀ کان پهريائين مير صاحب جي زندگي، علمي ۽ ادبي خدمتن ۽ سندس دور ۾ ٿيندڙ سياسي ۽ سماجي ۽ معاشرتي مصلحتن، حڪومتن جي مٽا سٽا ۽ ردوبدل ۽ بادشاهن جي قهري ڪاررواين کانسواءِ ٻين ڪيترن ئي پهلوئن تي لکي ٽماهي مهراڻ 2/1956ع جي پرچي ۾ ڇپرايائين. جنهن بعد اهو ساڳيو مقالو تحفة الڪرام جي سنڌي ۽ اردو ايڊيشن ۾ شامل ڪرايائين. اهڙي طرح اها ئي ساڳي سوانح حيات/ مقالو پنهنجي ڪتاب ”ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون“ (1981ع) ۾ درج ڪيائين. اهڙي ئي اعتبار کان مير علي شير جو نالو هڪ اديب، عالم ۽ شاعر جي حيثيت سان علمي ۽ ادبي حلقن ۾ عام ٿيڻ لڳو ۽ سندس ڪيل ڪم جو هر ڪو معترف ٿيو. اهو پير صاحب ئي آهي، جنهن مير ’قانع‘ ۽ سندس ادبي ۽ علمي خدمتن کي هر جاءِ متعارف ڪرايو. پير صاحب جي ڪيل تحقيق، جستجو ۽ علمي بصيرت مان پڌرو آهي ته مير علي شير جي نظم ۽ نثر ۾ تصنيفن جو ڳاڻاٽو ٻائيتاليهه آهي، جن مان تحفة الڪرام به هڪ آهي. تحفة الڪرام جي باري ۾ پير حسام الدين راشدي لکي ٿو ته:

”مير صاحب مشاهيرن جو تذڪرو ۽ سنڌ جي قديم شهرن جي تاريخ تي جيڪا تحقيق ۽ تلاش ڪئي، اها قابل داد ۽ اڻ وسرڻ جوڳي آهي. حقيقت ۾ محنت ۽ زحمت برداشت ڪرڻ ۾ مير صاحب ڪمال ڪري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن اڄ کان پوڻا ٻه سئو ورهيه اڳ مير صاحب اهو مواد گڏ نه ڪري وڃي ها ته، هوند مشاهيرن  کان اهو خزانو اوجهل رهي ها!

تذڪرة العظام/ تحفة الڪرام جو تعارف:

تحفة الڪرام کان ته هر ڪو واقف ۽ آشنا ٿي چڪو آهي. هيءُ تاريخي ۽ تحقيقي ڪتاب مڪمل ٽن جلدن تي مشتمل آهي، ليڪن هن جو آخري (ٽيون) ڀاڱو سنڌ ۽ سنڌ جي تاريخ تي روشني وجهي ٿو. مرزا قليچ بيگ کان پوءِ سندس ئي دور ۾ علم ۽ ادب ۾ علامھ عدايت الله نجفي ’تارڪ‘ جو وڏو نالو آهي، جنهن شعر و شاعريءَ جي هر صنف ۽ موضوع تي لکيو آهي ته وري ٻئي پاسي نثر ۾ طبعزاد ۽ ترجمن جي صورت ۾ ڪتاب لکي، نثر جي هر هڪ مضمون ۽ عنوان سان ملهايو آهي. علامه ’تارڪ‘ جي ڇڏيل ادبي ذخيري مان صرف 45 ڪتاب سيد ’اظهر‘ گيلانيءَ وڏي محنت ۽ جستجوءَ سان گڏ ڪري ”علامه تارڪ لائبريري“ گهوٽڪي ۾ محفوظ ڪيا آهن. (علامه تارڪ جو هيءُ شاگرد رشيد سيد اظهر گيلاني 2006ع ۾ هيءُ ڏيهه ڇڏي پرڏيهه وڃي چڪو آهي، جتان ڪو به نه موٽيو آهي). علامه نجفي ”تحفة الڪرام“ جو ترجمو ”تذڪرة العظام“ جي نالي سان ڪيو آهي. ”تذڪرة العظام“ وڏو عرصو گمناميءَ جي گوشي ۾ هو، جيڪو وڏي جاکوڙ ۽ ولوڙ کان پوءِ دستياب ٿيو آهي. هيءُ علامه جي قلم جي زمين مان نڪتل اهڙو ئي جوهر پارو ۽ شهپارو آهي، جو سٽ سٽ ۽ اکر اکر مان کنوڻ جو تجلو ٿي ادب جي ميدان تي کيوي ۽ چمڪي ٿو. ڪتاب جي سٽ سٽ مان سمجهجي ٿو ته علامه ’تارڪ‘ مذڪور ڪتاب سان، ننڊون ڦٽائي، اکين کي اوجاڳا ۽ تن کي تسيا ڏيئي، پورو پورو نباهه ڪيو آهي. ڪتاب جو ترجمو پڙهندي ائين ٿو محسوس ٿئي، ته ڄڻ اصلي حالت ۾ لکيو ويو آهي. هن درويش ۽ علم پرور جي تحرير کي جڏهن پڙهجي ٿو ته ائين ٿو ڀانئجي، ته سندس سٽ سٽ ۽ اکر اکر ۾ ڪو جادوئي اثر رکيل آهي، جنهن ڪري پڙهندڙ ان ڪيفيت ۾ پر ڪيف ٿيو وڃي ۽ ان کان هرگز بچي به نٿو سگهي. اهو ان اثر جو ئي تاثير ۽ ڪمال چئي سگهجي ٿو.

”تذڪرة العظام“ جي تاريخي ماخذ طور اهميت ۽ حيثيت موضوع سان مطابقت ۽ مماثلت رکندڙ ڇاپي ۽ قلمي ڪتابن جي ڀيٽ کان پوءِ چئي سگهجي ٿو، ته سندس درجو ڪيترو نه بلند ۽ بالا آهي. هيءُ ماخذ هڪ مستقل علمي ادبي ۽ تاريخي ڪارنامو آهي، جيڪو علامه ’تارڪ‘ سرانجام ڏنو آهي. علامه نجفي، تحفة الڪرام جي نه فقط ترجمي تي اڪتفا ڪئي آهي، بلڪه ان کي بنياد بنائي هڪ مستقل تصنيف ۽ تحقيق ۽ ترجمي جي راهه هموار ڪئي آهي. علامه نور نچوئيندي جيڪا محنت ڪئي آهي، سا سنڌي ترجمه نگاريءَ جي تاريخ ۾ مٿانهون مقام ثابت ٿيندي، هفت زبان شاعر، عالم، فاضل، ڪامل ۽ عامل علامه محمد هدايت علي نجفي ’تارڪ‘ هن تاريخي ڪتاب جو ترجمو 24 جون 1937ع کان شروع ڪري، 11 فيبروري 1938ع تي آچر جي ڏينهن، ٽپهريءَ جي وقت، عالي واهه جي ڪپ تي ويهي، شهر لالو رائنڪ ۾، ساڍن ستن مهينن جي لڳاتار محنت ۽ مشقت بعد مڪمل ڪيو. جنهن وقت هن ڪتاب جو فارسيءَ مان سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪري رهيو هو ته، ان وقت معشوق الاطباءِ ۽ ممتاز الاطباءِ قاضي عبدالڪريم (لالو رائنڪ) ڏانهنس خط لکي ڪتاب جي گهر ڪئي، جنهن ۾ قاضي صاحب لکي ٿو ته:

”جناب خواجه تارڪ علي شاهه صاحب جميل المناقب:

السلام عليڪم ورحمتة الله جي گذارش ته مولوي محمد حفيظ الرحمان بهاولپوري صاحب جن ڪتاب تحفة الڪرام ٻن ڪلاڪن لاءِ مطالعو ڪرڻ واسطي گهرايو آهي، تنهن ڪري نوازش فرمائي ”تحفة الڪرام“ موڪلڻ فرمائيندا. ٻپهري بعد واپس ڪري ڏينداسين. (بند و معشوق الاطباءِ).

هن خط جي جواب ۾ قاضي عبدالڪريم کي لکي موڪليائين ته: ”مان ڪتاب جي ترجمي ۾ مصروف ۽ مشغول آهيان، مون وٽ اهڙو ٻيو ڪتاب موجود نه آهي، جنهن تي ڪم ڪيان يا ان جو مطالعو ڪريان.“

هن خط جي جواب کان پوءِ ٿي سگهي ٿو ته قاضي عبدالڪريم ڪتاب جي پچر ئي ڦٽي ڪئي هجي يا علامه ’تارڪ‘ کيس گهڙي پل لاءِ اها تاريخ موڪلي هجي، اهو معلوم ٿي نه سگهيو آهي. مگر ’تارڪ‘ سائين جيڪو خط جو جواب ڏنو، سو هو بهو هت ڏجي ٿو. علامه ’تارڪ‘ خط ۾ لکي ٿو ته:

”حضرت معشوق الاطباءِ ممتاز الحڪماء سليم عليم ڪليم عبدالڪريم، عن شيطان رجيم سلمه الرحيم. السلام عليڪم، هيءُ بندو ڪتاب تحفة الڪرام ويٺو ترجمو ڪري ٿو، ”ڪتيءَ کي… ۾ سور، سرائيءَ کي بڇ تي زور“ هاڻي ڪم ڪيئن سيڙايان، جيئن چئو تيئن ڪجي. ٻِه پهريءَ جو موڪليندئو، تيسين ڇا ڪريان. سمهي پوان، ننڊ نه ٿي اچي، پئسو ڪونهي جو جوا کيڏان، نه ڪو نئون ڪتاب هٿ ۾ آهي، جو اُهو مطالعو ڪريان، نه ڪو گرامو فون آهيم ته وڄائي محو ٿي وڃان. جيئري مران، جسم کان بي خبر ٿيان، نه ڪو معشوق آهي، جنهن جي زلف جي ڦاهي کائي لڙڪان يا سندس ڳٽان پٽيان. قياس ته ڪر، ميهر جت، وانگي ”اڃا سرندو وهاڻي کڻي خدا جو نانءُ ٿا وٺون ته مرشد بخشڻ شاهه کي ٽانڊي کڻڻ جي ٿي لڳي.“ عرض ڪرڻ واجب، آئينده اسان جي ڳچي اوهان جي هٿ ۾، روليو، ٽوليو، رلايو پنايو پٽايو، جيئن وڻيوَ تيئن ڪريو“ مرده بدست زنده- تارڪ علي.

هن خط مان اسان کي اها نصيحت حاصل ٿي ٿئي ته، جيڪو ماڻهو پنهنجي ڪم ۾ مشغول ۽ مصروف هجي ته، کيس ان ڪم کان نه روڪجي ۽ نه وري ڪو سندس ڪم ۾ رخنو وجهجي. علامه سائين جي هنن سٽن مان اهو سبق سکڻ گهرجي ته، ڪنهن جي به نيڪ ڪم ۾ رنڊڪ نه وجهجي ۽ نه وري رستو روڪجي. ائين ڪرڻ سان هلندڙ ڪم اڌ ۾ رهجي ويندو، ڇو ته جڏهن علامه ’تارڪ‘، تحفة الڪرام جي ترجمي ۾ محو آهي، تڏهن کانئس ڪتاب جي گهر ڪئي وئي آهي، جنهن ڪري مٿين سٽن جي لکڻ تي مجبور ٿيو آهي. جيڪڏهن ڪو ٻيو ڪتاب مو جود هجي ها ته، شايد هيءُ ڪتاب (تحفة الڪرام) قاضي صاحب کي ٻن ڪلاڪن ته ڇا، پر ٻٽن ڏينهن لاءِ به موڪلي ڏئي ها. هن مان اهو ظاهر آهي ته ٻيو ڪتاب موجود نه هئڻ ڪري قاضي صاحب کي مذڪور ڪتاب موڪليو نه ويو آهي، والله اعلم!

’تارڪ‘ فقير جو ترجمو ڪيل تذڪرة العظام (تحفة الڪرام) سال 1938ع کان وٺي اڄ تائين گمناميءَ جي گوشي ۾ رهندو آيو آهي، جيڪو هينئر دستياب ٿيو آهي. اها اسان جي خوش بختي ۽ خوش قسمتي چئبي، جو ناياب ۽ لاجواب سوکڙيءَ تائين رسائي ٿي آهي ۽ اها نادر چيز زير نظر آهي. ’تارڪ‘ فقير پنهنجي دور جي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيو آهي. جنهن کي اڄ جو ماڻهو مشڪل سان سمجهي سگهندو. هرو ڀرو ايڏي ڏکي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيل نه آهي، پر تنهن هوندي به مٿا ڪٽ ڪرڻ کان سواءِ مقصد حاصل نه ٿي سگهندو. هن وقت هيءُ ترجمو گهڻي وقت ۽ تحقيق جو گهرجائو آهي، آفرين صد آفرين آهي. علامه ’تارڪ‘ کي جنهن فارسي ٻوليءَ مان ”تحفة الڪرام“ کي تبديل ڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ ”تذڪرة العظام“ نالي ناياب وٿ کان واقف ڪيو آهي. هن پنهنجو نور نچوئي اسان تي وڏو ٿورو ٿڦيو آهي. سنڌ جي هن علمي ۽ ادبي ذخيري کي غور و خوض سان جاچڻ ۽ ڏسڻ ۽ ان سان عشق جي حد تائين عشق ۽ چاهه رکڻ علامه ’تارڪ‘ جي بصيرت ۽ دانشمنديءَ جو هڪ روشن ۽ چٽو  ثبوت آهي، جنهن مان اسان کي ۽ اسان جي ايندڙ نسلن کي نيڪ نيتيءَ سان، نصيحت ڪرڻ کپي ته جيڪر پنهنجي علمي، ادبي ۽ قلمي ذخيرن ڏانهن هر لحاظ کان اڳين جي واٽ وٺي، چڱو چوکو ۽ جوڳو ڌيان ڌريون.

”تذڪرة العظام/ تحفة الڪرام“ ٽن ڀاڱن ۾ ورهايل ۽ 784 صفحن تي مشتمل آهي، جيڪو ”تحفة الڪرام“ جي ٽنهي جلدن جو مڪمل ترجمو آهي، هن جو پهريون ڀاڱو: 01 کان 110 صفحا، ٻيو ڀاڱو: 111 کان 528 صفحا ۽ ٽيون ڀاڱو: 529 کان 784 صفحا آهي (تارڪ 1938ع).

هر هڪ حصي ۾ آيل مواد ڪنهن به دلچسپيءَ کان خالي نه آهي، منجهس چاهت جي چس ۽ چاشني سمايل آهي. تاريخ جو موضوع خشڪ به هوندو آهي ته دلچسپ به . علامه نجفيءَ تاريخ جهڙي خشڪ موضوع کي پنهنجي گرفت ۾ آڻي، ڪتاب کي سنڌي ٻوليءَ ۾ تبديل ڪري هڪ ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي. مذڪور تاريخ جي جائزي مان معلوم ٿو ٿئي ته، هر هڪ ڀاڱي کي آغاز کان انجام تائين پهچائڻ ۾ علامه سائين ڪا به ڪسر باقي نه ڇڏي آهي. جيڪڏهن هيءُ تاريخي ڪتاب ڇپجي ادب جي ميدان تي ايندو ته، يقينن پاڻ کي اڻ ملهو ثابت ڪندو. هن مان اهو به پتو پوي ٿو ته هيءُ ترجمو نه فقط جاندار ۽ شاندار آهي، جو پڙهندڙن جي دلين ۾ نئون اتساهه، نئون ولولو ۽ جوش ۽ جذبو جاڳائيندو، ليڪن پڙهندڙن کي گهڙي گهڙي پاڻ ڏي مائل ڪري، پڙهڻ تي مجبور ڪري ڇڏيندو.

جيڪڏهن تذڪرة العظام سنڌي ادبي بورڊ يا پير حسام الدين راشديءَ کي حاصل ٿئي ها، ته شايد علامه نجفي ’تارڪ‘ جا وڏا ڳڻ ڳائين ها ۽ پير صاحب ته علامه جي ساراهه ڪندي ڪندي ٿڪجي پوي ها. جيئن مير صاحب جي واکاڻ ڪندي ڍاپيو ئي نه آهي، تيئن علامه جي تعريف مان به رڄ ئي نه ڪري سگهي ها. افسوس آهي جو کيس هيءُ مخطوطو حاصل ٿي نه سگهيو ۽ سالن پڄاڻان هن فقير کي کوجنا ڪندي اهو ناياب نسخو مليو. اهڙيءَ ريت هن تذڪري جي ملڻ کان پوءِ سنڌي ادبي بورڊ کي ڪنهن به عالم کان ”تحفة الڪرام“ جي ترجمي ڪرائڻ جي ضرورت محسوس نه ٿئي ها، ويتر علامه نجفيءَ جا سدائين ڳڻ ڳائجن ها. اڃا وقت نه ويو آهي، جو هيءُ مسودو نظر انداز ڪري ڇڏجي، تنهنڪري اهو اڻٽر ٿي پيو آهي، ته ڪنهن به صورت ۾ وڌيڪ تحقيق ۽ تفتيش ڪري هيءُ قلمي نسخو، مروج ٻوليءَ ۾ تبديل ڪري اشاعت هيٺ آڻجي، ته جيڪر سونَ تي سهاڳي جو ڪم ڏيندو، يا جيئن ۽ جنهن صورت ۾ آهي، تيئن ئي ڇپائي پڌرو ڪجي ته به سٺو عمل ٿيندو ۽ ضايع ٿيڻ کان بچي پوندو. اهڙي ئي طريقي سان علامه جي محنت سڦلي ۽ سجائي ٿيندي ۽ علمي ۽ ادبي دنيا ۾ نئون رنگ لائيندي ۽ نئين هلچل مچائيندي. جيسين هيءُ ترجمو شايع ٿي پڌرو نه ٿو ٿئي، تيسين هن ترجمي جي اهميت، حيثيت ۽ افاديت جي پرک ۽ پروڙ نه پئجي سگهندي.

مولانا حفيظ الرحمان بهاولپوري تحفة الڪرام کان اڳ علامه ’تارڪ‘ جي هڪ ڪتاب ”تذڪرة الشعراء سنڌ“ ”سنڌي زبان، مان ”سندهه ڪي شعراءَ ڪي تاريخ“ جي نالي سان اردو ترجمو ڪري، بهاولپور مان سال 1945ع ۾ اشاعت هيٺ آندو. علامه جو سنڌي مسودو گم آهي، جنهن تان مولوي صاحب ترجمو ڪيو. اهڙيءَ طرح تحفة الڪرام جو ترجمو ڪرڻ لاءِ بهاولپور مان ڪهي لالو رانوڪ آيو ۽ قاضي صاحب جي معرفت ۽ رفاقت سان علامه نجفيءَ کان ”تحفة الڪرام“ گهريائين. اهڙو بيان اڳ ۾ ڪري آيو آهيان، ليڪن بعد ۾ قاضي عبدالڪريم هن جي شوق کي ڏسي، کيس ”تذڪرة العظام“ کڻي وڃڻ لاءِ ڏنو، جنهن جو سنڌي ٻوليءَ مان اردو ٻوليءَ ۾ ترجمو پورو ڪري 20 جولاءِ 1947ع تي اصل نسخو واپس آڻي قاضي صاحب کي ڏنائين. اهڙي ئي خاطر خواهي جي ڪري مولوي حفيظ الرحمان هزارين ٿورا ڳائيندو هليو ويو. اها مولوي صاحب جي سچائي، صداقت، ايمانداري چئبي، جو ٻن سالن جي عرصي کان پوءِ به اصل شيءِ حقيقي مالڪ جي حوالي ڪيائين. مگر قاضي صاحب جي پڻ ستيا ڏسو، جو مولانا کي قلمي ۽ قيمتي سرمايو ضمانت ۽ لالچ کانسواءِ ئي ڏنو هئائين.

وڏي افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته مولوي محمد حفيظ الرحمان جو اهو اردو ۾ ڪيل ترجمو اڄ تائين ظاهر نه ٿيو آهي ۽ دستياب ٿيڻ ناممڪن ٿو لڳي. ٿي سگهي ٿو ته هيءُ اردو مسودو ناپيد ٿي ويو هجي، يا ڪنهن جي گهر ۽ لائبريريءَ جي زينت بڻيل هجي، جنهن تائين رسائي ڪرڻ مشڪل ۽ محال ٿي سمجهه ۾ اچي.

علامه نجفي سائينءَ جو ڏنل پنهنجو دستخطي نسخو، لالو رانوڪ جي قاضي عبدالڪريم نصرت جي پوين وٽ موجود ۽ محفوظ ۽ اڄ به صحيح ۽ سالم صورت ۾ آهي. هن نسخي (تذڪرة العظام) جي ٽنهي جلدن جي فوٽو ڪاپي هن فقير وٽ آهي.

درحقيقت علامه ’تارڪ‘، مير ’قانع‘ جي فارسي ٻوليءَ کي سنڌي ٻوليءَ جي صورت بخشي، وڏو ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي ۽ مصنف جي ٻوليءَ سان پڻ وڏو نباهه ڪيو اٿس، جنهنڪري مير ’قانع‘ جي محنت صد بار نکري نروار ٿي پئي آهي. نجفي سائين، مير صاحب جي اکر اکر ۽ سٽ سٽ ۽ هر جملي جو ترجمي ڪرڻ مهل، خاصو خيال رکيو آهي ته جيئن مير ’قانع‘ جي ڪيل محنت کي ڇيهو نه رسي ۽ سندس محنت برقرار رهي.

حوالا:

1. تارڪ، علامه محمد هدايت علي نجفي، (1938ع)، ”تذڪرة العظام، ترجمه تحفة الڪرام“ (قلمي)
2. قانع، مير علي شير (1961ع)، ”مثنويات و قصائد قانع“ (فارسي) مرتب: پير حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ، ڄام شورو/ حيدرآباد.
3. قانع مير علي شير (1989ع)، مترجم: مخدوم امير احمد، ”تحفة الڪرام“ سنڌي، ٽيون ڇاپو، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو/ حيدرآباد.
4. شوق، نواز علي ڊاڪٽر (1978ع)، ”علامه تارڪ جو سنڌي ڪلام“ ڪراچي يونيورسٽيءَ طرفان، پي ايڇ.ڊي سنڌي لاءِ لکرايل تحقيقي مقالو (اڻڇپيل).

(ڇهه ماهي/ سالانه ”سنڌي ادب“ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄام شورو، جلد 22، 2008ع، تلخيص مقالو: ڊاڪٽر علي اڪبر ”اسير“ قريشي)

شڪر الاهي خاندان ۽ ان جون علمي ۽ ادبي خدمتون

ڊاڪٽر سيد عبدالحسن شاهه

عرف غلام شبير شاهه شڪرالاهي

سنڌ ڌرتي علمي طور، شروع کان ئي علم جو مرڪز پئي رهي آهي. هن هر دور ۾ عالمن، فاضلن، شاعرن ۽ اديبن کي جنم ڏنو آهي، جن جي علمي خدمتن جو اعتراف سنڌ هند ته ٺهيو، پر عالم اسلام جا معتبر ادارا ۽ علمي شخصيتون ڪري چڪيون آهن. سنڌ ۾ وري ٺٽي کي خاص اهميت حاصل رهي آهي، جنهن ۾ ماضي بعيد ۾ اهڙن علمي خاندانن جنم ورتو آهي، جن جون علمي خدمتون اهل علم کان مخفي نه آهن. ٺٽي جو اهڙو ئي هڪ خاندان شڪر الاهي سادات  خاندان جي نالي سان  معروف آهي. ان خاندان ۾ به ڪيترائي عالم، فاضل، اديب، شاعر ۽ تاريخدان پئدا ٿيا آهن، جن علمي ۽ ادبي ميدان ۾ پنهنجي ڏاهپ، فهم ۽ فراست آهر، سنڌ جي ڀرپور خدمت ڪئي آهي.

ذاتي حالات ۽ خاندان:

شڪر الاهي سادات خاندان جي ابتدا، قاضي سيد شڪر الله شيرازي جي سنڌ ۾ آمد کان شروع ٿي. سندن وڏا ايران جي مشهور شهر، ”شيراز“ جي محلي  ”دشتڪ“ ۾ رهندا هئا. پنهنجي وقت جو هي هڪ وڏو عالم ۽ بزرگ انسان پهرين شيراز کان هرات ۽ پوءِ اتان کان سنه 904 هجري ۾ قنڌار آيو. تاريخ طاهري موجب: ان وقت جي سنڌ جي حڪمران شاهه حسن ارغون (جيڪو خود ديندار هو) جي عهد سنه 927 هجري ۾ قنڌار کان ٺٽي آيو. هن سان گڏ ٽي ٻيا بزرگ هر هڪ سيد منبو المعروف شاهه مبين عليھ الرحمة، ٻيو سيد ڪمال عرف شاهه ڪمال عليھ الرحمة، ٽيون سيد عبدالله المعروف عبدالله شاهه اصحابي عليھ الرحمة. اهي چارئي پاڻ ۾ سنگتي هئا ۽ گڏجي ٺٽي پهتا. هن کان سواءِ سندس فرزند مير سيد ظهير الدين پڻ ساڻن گڏ هو. اهي چارئي بزرگ علم ۽ ايقان، دين ۽ ايمان جا روشن چراغ هئا. جن نه فقط ٺٽي شهر کي بلڪ سموري سنڌ کي پنهنجي علم ۽ عمل جي روشني سان منور ڪري ڇڏيو. سندن علم جا ڪرڻا ملتان تائين محسوس ٿيڻ لڳا، جيڪو ان وقت سنڌ پرڳڻي ۾ شامل هو. صديون گذري ويو ن آهن، پر اڄ به سندن مقبرن تي هزارين سلامي، پنهنجن مقصدن جي پورائي لاءِ سلامي ڀريندا رهندا پيا اچن.

شاهه حسن ارغون، سيد شڪر الله شاهه جي علم، فضل، ديني عظمت، بزرگي ۽ وقار کي پيش نظر رکندي، کيس پنهنجي حڪومت جو سڀ کان پهريون ”شيخ الاسلام“ بنائي، سڄي سنڌ جو منصب قضا سندس سپرد ڪيو. يعني ”قاضي القضاة“ (چيف جسٽس) ڪري مقرر ڪيو. سيد صاحب جي عدالت ۽ بي ريائيءَ جا واقعا تاريخ جو حصو آهن. اهڙن واقعن مان شاهه حسن ارغون جو سندن عدالت ۾ جوابدار جي حيثيت ۾ اچڻ ۽ قاضي سيد صاحب جو بي رياءَ ٿي فيصلو ڪرڻ مشهور واقعو آهي.

جيئن ته سيد صاحب انهي منصب لاءِ نهايت موزون ۽ لائق شخص هو، بلڪ ائين کڻي چئجي ته سيد صاحب جي ذات سبب انهي عهدي جو خود شان ۽ مان وڌيو ته بيجا نه ٿيندو. ڪجهه عرصي کان پوءِ سيد صاحب انهي منصب تان علحدگي اختيار ڪري رياضت ۽ عبادت ۾ لڳي ويو ۽ گوشه نشين ٿي ياد الاهي ۾ پنهنجي حياتي جا ڏينهن پورا ڪيا. قاضي سيد شڪر الله شيرازي جڏهن استعفيٰ ڏني ته پنهنجي پاران، وقت جي حاڪم کي ان وقت جي مشهور عالم ۽ فاضل قاضي محمد اُچيءَ کي اهو منصب حوالي ڪرڻ جي سفارش ڪئي، جنهن قاضي صاحب کي بکر مان گهرائي انهي عهدي تي مقرر ڪيو. اهو منصب پوءِ هميشه انهي خاندان ۾ رهندا آيو، جنهن جو سلسلو انگريزن جي ابتدائي زماني تائين قائم رهيو. قاضي علي محمد جو وڏو فرزند قاضي غلام علي ثاني عرف قاضي خادم هن وقت انهيءَ گهراڻي جو يادگار ۽ پالڪي نشين آهي. اها پالڪي کين همايون بادشاهه کان عنايت ٿي، جنهن ۾ اڄ به عيدالفطر ڏينهن قاضي محمد اُچيءَ جي خاندان جو چشم و چراغ قاضي غلام علي ثاني، پنهنجن وڏن جي روش موجب پالڪي ۾ سوار ٿي شهر کان ٻاهر مڪليءَ تي موجود وڏي عيدگاهه تي پهچي ٿو ۽ پيش امام کي مصلو (جاءِ نماز) پيش ڪري ٿو جنهن بعد پيش امام نماز جي ابتدا ڪري ٿو.

عيد نماز کان پوءِ قاضي صاحب حسب معمول قاضي سيد شڪر الله شيرازي جي پڳدار (هن خاندان جي آخري عالم فاضل ۽ شاعر) مرحوم مير سيد صابر علي شاهه ’صابر‘ (راقم جو ڏاڏو) جي حويليءَ تي (سندس چوڻ موجب) سيد شڪر الله شيرازي معرفت سندن وڏن کي ”قاضي القضاة“ جي مليل منصب جو شڪريو ادا ڪرڻ لاءِ اچي ٿو. اها روايت اڄ ڏينهن تائين هلندي ٿي اچي ۽ قاضي غلام علي ثاني عرف قاضي خادم هن وقت به راقم جي حويليءَ تي اچي ٿو. اتي سندس خاطر تواضع ڪئي وڃي ٿي. شام جو انهي پالڪي ۾ چڙهي نوابي جلوس ۾ شامل ٿي واپس پنهنجي گهر روانو ٿي وڃي ٿو.

خاندان جون علومي خدمتون:

قاضي سيد شڪر الله شيرازي ئي اهو بزرگ آهي، جنهن جي نسل مان، سندس نالي سان ئي منسوب ٺٽي جو مشهور سيد شڪر الاهي سادات خاندان جو سلسلو هليو ۽ تحفة الڪرام مطابق، اها موتين جي لڙي آهي، جيڪا اڄ ڏينهن تائين جاري ۽ ساري آهي. سندس وڏي فرزند مير سيد ظهير الدين عرف مير جادم مان ئي هي خاندان وڌيو ۽ ويجهيو آهي ۽ انهيءَ نالي سان ٺٽي ۾ موجوده محلي ۾ سندس پويان رهن ٿا. (راقم پڻ انهي خاندان جو چشم وچراغ آهي. خاندان جو شجرو ۽ ٻي وراثت هن وٽ موجود آهي.) مير سيد شڪر الله شاهه جي بزرگن جهڙي ريت ايران ۾ علم جو چراغ روشن ڪيو. اهڙي طرح انهن ٺٽي ۾  پهچڻ کان پوءِ به انهي ڏيئي کي اجهامڻ ڪو نه ڏنو . خاندان جو هر فرد ۽ گهراڻي جو هر چشم و چراغ ان ۾ تيل وجهندو ۽ وٽ سوريندو رهيو. ڪم و بيش پوڻا چار سئو ورهيه سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ انهيءَ خاندان جي روحاني ۽ علمي لاٽ سان منور ٿيندي رهي. جيڪو به فرد پيدا ٿيو، سو زماني جو فرد فريد ثابت ٿيو. ڪن شعر و ادب ۽ تصنيف و تاليف کي پنهنجو مشغلو بڻايو ته، ڪن روحاني تعليم پکيڙي ته، ڪن دنيوي علوم جي اشاعت ڪئي. ڪيترن بزرگن نه فقط طريقت ۽ سلوڪ جا رستا روشن ڪيا ته، ڪن ادب کان سواءِ مذهبي علوم ۾ پنهنجو نالو روشن ڪيو. جيئن سيد ظهير الدين جادم پرهيزگار ۽ ظاهري طرح درس و تدريس سان منسلڪ هئا، پر باطني طور فقير منش ۽ سلوڪ سان لنئون لڳل هئس. سندس وڏو فرزند سيد شڪر الله ثاني هو، جنهن جو فرزند سيد نظام الدين ثاني، انهي درجي جو باڪمال بزرگ هو، جنهن کي عالمگير بادشاهه، ان وقت جي عالمن مان ”فتاويٰ عالمگيري“ مرتب ڪرڻ لاءِ جيڪو ايڊيٽوريل بورڊ ٺاهيو هو، ان ۾ کيس شريڪ ڪيو. جنهن لاءِ هر لحاظ کان سيد صاحب پاڻ کي اهل ثابت ڪيو. اهڙي طرح سيد شاهه ولي، جيد عالم ۽ هڪ بي مثال انشاءَ پرداز هو ۽ ”تحفة المجالس“ جو مصنف هو ۽ سندس فرزند مير سراج الدين ابو القاسم، صاحب طرز شاعر ۽ تاريخ گوئي ۾ خاص مقام جو مالڪ هو.

ميرعلي شير ’قانع‘ ٺٽوي:

شڪر الاهي خاندان جي هن فرزند، سنڌ جي لافاني ۽ عظيم المرتبت مؤرخ، بيمثال تذڪره نويس ۽ بي بدل شاعر کي سنڌ جي تاريخ سان دلچسپي رکندڙ هر شخص سڃاڻي. سندس اصل نالو (مقالات الشعراءِ، صفحه 205 مطابق) مير سيد عبداللطيف هو. پاڻ پنهنجي ٻي تصنيف ڪيل مشهور ڪتاب ”تحفة الڪرام“ ۾ پنهنجو خانداني پسمنظر هن طرح بيان ڪيو آهي:

مير علي شير بن سيد عزت الله بن سيد محمد ڪاظم بن سيد محمد مقيم بن سيد ظهير الدين ثاني بن سيد شڪر الله ثاني بن سيد ظهيرالدين جادم اول بن سيد قاضي شڪر الله شيرازي بن سيد وجهه الدين بن سيد نعمت الله بن سيد عرب شاهه بن سيد امير نسيم الدين محمد المعروف مير ميرڪ شاهه بن سيد امير عطاءُ الله جمال الدين محدث بن امير سيد فضل الله المحدث الحسيني الدشتڪي الشيرازي.

مير ’قانع‘ صاحب پنهنجن ٻن بزرگن جو ذڪر تحفة الڪرام، ٻئي جلد ۽ مقالات الشعراء ۾ پنهنجي سوانح حيات جي ضمن ۾ ڪيو آهي. تحفة الڪرام جي ٽئين جلد ۾ قاضي سيد شڪر الله اول کان وٺي پاڻ تائين خاندان جي سنڌي فردن جو ذڪر ڪيو آهي.

پنهنجي ايراني بزرگن جي سلسلي ۾ مير ’قانع‘ جا ماخذ ”تاريخ حبيب السير“، ”هفت اقليم“ ۽ ”مجالس المومنين“ آهن، جن تان هن صاحب پنهنجا خانداني حالات نقل ڪيا آهن.

سندس ولادت سنه 1140هه ۾ ٿي. اهو دور ميان نور محمد ڪلهوڙي جي حڪومت جو هو. مير صاحب ٻارنهن ورهين جي ڄمار ۾ شعر چوڻ شروع ڪيو. انهي عمر ۾ اٺ هزار شعرن جو ديوان مرتب ڪيائين، جنهن ۾ شعر جون سڀئي صنفون شامل هيون. انهن شعرن ۾ پنهنجي نالي کي تخلص طور استعمال ڪيائين. پوءِ ڪجهه وقت لاءِ پنهنجو تخلص ’مظهري‘ رکيائين ۽ پوءِ پنهنجو تخلص ’قانع‘ رکيائين، جيڪو آخري دم تائين جاري رهيو. سندس لاڙو اهل تشيعت ڏانهن هو.

مير صاحب جو دور سياسي طرح سان غير مستحڪم هو. بغاوت، خونريزي ۽ ڌارين جي ڪاهن ۽ حملن ڪري تباهي ۽ بربادي جي هولناڪ منظرن ۾ مير صاحب انهي دور ۾ اکيون کوليون، پليو ۽ پروان چڙهيو ۽ تعليم حاصل ڪري علم جي انتهائي اوج تي پهتو. شعر و سخن جو شغل ڪندو رهيو ۽ تصنيف و تاليف کي پنهنجو مقصد بنائي زندگي بسر ڪندو رهيو.

مير صاحب جي غير معمولي شخصيت ۽ بي پناهه صلاحيتن جو هن مان اندازو ٿئي ٿو ته، انهيءَ سموري دور جي سڀني مصيبتن هوندي به سندس قلب جو سڪون ۽ اطمينان غارت نه ٿيو ۽ هن پنهنجي سڄي زندگي تصنيف ۽ تاليف ۾ گذاري ۽ هو برابر لکندو رهيو ۽ هزارن ورقن جو عظيم الشان ادبي ذخيرو سنڌ جي آئيندي نسلن لاءِ ڏيئي ويو.

مير صاحب جي علمي خزاني ۽ سندس تصنيف ڪيل ڪتابن جو، جيڪڏهن ذڪر ڪبو ته هتي پورو ڪتاب گهرجي، هتي اختصار کان ڪم وٺجي ٿو. هن وقت موجوده ڪتابن مان جن جو تعداد 42 بيان ڪيو وڃي ٿو، انهن مان تحفة الڪرام، مقالات الشعراء، مڪلي نامه، اعلان غم، شجره اهلبيت اطهر ۽ معيار سالڪان طريقت مشهور آهن. سندس تصنيفن. مان سندس ٽن پٽن جا نالا ملن ٿا. غلام علي، غلام ولي الله ۽ مير سيد امير علي حسيني.

مير علي شير ’قانع‘ جي خود پنهنجي گهر ۾ ڪيترا اديب مصنف ۽ شاعر پيدا ٿيا. سندس ڀاءُ مير ضياءُ الدين ’ضياءُ‘ پڻ پنهنجي دور جو وڏو شاعر هو. هو وقت جي حاڪم مير ٺاري خان جي دربار جو ”ملڪ الشعراء“ هو. ڪيترن ديوانن جو صاحب ۽ ”مثنوي هير رانجها“ جو مصنف هو. مير مرحوم جو ڀائيٽيو ۽ مير سيد يار محمد جو پٽ مير عظيم الدين ’عظيم‘ ٺٽوي، مير فتح علي خان ٽالپر جي دربار جي شاعرن جو سردار هو. ”فتح نامه سنڌ“ سندس تصنيفن مان هڪ يادگار تصنيف آهي.

مير صاحب جو پٽ مير غلام علي ’مائل‘ مير ڪرم علي خان جي دربار جو شاعر ۽ باڪمال اديب هو. سندس تصنيفن مان ”ديوان مائل“، تذڪره مجمع البلغاءِ“ ۽ ”ڪليات مائل“ مشهور آهن. مير مائل کان پوءِ سندس ٽي پيڙهيون شعر و سخن جو شغل جاري رکنديون آيون. يعني مير مائل جو پٽ مير صابر علي ’سائل‘ ان جو پٽ مير حسين علي ’ضيا‘، هُن جو پٽ مير صابر علي ’صابر‘، جنهن تي شڪر الله شاهه شيرازي جي پڳ هئي. (راقم جو ڏاڏو) سڀ جو سڀ پنهنجي پنهنجي دور جا نالي وارا شاعر ۽ عالم هئا.

سادات شڪر الاهي جي شجري مطابق انهي خاندان جو سلسلو ستين امام حضرت موسيٰ ڪاظم عليھ السلام سان ملي ٿو، جيڪو آخر ۾ ابو البشر حضرت آدم عليھ السلام تائين پهچي ٿو. (اهو شجرو راقم الحروف وٽ هن وقت به ضعيف حالت ۾ موجود آهي).

شڪر الاهي سادات جو موجوده دور:

موجوده وقت ۾ سيد شڪر الاهي موسوي خاندان جو سلسلو خدا جي مهرباني سان وڌي ۽ ويجهي رهيو آهي ۽ قاضي سيد شڪر الله شيرازي جي اولاد جون مختلف شاخون ڦهلجي رهيون آهن. مير سيد صابر علي شاهه ’صابر‘ جنهن تي خاندان جي پڳ هئي- کي جيڪو اولاد هو- ان مان مير سيد حسين علي شاهه المعروف سيد آگو شاهه (جيڪو راقم جو چاچو ٿئي) جي انتقال بعد سندس ننڍي ڀاءُ مير سيد نواز علي شاهه المعروف حاجي قربان علي شاهه وٽ اها وراثت رهي. مير سيد حسين علي شاهه سندس وڏو فرزند هو. هن وقت مرحوم سيد محبوب علي شاهه جو وڏو فرزند سيد معشوق علي شاهه آهي.(جيڪو راقم جو ڀاڻيج پڻ آهي) جنهن کي خانداني مريد حوالي ڪيا ويا آهن. جڏهن ته باقي وراثت راقم وٽ آهي، جيڪا کيس پنهنجي والد مرحوم الحاج سيد قربان علي شاهه کان ملي آهي. (جنهن ۾ خاندان جو شجرو ۽ تلوار ۽ ٻيا هٿيار پڻ شامل آهن.)

خاندان جو بزرگ ۽ راقم جو ڏاڏو مرحوم مير سيد صابر علي شاهه ’صابر‘ جيڪو سيد شڪرالله شاهه جي پڳ جو وارث پڻ هو، هن خاندان منجهان آخري شاعر ۽ عالم هو، جنهن جي انتقال کي 55 سالن کان مٿي عرصو گذري چڪو آهي. هن خاندان جي ماضي قريب ۾ گذريل هڪ سياسي شخصيت جو ذڪر ڪرڻ پڻ ضروري ٿو سمجهان، جنهن پڻ پنهنجي دور ۾ نهايت شايان شان طريقي سان وقت گذاريو ۽ مشهور ۽ وڏو زميندار پڻ هيو جنهن جو نالو مير سيد جان علي شاهه آهي، جيڪو سيد نجف علي شاهه جو برادر هيو. هتي اهو ذڪر ڪرڻ مناسب ٿو سمجهان ته، شڪر الاهي خاندان جي علمي، ادبي حيثيت جي مڃتا طور هر دور جي حڪمرانن طرفان هن خاندان کي وظيفا جاري رهندا رهيا، جيڪو سلسلو پاڪستان ٺهڻ بعد ايوب خان جي دور حڪومت تائين جاري رهيو. ايستائين جو لوڪل گورنمينٽ ۾ پڻ ٻه سيٽون هن خاندان لاءِ مخصوص هيون. 1905ع جي هڪ رپورٽ مطابق ڪراچي ضلعي جي ڪمشنر جي دربار ۾ هن خاندان جي ٻن بزرگن سيد صابر علي شاهه ’صابر‘ ۽ سيد نجف علي شاهه جن لاءِ ٻه سيٽون مخصوص هيون.

مٿئين رپورٽ مطابق سر برٽل فريئر (جنهن جي نالي سان ڪراچي جو فريئر روڊ آهي) کي هن خاندان جي علمي و ادبي خدمتن جو وڏو اعتراف هو ۽ راقم جي ڏاڏي سيد صابر علي ’صابر‘ جي والد مير سيد حسين علي شاهه اول کي خاندان جي قدر شناسي ڪندي، سروليم ميري ويدر (جنهن جي نالي اڄ به ڪراچي ۾ ميري ويدر ٽاور موجود آهي) هڪ تلوار عنايت فرمائي، جيڪا راقم وٽ موجود آهي. مير سيد نجف علي شاهه شڪر الاهي جو والد مير سيد لطف علي شاهه وقت جو مشهور ڏاهو ۽ ”تحفة الباصرين“ جو مصنف هو. مٿيان ٻئي بزرگ فرسٽ ڪلاس يوميه دار هئا. مير علي شير ’قانع‘ ۽ ان سان لاڳاپيل ٻين اديبن ۽ شاعرن جو علمي ادبي (قلمي ذخيرو) مير حسين علي شاهه المعروف سيد آگو شاهه (راقم جو چاچو) ان وقت جي سنڌي ادبي بورڊ جي سيڪريٽري محمد ابراهيم جويو (جيڪو حيات آهي) جي حوالي ڪيو،  جو ذخيرو سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو جي لائبريري ۾ موجود آهي. ڪجهه ڪتاب ۽ مواد لاهور ميوزيم ۾ ۽ مولوي محمد شفيع لاهور واري جي ذاتي ڪتبخاني ۽ ڪجهه مواد برٽش ميوزيم لنڊن ۾ موجود آهي. مير علي شير ’قانع‘ پاڻ کان وٺي قاضي سيد شڪر الله شيرازي ۽ مٿي تائين پنهنجن بزرگن جو ذڪر ۽ شجرو ”تحفة الڪرام“ ۾ ڄاڻايو آهي. هتي مير سيد شڪر الله ۽ مير علي شير ’قانع‘ کان وٺي اڄ ڏينهن تائين سندس اولاد جيڪي وارث ۽ پڳدار رهيا ۽ رهيا آهن جو مختصر شجرو هيٺ درج ڪجي ٿو:

ڊاڪٽر سيد عبدالحسين شاهه عرف غلام شبير شاهه (راقم) بن مير الحاج سيد قربان علي شاهه عرف سيد نواز علي شاهه بن مير سيد صابر علي شاهه“ بن مير سيد حسين علي شاهه ’ضيا‘ بن مير سيد صابر علي شاهه ’سائل‘ بن مير سيد غلام علي شاهه ’مائل‘ بن مير سيد علي شير ’قانع‘ (ولادت 1140، وفات 1203هه) بن مير سيد عزت الله شاهه بن مير سيد محمد ڪاظم شاهه بن مير سيد محمد مقيم شاهه بن مير سيد ظهير الدين شاهه ”ثاني“ بن مير سيد شڪر الله شاهه ”ثاني“ بن مير سيد ظهير الدين شاهه اول ”جادم“ بن مير سيد قاضي شڪرالله شاهه شيرازي وارد در ٺٽه 927هه ۽ متوفي سنه 948 هجري.

مٿي فقط انهن بزرگن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جيڪي پڳ جا وارث رهيا آهن. جڏهن ته سيد شڪر الله شيرازي جي اولاد جي ٻين شاخن جو ذڪر طوالت سبب نه ڪري سگهيو آهيان. موجوده وقت ۾ هن خاندان جي هڪ ٻي شاخ جو چشم و چراغ سيد غلام مرتضيٰ شاهه المعروف سيد اظهر شاهه تعليم ۽ تدريس جي طرف راغب آهي ۽ شڪر الاهي محلي ۾ ئي هڪ شاندار ۽ بهترين تعليمي ادارو ”پرفيڪٽ اسڪول سسٽم ٺٽو “ جي نالي تي قائم ڪيو اٿس. سندس منشا آهي ته هن اسڪول کي علمي ۽ ادبي مرڪز بنائي سگهي، جيڪو اڳتي هلي هن خاندان جي علمي ميراث جو وارث بنجي. سيد غلام مرتضيٰ شاهه عرف سيد اظهر شاهه (ائڊمنسٽريٽر پرفيڪٽ اسڪول سسٽم ٺٽو) جو شجرو هن ريت آهي: مير سيد غلام مرتضيٰ شاهه عرف سيد اظهر شاهه بن مير سيد احسان علي شاهه بن ميرسيد خير علي شاهه بن مير سيد احسان علي شاهه بن مير سيد نياز حسين شاهه بن مير سيد قربان علي شاهه بن مير سيد ڪريم الدين شاهه بن مير سيد يار محمد شاهه (ميرعلي شير ’قانع‘ جو ننڍو ڀاءُ) بن مير سيد عزت الله شاهه (مير علي شير ’قانع‘ جو والد)

آخر ۾ منهنجي هن ڪاوش ذريعي حڪومت سنڌ، سنڌ يونيورسٽي ۽ سنڌي ادبي بورڊ جي صاحبن کي اها گذارش آهي ته، هن خاندان جي بزرگن خصوصاً مير علي شير ’قانع‘ جي علمي، ادبي ۽ تاريخي خدمتن جي اعتراف طور سنڌي ادبي بورڊ ۾ ”قانع ڪارنر“ ۽ سنڌ يونيورسٽي ۾ ”مير علي شير چيئر“ قائم ڪئي وڃي ۽ سندن تمام علمي ۽ قلمي ڪاوشن کي ترجمو ڪري منظر عام تي آندو وڃي ته، جيئن سنڌ جو نئون نسل پنهنجي شاندار تاريخي ۽ علمي ورثي کان آگاهه ۽ مستفيد ٿي سگهي.

(ماخذ: تحفة الڪرام، مقالات الشعراءِ، مڪلي نامه ۽ ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون)

]”القانع“ اسڪول ميگزين ٺٽو، 2008- 2003ع، پرفيڪٽ اسڪول سسٽم ٺٽو، سنڌ.[

مير علي شير ’قانع‘

ڊاڪٽر غلام محمد لاکو

دنيا جي اتهاس ۾ سنڌ جي تاريخ، تمام پراڻي تسليم ڪئي وئي آهي. هن ملڪ جي تاريخ ٺاهڻ ۾ عوام، بادشاهن، راجائن، جوڌن ۽ بهادرن، مثالي ڪردار ادا ڪيو آهي. ان سان گڏ هر دور ۾ اديبن ۽ عالمن، قلم کڻي پنهنجي ديس جي تاريخ لکي محفوظ ڪري اسان تائين پهچائي آهي. جيڪڏهن اهي عالم ۽ تاريخ دان وقت به وقت قلم نه کڻڻ ها ته، جهڙوڪر اڄ اسان جو دامن خالي هجي ها. ائين اسين قومن جي برادريءَ ۾، هڪ جهڙا ۽ مرتبي وارا نه سڏجون ها سنڌ جي تاريخ نويسيءَ ۾، مير علي شير ’قانع‘ کي وڏي اهميت حاصل آهي.

مير علي شير ’قانع‘، سنڌ جي نامياري شهر ٺٽي ۾، سيدن جي هڪ علمي گهر ۾، سن 1727ع ڌاري پيدا ٿيو. ان دور ۾ هن ملڪ تي ميان نور محمد ڪلهوڙي جي حڪومت هئي. مير صاحب جو زمانو پر آشوب، هنگامه خير ۽ ڀڃ ڊاهه وارو ڏسجي ٿو. هن دور ۾ هڪ پاسي سنڌ جو ملڪ ڌارين جي ٻن صدين جي غلاميءَ مان آزاد ٿيو ته، ٻئي طرف نادر شاه، احمد شاهه ابدالي ۽ مدد خان پٺاڻ جي حملن ۽ ڪاهن سبب هتي جا ماڻهو قتل ٿيا. وڏي پيماني تي خونريزي ٿي ۽ سنڌ جو ڏيوالو نڪري ويو. هي سڀ واقعا مير علي شير جي ڄمڻ کان ڪري، هي جهان ڇڏڻ واري دور تائين ٿي گذريا. سنڌ جي ان ڀڃ ڊاهه، ٻاهرين حملن ۽ ملڪي ماڻهن جي عام قتلام، ’قانع‘ جي قلمي ڪشالي تي وڏو اثر ڇڏيو. ڪلهوڙن حاڪمن پنهنجا مرڪز اتر ۽ وچولي سنڌ ۾ رکيا. اهو ئي سبب آهي جو ”ٺٽي“ جهڙو عالمي تهذيبي ۽ علمي مرڪز هاڻي ويران ٿيڻ لڳو هو. ان هوندي به اڃا اتي سوين مدرسا ۽ مڪتب موجود هئا، جتي هزارين عالم ۽ استاد هر قسم جو علم پاڙهيندا هئا. مير علي شير زماني جي رائج تعليم ٺٽي ۾، آخوند محمد شفيع، ميان نعمت ۽ ميان محمد صادق وٽ حاصل ڪئي. پاڻ اڃا مڪتب ۾ پڙهي رهيو هو ته، شعر چوڻ شروع ڪيائين. ابتدا ۾ سندس تخلص ’مظهري‘ ۽ پوءِ ’قانع‘ ٿيو.

ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي حڪومت ۾، مير صاحب کي هڪ درٻاري تاريخدان جي حيثيت ۾ مقرر ڪيو ويو. ان دور ۾ هن ڪلهوڙن جي تاريخ کي نظم ۽ نثر ۾ لکڻ شروع ڪيو. مير ’قانع‘ کي درٻار راس نه آئي، ان ڪري ٽن سالن بعد، سرڪاري عهدو ڇڏي ٺٽي واپس موٽي آيو. تڏهن به سندس گذر سفر سرڪاري تنخواهن، جاگيرن ۽ انعامن اڪرامن تي ٿيندو رهيو. مير صاحب سموري زندگي، علمي ۽ ادبي ڪم ڪندي گذاري. پاڻ سير سفر لاءِ صرف هڪ ڀيرو ڪڇ ۽ گجرات ويو ڏسجي ٿو.

مير علي شير ’قانع‘ جو زمانو ادبي لحاظ کان سونهري لفظن سان ياد ڪيو وڃي ٿو. ان وقت سنڌ ۾ سنڌي، عربي ۽ فارسيءَ جا، سوين عالم،اديب ۽ شاعر موجود هئا. ٺٽي ۾ هڪ پاسي اڻ ڳڻيا ليکڪ ۽ شاعر هئا. ته ٻئي طرف سوين ڪتب خانا ۽ لائبريريون هيون، جتي هر علم بابت ڪتاب موجود هئا. مير صاحب وٽ پنهنجو عاليشان ڪتب خانو هو، جنهن ۾ شعر، ادب ۽ تاريخ جا سوين ڪتاب هئا. اهو ئي سبب آهي جو مير علي شير ’قانع‘ جو اڀياس وسيع هو.

مير صاحب نثر توڙي نظم ۾، ڪل ٽيتاليهه ڪتاب ڇڏيا آهن. انهن مان ڪجهه گم ٿي ويا ۽ ڪي قلمي حالت ۾ موجود آهن. انهن مان ٿورا ڪتاب ڇپجي چڪا آهن. مير صاحب جا لکيل هي ڪتاب سنڌ جي حوالي سان خاص اهميت رکن ٿا: مڪلي نامه، مقالات الاشعراء، تحفة الڪرام ۽ معيار سالڪان طريقت. انهن ڪتابن کان سواءِ، اڄ قديم سنڌ جو اڀياس ناممڪن آهي. مير صاحب ”تحفة الڪرام“ نالي ڪتاب سن 1767ع ۾ لکيو، ليڪن پوءِ به ان ۾ واڌارا ڪندو رهيو. هي ڪتاب سنڌ جي تاريخ، مشاهيرن توڙي شهرن بابت آهي. هن ڪتاب کي سنڌ جي تاريخي ادب ۾ وڏي اهميت حاصل آهي.

مير علي شير پنهنجي زماني جو مثالي اهل قلم ۽ اديب هو. خدا ترسي، رحمدلي ۽ انساني عظمت جو حامي هو. جيتوڻيڪ عقيدي جي لحاظ کان شيعو هو، پر لکڻ وقت پاڻ هميشه ٻين فرقن جو احترام ڪيائين. تاريخ نويس جي حيثيت ۾، ڌارين حاڪمن ۽ حملي ڪندڙن جو ذڪر سادي انداز ۾ ڪيو اٿس. البت کيس سنڌي عوام، حاڪمن، مشاهيرن ۽ شهرن سان خاص محبت ڏسجي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو پاڻ هڪ عالم جي حيثيت ۾، سڄي حياتي سنڌ جي ثنا ڪندو رهيو ۽ هن ملڪ جي باري ۾ قلم ڪاهيندو رهيو. پاڻ جڏهن ٽيهٺ ورهين جي ڄمار ۾ پيري، ڪمزوري ۽ بيمارين ۾ گهيريل هو، تڏهن به قلم هٿ مان نه ڇڏيائين. کيس ٽي پٽ ٿيا، جن مان وري به، مير غلام علي ’مائل‘، پنهنجي دور جو وڏو شاعر ۽ عالم ٿي گذريو آهي. شعر و سخن ۾ به سندس ڪافي شاگرد هئا. مير علي شير ’قانع‘ چوهٺ سالن جي ڄمار ۾ سن 1789ع ۾ ننگر ٺٽي ۾ وفات ڪئي. کيس مڪليءَ تي، پنهنجي اباڻي مقام ۾ دفنايو ويو. بلاشڪ مير علي شير ’قانع‘ قلم کڻي، سنڌين تي وڏو احسان ڪيو. ٻي صورت ۾ اڄ سنڌ جي تاريخ ۽ تهذيب ۾ ڪيئي خال هجن ها!

]ڊاڪٽر غلام محمد لاکو ”مشهور سنڌي ماڻهو“ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄام شورو، 2009ع[

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي

ڊاڪٽر رفيق احمد مڱريو

مير ’قانع‘ ٺٽوي دنيا جو ڄاتل سڃاتل ۽ مڃيل مؤرخ آهي. جيڪڏهن مير ٺٽوي نه هجي ها ته، اڄ اسان جي تاريخ بلڪل اونداهي ۽ گمناميءَ ۾ گُم هجي ها. هن بزرگ جي ڪري اڄ اسين ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌ جي سياسي، تمدني ۽ ادبي تاريخ معلوم ڪري سگهون ٿا. سچ پچ ته جيڪڏهن اڄ سنڌ وارن جي هٿن ۾ اها مختصر تاريخ نه هجي ها ته، وٽن ڪجهه به نه هجي ها. انهيءَ تاريخ جي روشنيءَ ۾ اسين قديم سنڌ کي ڏسي سگهون ٿا.(1)

’قانع‘ صاحب ڳچ وقت سنڌ جي حاڪم ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي درٻار ۾ سرڪاري مورخ ٿي رهيو. جيئن ته هي عهدو سندس آزاد مزاج جي خلاف هو، تنهنڪري نوڪري ڇڏي اچي ٺٽي ۾ تصنيف ۽ تاليف جو ڪم شروع ڪيائين. سندس تصانيف مان معلوم ٿئي ٿو ته، پاڻ ٺٽي کان ٻاهر ”سورت“ جو سفر پڻ ڪيو اٿس.

جيستائين شيخ محمد حيات سنڌيءَ سان مير ’قانع‘ جي ملاقات جو تعلق آهي ته لڳي ٿو ته، مير صاحب جي زماني ۾ شيخ محمد حيات سنڌي مديني ۾ ئي رهندڙ آهي ۽ خود ’قانع‘ صاحب به پنهنجي ڪتاب ”تحفة الڪرام“ ۾ اهڙو ئي اشارو ڪري ٿو، جنهن مان ڏس پئي ٿو ته هنن ٻنهي بزرگن جي پاڻ ۾ ڪا به سڌي سنئين ڏيٺ ويٺ نه آهي. ڏسو ’قانع‘ جي بياني:

”مخدوم محمد حيات سنڌي، جنهن جو مديني ۾ مدرسو هوندو هو ۽ انهيءَ سر زمين ۾ وڏي ۾ وڏو عالم ۽ بهترين فاضل شمار ٿيندو هو.“(1)

مٿين بيان مان غائبانه تذڪري جي جهلڪ نظر اچي ٿي، پر بنهه لاتعلقي به ظاهر نٿي ٿئي. ممڪن آهي ته سندن ميلاپ ٿيو هجي يا ٻنهي وچ ۾ ڪو خطي رابطو رهيو هجي. شيخ محمد حيات سنڌيءَ جو همعصر هجڻ ڪري هتي اسين مير صاحب جو تذڪرو ڪري رهيا آهيون.

خانداني پسمنظر:

مير صاحب جو تعلق ٺٽي جي شڪرالاهي خاندان سان آهي. باقي سندس وڏا اصل ۾ ايران جا حسني شيرازي سيد آهن. سيد شڪر الله شاهه، مرزابيگ ارغون جي زماني ۾ شيرزا مان لڏي بکر ۾ آيو.(2) ستت ئي مرزا شاهه حسين کيس قضا جي عهدي تي مقرر ڪيو.(3) ليڪن ڪجهه عرصي کان پوءِ هن سيد کي ڪي پابنديون پسند نه آيون، جنهن ڪري کيس پنهنجي عهدي تان علحدهه ٿيڻو پيو.(4) ’قانع‘ مذڪوره سيد جي نائين پيڙهي مان هو. وڌيڪ مير صاحب پنهنجي وڏن جو ذڪر ”تحفة الڪرام“ ۽ ”مقالات الشعراءِ“ ۾ ڪيو آهي.(5)

ولادت:

مير عزت الله بن سيد محمد ڪاظم جي گهر ۾ هڪ ٻار جنم ورتو، جنهن جو نالو مير علي شير رکيو ويو. ”خلق انسانا من السلالھ“ مان سندس ولادت جو سال نڪري ٿو.(1) ڪن تذڪره نگارن جو خيال آهي ته والدين سندس نالو ”غلام علي شير“ رکيو هو.(2) پر پوءِ پاڻ گهڻو ڪري علي شير سان مشهور ٿي ويو. هي ميان نور محمد خان ڪلهوڙي جي حڪومت جو دور آهي.

تعليم:

مير صاحب پاڻ پنهنجي تعليم جي وضاحتي روئداد ته ڪانه لکي آهي، البت ضمني طور جن ڪجهه استادن جو ذڪر ڪري ٿو، تنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب انهيءَ زماني جي جن جيد استادن ۽ عالمن کان سبق ورتا، سي هي آهن: ميان نعمت الله ٺٽوي ۽ ميان محمد صادق ٺٽوي. ’قانع‘ ٻنهي جي مدرسي ۾ پڙهيو. تنهنڪري ”مقالاتُ الشعراءِ“ ۾ پاڻ هڪ هنڌ فرمائي ٿو ته:

”فقير بخدمت هر دو صاحبان نسبتِ تلميذی دارد.“(3)

ميان نعمت الله وٽ ميزان صرف کان وٺي شرح مُلا تائين تعليم ورتائين ۽ ميان محمد صادق لاءِ ڪتابَ ڪونه ٿو لکي صرف شاگرديءَ واري نسبت جو اظهار ڪري ٿو:

”فقير که کمين تلاميذه ايشان است.“ (4)

انهن ٻنهي بزرگن کان علاوه مير صاحب، آخوند محمد شفيع، آخوند ابوالحسن ۽ مولوي مرزا جعفر شيرازيءَ جا نالا پنهنجي استادن ۾ آڻي ٿو. رحيمداد خان مولائي شيدائي، سندس استادن ۾ وڌيڪ ٽن نالن جو اضافو ڪري ٿو، جهڙوڪ: علامه محمد معين ٺٽوي، مخدوم رحمت الله ٺٽوي ۽ ابوتراب مير حيدرالدين.(1)

ملازمت:

’قانع‘ ٺٽوي ڪجهه وقت ميان غلام شاهه جي حڪومت دوران تاريخ نويس ۽ وقائع نگار مقرر ٿيو، جنهن ڪري ڪلهوڙن جي سرڪاري مرڪزن جهڙوڪ: خدا آباد، محمد آباد ۽ مراد آباد جو پڻ سفر ڪيائين، پر جلد ئي هن عهدي تان استعيفيٰ ڏئي واپس ٺٽي آيو.

سير ۽ سفر:

مير صاحب جي سموري زندگي سراسر علمي هئي، تنهنڪري ڀانئجي ٿو ته هن پنهنجو وقت دنيا جي ٻين مشغلن ۾ ڪونه وڃايو ۽ گهڻو ڪري گهر ۾ رهي تصنيف ۽ تاليف ڪندو رهيو، سواءِ هڪ معمولي وقفي جي، جنهن ۾ هن کي نامعلوم سببن ڪري سُورت، ڄام ننگر ۽ ڀُڄ جو سفر درپيش آيو.(2)

سن 1160هه ۾ مير صاحب ”سُورت“ ويو، جتي شيخ سعدالله سُورتي ۽ اُن جي فرزند مير عبدالوليءَ سان ملاقات ٿيس ۽ انهيءَ سفر ۾ ڪجهه ٻين اهلِ علم بزرگن سان به سندس صحبتون ۽ رهاڻيون ٿيون. سُورت ۾ کيس محمد اڪرم ٺٽوي ۽ تحفة الطاهرين جو مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽوي پڻ مليا. ڄام ننگر ۾ محمد عاقل جهوناڳڙي ۽ ڀُڄ ننگر ۾ هڪ ايراني شاعر ’هوشيار‘ اصفهانيءَ سان به ملاقات ٿين.(3)

مطالعي جو شوق:

مير صاحب جو دور جيتري قدر سياسي ۽ ملڪي حالتن سبب اونداهو ۽ اندوهناڪ هو، ايتري قدر علم ۽ ثقافتي لحاظ سان روشن ۽ خوشگوار هو. هڪ ئي وقت سوين مدرسا علم جي آبياري لاءِ آباد هئا، هر هڪ گهراڻو ۽ فرد علم جو مرڪز ۽ منبع هو. هر علم دوست جي اوطاق ۽ بيٺڪ اڪيڊميءَ جو ڪم ڏيندي هئي. هر هڪ عالم، اديب ۽ شاعر وٽ جدا جدا ڪتب خانا موجود هوندا هئا. گهرن ۽ اوطاقن ۾، دوڪانن، بازارن ۽ چوراهن تي علم پرورن جون ملاقاتون، صحبتون، مجلسون ۽ مشاعرا صبح شام ۽ رات ڏينهن ٿيندا رهندا هئا.

مير صاحب کي اهڙو علمي ماحول مليو، جنهن کيس مطالعي جي شوق سان گڏ لکڻ تي پڻ آماده ڪيو. انهيءَ جو  اندازو هن مان ڪري سگهجي ٿو ته، پاڻ پنهنجي تصنيفات ۾ هيٺ ذڪر ڪيل ڪتابن کي لکڻ وقت سامهون رکيو اٿس:

تاريخ فرشته، طبقات اڪبري، منتخب التواريخ، دهه سال عالمگيري، آئين اڪبري، خزانهء عامره، يدِ بيضا، ڪلمات الشعراءِ ۽ مجالس المومنين(1) وغيره

تصنيفات:

مير ’قانع‘ ٺٽوي ٿلهي ليکي 40 کن ڪتاب تصنيف ڪيا، جن مان گهڻا سنڌ جي تاريخ ۽ بزرگن جي تذڪرن سان تعلق رکڻ ڪري بعد ۾ ايندڙ عالمن لاءِ تحقيق جو بنيادي ذريعو بڻيا. ’قانع‘ جي لکيل ڪتابن جو وچور هن ريت آهي:

1. ديوان علي شير
2. مثنوي شمه از قدر حق
3. مثنوي قضا و قدر
4. نو آئين خيالات
5. مثنوي قَصهء کامروپ
6. ديوان قال غم
7. ساقيء نامه
8. واقعات حضرت شاهه
9. چهار منزله
10. تزويج نامهء حسن و عشق
11. اشعار متفرقه
12. صنايع وَ تاريخ
13. بوستان بهار
14. مقالات الشعراءِ
15. مثنوي ختم السلوک
16. تحفة الڪرام
17. اعلانِ غم
18. زبدةُ المناقب
19. مختار نامه
20. تاريخ عباسيه
21. طومار سلاسل گزيده
22. شجره طهر اهلِ بيت
23. معيار سالڪانِ طريقت
24. روضه الانبياءِ
25. زينتُ الاخلاق
26. غوثيه
27. نصاب نامه
28. ميزان فارسي
29. ميزان الافڪار
30. تهذيب طباع
31. سرفراز نامه
32. حديقته البلغاء
33. مثنوي کان جواهر
34. نصاب البلغاء
35. رساله معما مع شرح
36. بياض محک الشعراءِ
37. ديوان اشعار
38. قصائد و منقبت
39. انشايء قانع
40. لُب تاريخ کلهوڙه (1)

اولاد:

سن 1160 هه تائين مير صاحب کي ڪوبه نرينه اولاد ڪونه ٿيو هو، تنهن کان پوءِ کيس هڪ ٻئي پٺيان ٽي فرزند ڄاوا، جن جا نالا هي آهن: غلام علي، غلام ولي الله ۽ مير امير علي.

وفات:

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي، پنهنجي حياتيءَ جا 63 ورهيه گهاري سن 1203هه/ 1788ع ۾ وفات ڪري ويو. (2)

آخوند غلام محمد ٺٽوي ”عليھ الرضوان“ مان سندس انتقال جو سال برآمد ڪيو ۽ مير ’قانع‘ جي فرزند مير غلام علي ’مائل‘(3) بشره بالجنة النعيم ابدا“ وفات جي سال لاءِ تجويز ڪيو.(4)

]ڊاڪٽر رفيق احمد مڱريو ”شيخ محمد حيات سنڌي“ سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو، 2009ع[

ڪلهوڙا دور ۾ شعر ادب (ميرعلي شير ’قانع‘ ٺٽوي)

نزهت عباسي

عبدالرسول قادري

هن دور ۾ ميرعلي شير ’قانع‘ ٺٽوي جو نالو سڀ کان اهم اديب جو نالو آهي، جنهن سنڌ جي علمي، ادبي،سياسي ۽ روحاني تاريخ ”تحفة الڪرام“ لکي. جيڪڏهن هو هي تاريخ نه لکي ها، ته اڄ سنڌ جي تاريخ جا ڪيترا اهم گوشا اسان جي نظر کان مخفي هجن ها. هن ٻارهن سالن جي عمر ۾ شعر چوڻ شروع ڪيو ۽ اٺن هزارن شعرن جو هڪ ديوان به مرتب ڪيو، جنهن ۾ سڀني صنفن تي طبع آزمائي ٿيل هئي، پر هن اهو ديوان درياء ۾ لوڙهي ڇڏيو. هن (شاعريءَ ۾) ابوتراب ’ڪامل‘ جي شاگردي اختيار ڪئي. پهريان تخلص ’مظهري‘ ڪندو هو. بعد ۾ ’قانع‘ تخلص رکيو.

غلام شاهه ڪلهوڙي، ’قانع‘ کي 1175 هجريءَ ۾ تاريخ لکڻ تي مقرر ڪيو. پاڻ هڪ تاريخ نظم ۾ ۽ هڪ تاريخ نثر ۾ لکڻ شروع ڪئي، پر هي تاريخون مڪمل لکجي نه سگهيون.

هن سموري حياتي لکڻ پڙهڻ ۾ گذاري. سندس گهڻيون تصنيفون آهن، جنهن جو تفصيل اعجازالحق قدوسي تاريخ سنڌ ۾ ڏنو آهي.

]پروفيسر ڊاڪٽر خورشيد عباسي مرتب: ”قومي ادبي ڪانفرس ڪلهوڙا (عباسي) دور“ مقالو: نزهت عباسي ”ڪلهوڙا دور ۾ شعر و ادب“، سنڌي شعبو، ڪراچي يونيورسٽي ڪراچي، 2009ع[

ميرعلي شير ’قانع‘

از: رحيم داد خان مولائي شيدائي

ميرعلي شير ’قانع‘ ٺٽوي ولد مير عزت الله ٺٽوي (المتوفي 1203هه) شڪر اللهي سادات خاندان مان هو. ابتدائي تعليم کان پوءِ علامه معين الدين، مخدوم رحمت الله ٺٽوي ۽ وقت جي استاد مير حيدر ابوتراب وٽان تعليم حاصل ڪري، سنڌ تي پنهنجي علميت جو سڪو ڄمايو. شاعري لاءِ سندس طبع موزون هئي، ’مظهري‘ تخلص هئس. شاعرانه صنفن جو نه فقط ماهر هو، پر موجد به هو. سندس قابليت جي ڌاڪ ڪلهوڙا حاڪمن جي درٻار ۾ به ويٺل هئي. جن کيس گهرائي پنهنجو مقرب بڻايو. ميان نور محمد ۽ سندس فرزند مرادياب خان ۽ ان کان پوءِ ميان غلام شاهه جو علمي مصاحب ٿي رهيو. ميان مرادياب خان جي تخت نشيبي جي موقعي تي 21 شعر نعتيه لکيا اٿس. اهو قصيدو سندس ”مقالات الشعراءِ“ ۾ نقل ڪيل آهي. مير ’قانع‘ کان اڳ اهڙو قصيدو غازي اورنگزيب عالمگير اول جي تخت نشيني وقت سيد محمد باقر گيلائي لکيو هو. مير ’قانع‘ کي تاريخ گوئي ۾ الهامي دسترس هئي.

سندس سنڌ وارن تي وڏو احسان سندس ”تاريخ تحفة الڪرام“(1) ٽن جلدن ۾ آهي.  سچ پچ ته جيڪڏهن اڄ سنڌ وارن جي هٿن ۾ اها مختصر تاريخ نه هجي ها، ته پوءِ ڪجهه به نه هجي ها. انهي تاريخ جي روشني ۾ اسين قديم سنڌ کي ڏسي سگهون ٿا. سندس تصنيفات مان ڪن ڪتابن جا نالا ڏجن ٿا: (1) زينت الاخلاق، (2) نسخه غوثيه، (3) مڪلي نامه، (4) مثنوي ختم المولڪ، (5) قصاب نامه، (6) زبده المقامات، (7) زين الافڪار، (8) تذهيب الطباع، (9) مختارنامه، (10) معيار سالکان طريقت، (11) قصه کامروپ، (12) چهار منزله، (13) مثنوي ڪرشمه قدرت، (14) حديقة الاولياء، (15) مثنوي قضا و قدر، (16) رساله در صنائع وبدائع، (17) روضة الانبياء، (18) بوستان بهار، (19) لب لباب تاريخ ڪلهوڙه، (20) رسالا شرح معما، (21) ديوان قانع، (22) مقالات الشعراء. منجهانئن ڪي نظم ۾ آهن ته ڪي نثر ۾ آهن. فقط تحفة الڪرام ڇپيل آهي. مختارنامه ٺٽي جي سيدن وٽ آهي. مقالات الشعراء جو به فقط هڪ نسخو مصنف جي هٿ اکرن سان دنيا ۾ موجود آهي.

]رحيم داد خان مولائي شيدائي ”سنڌ ۾ رهندڙ بلوچ قبيلا“ سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو سنڌ، 2012ع[

ڀاڱو ٻيو

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽويءَ جا استاد

ميرعلي شير ’قانع‘ ٺٽوي جا استاد

مرتب: عبدالرسول قادري

مير ’قانع‘ جو زمانو ڪلهوڙا دور علم ادب جي حوالي سان سونهري دور مشهور آهي. ان علمي دور ۾ ڪيئي عربي جا اڪابر، فارسي جا گوهر ۽ سنڌي ٻوليءَ جا مخدوم، سگهڙ سياڻا، مصنف ۽ ڪاتب، علم ۽ فن جا ماهر موجود هئا. جن سنڌ جي علمي ماحول کي باغ بهار ۽ گل گلزار بنائي ڇڏيو هو. مير ’قانع‘ جا استاد به علمي آسمان تي چنڊ جيان چمڪي رهيا هئا ۽ ميرعلي شير ’قانع‘ انهي علمي چانداڻ جو روشن ستارو ٿي اڀريو، جيتوڻيڪ انهي علمي آسمان تي ڪيترا ٽيڙو، ڪتيون، لڌا، قطب ۽ وهائو تارا چمڪي رهيا هئا، پر مير ’قانع‘ پنهنجي علم ادب، شعرو سخن، تاريخ ۽ تحقيق جي چمڪاٽ ۾ نرالو نالو آهي. مير ’قانع‘ ننگر ٺٽي ۾ رهڻ ڪري ضرور مادري سنڌي ٻولي ميين ابوالحسن جي سنڌي ”مقدمة الصلوٰة “ ۽ ڪي ٻيا مادري ٻولي جا بنيادي منظوم سنڌي ڪتاب پڙهيو هوندو. پوءِ قرآن مجيد، فارسي ۽ عربي علم پرايو. افسوس ته تاريخ ۾ سندس سنڌي ٻولي پڙهائيندڙ استادن جا نالا محفوظ نه ٿي سگهيا، البت فارسي، شعرو سخن ۽ عربي استادن جو مختصر ذڪر ’مقالات الشعراءِ‘ ۽ تحفة الڪرام‘ ۾ موجود آهي. هيٺ مير ’قانع‘ جي استادن جو ذڪر خير ڏجي ٿو.

آخوند ابوالحسن ’بي تڪلف‘ (فارسي جو استاد):

آخوند ابوالحسن شعر وسخن جو صاحب ۽ وڏي لياقت وارو استاد هو. وٽس مدرسي ۾ هندو مسلمان شاگرد گڏ پڙهندا هئا. فقير (علي شير قانع) وٽس فارسي پڙهيو. آخوند ڳچ عرصو جهانگارا باجارا جي ساداتن وٽ رهيو. تاريخ گوئي ۽ شعر وسخن جو به شوق هوس. مير ’قانع‘ جي ڀاءُ مير فخرالدين شيرازيءَ کي علي اڪبر نالي پٽ ڄائو ته آخوند ’بي تڪلف‘ هي قطعئه تاريخ هيٺين سٽ مان  ڪڍيو.

”گل اندر گلستان حيدر دميدً 1146هه

]مقالات ۽ راشدي[

آخوند شفيع محمد (فارسي جو استاد):

هيءُ وقت جو استاد، باوقار ۽ متانت وارو شخص هو. سندس طبيعت خوش مزاج، رنگين طبع، خوراڪ ۽ پوشاڪ جو به شوقين هو. فقير (مير قانع) کيس پيريءَ ۾ ڏٺو. ان هوندي به طبيعت ۾ جوانن جهڙو جوان ۽ اڃان به سرس هو. مير ’قانع‘ هن استاد وٽ ”قصائد عرفي“ ۽ ”عروض سيفي“ پڙهيو هو. آخوند جي هر هنڌ وڏي عزت هوندي هئي. سال 1156 هجري ڌاري وفات ڪري ويو.

]مقالات، تحفه، راشدي[

ميان محمد صادق ٺٽوي (عربي جو استاد):

هي بزرگ ميان عبدالجميل جو فرزند، عربي فارسي جو عالم باعمل ۽ وڏي ذهن ذڪاوت وارو استاد هو. سندس ذهن قابل فخر هو. عين جواني ۾ علمي ڪمال حاصل ڪيو هئائين. هو حرمين شريفين جي زيارت جو شرف حاصل ڪري ٺٽي موٽي آيو. ان کان پوءِ سفر ڪري جهونا ڳڙهه به ويو. اتي به عزت ۽ تبرڪ سان گذاري واپس وريو. وري ٻيهر به انهي پاسي ويو ۽ ڪڇ جي سر زمين تي نڙي جي ڳوٺ ۾ وفات ڪري ويو. سندس فرزند جو نالو عبدالجليل عرف ميان متو آهي. مير ’قانع‘ هن بزرگ ۽ سندس ننڍي ڀاءُ نعمت الله وٽ عربي پڙهيو هو.

] مقالات، تحفة الڪرام[

ميان نعمت الله ٺٽوي (عربي جو ستاد):

ميان نعمت الله به ميان عبدالجميل جو فرزند ۽ ميان محمد صادق جو ڀاءُ هو. ٻنهي ڀائرن جو مشغلو درس تدريس هو. مير ’قانع‘ هن بزرگ وٽ ’ميزان الصرف‘ کان وٺي ’شرح ملا، وٽس عربي ڪتاب پڙهي پورا ڪيا.

مخدوم نعمت الله زماني جي نادر علمي سوکڙي هو. نقلي ۽ عقلي علوم ۾ ماهر هو. چوويهن سالن ۾ سڀ علمي حاصلات ۽ چوڏهن علمن ۾ ڪمال حاصل ڪيو هئائين. سندس مدرسو به ٺٽي شهر ۾ مشهور هو.

ظاهري علم سان گڏ روحاني سلوڪ ۾ به قابل هو. فقيريءَ جي رستي ۾ سندس مرشد سيد يارمحمد هو. سلوڪ ۾ به وڏي رتبي تي پهتل هو. زبان کي سندس تعريف جي طاقت ڪانه آهي. سنڌ جي والي ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جو فرزند محمد سرفراز خان به منجهس ارادو رکندو هو.

مخدوم نعمت الله ڀلي پار سنبريو. تقديراً سال 1179 هجري ۾ حرمين شريفين جي زيارت لاءِ روانو ٿي، مڪي شريف کان اورتي ستين منزل تي حجاز جي سر زمين جي ڪلفته بندر وٽ تاريخ 18 ذوالقعد سفر ۾ وفات ڪري ويو. مير ’قانع‘ سندس وفات جي تاريخ ۾ هي مصرع چئي.

”وارث الانبيا شد از دنيا“

يعني نبين جي علم جو وارث هي جهان ڇڏي ويو.

]مقالا الشعراءِ، تحفة الڪرام، راشدي[

مير حيدرالدين ٺٽوي (شاعريءَ جو استاد)

مولانا دين محمد وفائي

مير حيدرالدين ابوتراب تخلص ’ڪامل‘، ولد مير رضي الدين تخلص ’فدائي‘ بزرگ پنهنجي تخلص ’ڪامل‘ وانگي سمورين ڪماليتن جو مالڪ هو. اهل ڪمال سندس خدمت ۾ ڪمالات حاصل ڪرڻ لاءِ حاضر ٿيندا رهندا هوا. دنيا کي ترڪ ڪري فقيرانه زندگي اختيار ڪئي هوائين. سموري حياتي شادي ۽ اهل عيال جي گمسان ۾ ڦاسڻ کان سواءِ مجرد گذاريندو رهيو. هن کي اگرچه گذران جي ڪا به ڳڻتي ڪانه هوندي هئي. مگر ان هوندي به امير طبقي جا ماڻهو، جيئن ته نواب مهابت خان تخلص ڪاظم (متوفي 1135) منتون ڪري سندس خدمت ۾ نذر نياز پهچائيندا هئا، مگر گهڻو ڪري قبول نه ڪندو هو. گوشه نشيني ۾ گذاريندو هو.

جيڪو به سندس صحبت ۾ ايندو هو، سوگهڻو ڪجهه پرائي اٿندو هو. قال الله وقال الرسول کان سواءِ سندس گفتگو خالي نه هوندي هئي.

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي ۽ محمد پناهه ’رجا‘ ٺٽوي سندس مشهور شاگردن مان آهن. سنڌي، هندي ۽ فارسي جو بهترين شاعر هو. سندس متفرق شعرن جو هڪ وڏو ڪتاب جمع ٿي ويو هو، جنهن کي سندس ارشاد موجب ميان محمد پناهه ’رجا‘ مرتب ڪندو رهيو. فرمائي ٿو:

نگاہش ساغر مل میتوان گفت

صراحی گفت قلقل می توان گفت

شہادت جنت از دوزخ برآرد

چراغ گشتہ گل می تواند گفت

ایضاً

قانع بخانہ دست بہر خان مکش مکش

یکنان بس است منت دو نان مکش مکش

ایماشناس نرگس بیمار یار باش

بادرد ساز منت درد مان مکش مکش

هندي شعرن جو نمونو ڏسو:

لبوں دلبر کے میرے قتل پر بیڑا اٹہایاہے

خدایان خون سون میرے تو اسکو سرخرو کرنا

ٻيا به هندي ۾ هزارين شعر زبان زد عام هوا. سندس شعرن جي ديوان کي محمد پناهه رجا اڃا پوري طرح جمع نه ڪيو هو ته پاڻ سال 1164هه ۾ هن دنيا فاني مان رحلت فرمائي ويو. مير قانع ”ان للمتقين جنت“ جي فقري مان سال تاريخ جو ڪڍيو آهي.

(مقالات الشعراءِ)

(دين محمد وفائي ”تذڪره مشاهير سنڌ“ جلد ٻيو، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو/ حيدرآباد، 1985ع)

مولوي مرزا  محمد جعفر شيرازي (شاعري جو استاد):

هي هندستان جي سفير  سفر جي ارادي سان سنڌ ۾ آيو. ٺٽي ۾ مخدوم محمد معين سندس علم ذاتي جو هر ۽ قابليت ڏسي سندس گهرو دوست ٿي ويو. ميرعلي شير قانع ٺٽوي سان به سندس تعلق خاطر پيدا ٿي ويو. ان ڪري مير قانع هن بزرگ وٽان به ڪجهه پرايو.

ڪلهوڙا دور جي حڪمران ميان نو رمحمد ڪلهوڙي جي پٽ ميان محمد مراد ياب خان سندس علمي لياقت ڪري مرزا کي پنهنجو معتمد خاص ڪري رکيو. ميان نورمحمد جي دربار ۾ به سندس وڏي عزت هئي. ميان  نور محمد جي وفات 1167هه کان پوءِ جڏهن مرادياب بادشاهه ٿيو ته کيس پاڻ وٽ رکيائين. پر اڳتي هلي بادشاهه مٿس ناراض ٿيو ته مرزا جعفر موڪل وٺي وطن ۽ زيارتن تي وڃڻ لاءِ روانو ٿيو. ڪڪرالي بندر تي ڪڪرالي جي ڄام کيس جهاز تي سوار ٿيڻ نه ڏنو. ان ڪري ڪراچي بندر تان سوار ٿيڻ جو ارادو ڪيائين، پر سندس روانو ٿيڻ کان اڳ سندس انتقال ٿيو. ميرعلي شير قانع سندس وفات تي هي تاريخ چئي آهي:

”غريب“ از ”دام“ دنيا گشته آزاد (1167 هجري)

مطلب ته مسافر دنيا جي ڄار مان آزاد ٿي ويو.

علم جفر ۽ تڪثير ۾ عامل ڪامل هو. ”جفر جامع“ نالي ڪتاب ميان نورمحمد بادشاهه لاءِ لکڻ شروع ڪيائين، پر ميان نورمحمد ڪلهوڙي جي وفات سبب ڪتاب پورو نه ڪري سگهيو.

]مقالات الشعراءِ، راشدي[

ڀاڱو ٽيون

عزيز قريب ۽ اولاد

مير غلام علي ’مائل‘ ٺٽوي

سيد حسام الدين راشدي

خاندان: مير علي شير ’قانع‘، سنڌ جي عظيم المرتبت مؤرخ، تذڪره نويس ۽ شاعر کي هرڪو سڃاڻي: مير غلام علي ’مائل‘ انهيءَ بزرگ جو وڏو فرزند هو. مير علي شير ٺٽي جي مشهور صوفي خاندان يعني سيد شڪر الاهي خانوادي جو چشم و چراغ هو. انهيءَ گهراڻي جو وڏو ڏاڏو سيد شڪر الله جنهن جي نالي جي نسبت سان آئنده هلي خاندان جي سڃاڻپ شروع ٿي، سو شاهه حسين ارغون جي عهد ۾ ( 927هه) هرات کان ٺٽي ۾ وارد ٿيو، ۽ ساڻس گڏ انهيءَ طرف جا ٽي ٻيا بزرگ به سنگتي ٿي، ساڻ اچي ٺٽي پهتا: هڪ سيد شاهه مبين، ٻيو سيد ڪمال، ۽ ٽيون سيد عبدالله- اهي ٽيئي ٺٽي جا مشهور ولي الله ٿي گذريا آهن.

شاهه حسين، سيد شڪرالله کي، سندس علم، فضل، ۽ ديني عظمت ۽ وقار کي پيش نظر رکندي، ٺٽي جو منصب قضا پيش ڪيو، جنهن کي ڪجهه وقت ته سيد صاحب هلايو، ليڪن پوءِ ڇڏي گوشه نشين ٿي، ياد الاهيءَ ۾ ڏينهن پورا ڪيائين.(1)

سيد علي شير جو نسب نامو هن طرح آهي: سيد علي شير بن سيد 

عزت الله، بن سيد محمد ڪاظم، بن سيد محمد مقيم، بن سيد ظهيرالدين ثاني، بن سيد شڪرالله ثاني، بن سيد ظهيرالدين اول، بن سيد شڪرالله اول، بن سيد وجيهه الدين، بن سيد نعمت الله، بن سيد عرب شاهه، بن سيد امير نسيم الدين محدث، بن سيد امير عطاالله جمال الدين محدث، بن سيد فضل الله محدث (2)، بن سيد عبدالله الحسيني الدشتڪي الشيرازي.

مير علي شير ’قانع‘ پنهنجي والد سيد مير عزت الله جي وفات جي تاريخ هن طرح چئي آهي:

خرد گفت تاریخ سال وفات،

کہ “پیوست با رحمت ایزدی۔”

         1161هه

سيد عزت الله کي ڇهه فرزند ٿيا: سيد فخرالدين، سيد يار محمد، سيد محمد امين، سيد علي شير ’قانع‘، سيد محمد صلاح ۽ سيد ضياءُالدين ’ضيا‘.

مير علي شير جو ڀاءُ، سيد ضياءُالدين ’ضيا‘، پنهنجي دور جو بلند پايه شاعر هو. سندس ٻئي ڀاءُ يارمحمد کي ٻه پٽ ٿيا: هڪ مير ڪريم الدين ۽ ٻيو مير عظيم الدين ’عظيم‘، جيڪو مير فتح علي خان ’فاتح سنڌ‘ جي درٻار جو ملڪ الشعراء هو.

مير علي شير 1140هه ۾ ڄائو: ”خلق انسانا من السلالة“ مان اهو سال نڪري ٿو. سنه 1203هه ۾ سندس انتقال ٿيو. سندس فرزند مير غلام علي ’مائل‘، هن فقري مان اهو سال ڪڍيو- ”اُبشره بالجنةالنعيم ابدا“. (1)

مير علي شير کي ٽي پٽ ٿيا: مير امير علي جنهن جي تولد جو سال ميان غلام محمد ٺٽويءَ ”در چمن جاه شگفة گلي“ (1171هه) مان ڪڍيو ۽ ميان محمد پناهه ’رجا‘ ٺٽويءَ، هيءَ تاريخي سجع تيار ڪئي: ”امير علي بن علي شير حسيني“ (1171هه)؛ ٻيو مير غلام علي ’مائل‘، جنهن جي بياض تي هي مضمون لکيو ويو آهي؛ ۽ ٽيون فرزند مير غلام ولي.

ولادت مير غلام علي ’مائل‘:

مير علي شير ’قانع‘ لکي ٿو (تحفة الڪرام ج 2، ص 33) ته: مير سعد الله پوربي، هڪ زبردست عالم ۽ معقولات ۾ بي نظير دسترس رکندڙ هو؛ کيس ٻه فرزند هئا: مير عبدالعلي، ۽ مير عبدالولي(1). انهن نالن جي ترتيب ۾ عجيب قسم جي ندرت رکيل هئي. سندس پنهنجي نالي سميت جيڪڏهن ٽنهي نالن جا آخري لفظ گڏبا ته ”علي ولي الله“ جو جملو ٺهي پوندو.

مير علي شير جو وڌيڪ بيان آهي ته: جڏهن 1160هه ۾ هو سورت پهتو، ان وقت کيس مٿي ذڪر ڪيل نالن جي ترتيب جو علم ٿيو، ۽ بطور نذر جي ان وقت هن باس باسي، ته جيڪڏهن الله پاڪ کيس فرزندن جي دولت عنايت ڪري ته، هو به انهيءَ رعايت جي لحاظ سان مٿن نالا رکندو.

حسن اتفاق يا فضل ايزديءَ سان 1161هه ۾ کيس هڪ فرزند ڄائو؛ مٿئين لفظي رعايت سان نالي رکڻ سان گڏ، هن اها به ڪوشش ڪئي ته نالو تاريخي هجي. چنانچه ”غلام علي“ نالو بر آمد ٿيو، جنهن مان سال ولادت 1161هه نڪري ٿو. اهڙيءَ طرح ٻن سالن بعد، 1163هه ۾، کيس ٻيو پٽ ٿيو، ۽ مٿين ٻنهي رعايتن کي مدنظر رکندي، ان جو نالو ”غلام ولي الله“(2) رکيائين، جنهن مان تولد جو سال 1163هه به نڪري ٿو، ۽ ٻنهي نالن جي پهرين حصن کي ڇڏي ڏيڻ سان ”علي ولي الله“ به ٺهي اچي ٿو؛ ۽ اهڙيءَ طرح مير علي شير جي باس پوري ٿي.

مٿئين مذڪور مان معلوم ٿيو ته مير غلام عليءَ جو  1161هه(3)  ۾ تولد ٿيو. مير علي شير جي عمر ان وقت 22 ورهن جي هئي. مير علي شير پنهنجي پٽ جي تعليم ۽ تربيت جو ڪوبه ذڪر ڪونه ڪيو آهي، جنهن مان اسان کي مير ’مائل‘ جي ابتدائي زندگيءَ جو پتو پئجي سگهي. ٽالپري دور جي ادبي اثاثي مان اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته مير ’مائل‘ ٽالپري دور جو قادر الڪلام شاعر ۽ شاعريءَ جي سڀني اصنافن جو استاد هو. سندس ديوان خواهه بياض ۾ اسان کي سخن جون سڀيئي صنفون ملن ٿيون، جنهن مان پڻ سندس سخنوريءَ جي ڪمال جي خبر پوي ٿي.

سندس قصيدن، تاريخي قطعن ۽ مدحيه غزلن مان معلوم ٿئي ٿو ته، مير ڪرم علي خان جي درٻار سان سندس وابستگي هئي. هن ٽالپرن جي پهرينءَ چؤياريءَ جي زماني ۾ جيڪي اهم  واقعا ٿيا آهن، تن سڀني تي تاريخي قطعا چيا آهن؛ ليڪن زياده تر ڪلام اسان کي اهو ملي ٿو، جنهن جو تعلق مير ڪرم علي خان جي ذات سان آهي.

مير ’مائل‘ جا حالات مخدوم محمد ابراهيم ’خليل‘ جي تذڪري ”تڪلمھء مقالات الشعراء“ ۾ لکيل آهن، ليڪن اهو اسان جي پيش نظر نه آهي. پاڻ به مير صاحب هڪ تذڪرو ”مجمع البلغاء“ جي نالي سان لکيو هو، ليڪن اهو به اڃا تائين دستياب نه ٿي سگهيو آهي؛ جنهنڪري سندس مڪمل حالات معلوم ڪين ٿيا آهن. سندس بياض جي تاريخي قطعات مان سندس سوانح حيات جي ڪن پهلوئن تي روشني پوي ٿي، جن کي ترتيبوار هيٺ ڏيون ٿا.

اولاد:

مير صاحب کي ڪيترو اولاد ٿيو، ان جو پتو ڪونه آهي؛ بياض ۾ پنهنجن هيٺين فرزندن جي نالي تي تاريخي قطعا چيا اٿائين:

(1) مير عسڪرعلي: ڀانئجي ٿو ته هي مير صاحب جو وڏو فرزند هو، جنهن کي جڏهن سيد صدرالدين نالي هڪ پٽ ڄائو، تڏهن مير صاحب هيٺيون قطعو چيو:

یافت چون میلاد این پور گزین،	آنک دائم باد از حق کام او،
سال میلاد، شریفش گفت دل،	“ہست صدرالدین مبارک نام او۔” 1215ھ- ص 30

ساڳئي مير عسڪر عليءَ کي ٻيو پٽ مير علي بخش نالي ڄائو؛ مير صاحب هيٺيون قطعو چيو:

بخشید چون بسید عسکر علی، علی،	فرزند نامور بہ نبی بخش از عطا،
تاریخ زادانش ز کمال، رجا سحر،	فرمودہ دل، “زاد علی بخش با رجا۔” 1221ھ- ص76

مير عسڪر عليءَ کي ٽيون پٽ ڄائو، جنهن جو نالو مير لطف علي رکيو ويو؛ مير ’مائل‘ هيٺيون قطعو چيو:

آمد از لطف علی چون کہ بما این فرزند،	کہ رساندہ بہ پدر مڑدہ نعم البدلی،
سال میلاد سعیدش خردم گفت سحر،	“حبذا لطف علی آمدہ با لطف علی“ 1223ھ –ص73

ساڳئي پوٽي لاءِ ٻيو قطعو چيائين:

ایزد از لطف چوبخشید بما این فرزند،	کہ معمر بہ پدر باد ز لطف، ازلی،
گفت با روی “بہی” سال ولودش ہاتف،	“حبذا لطف علی داد بما لطف، علی۔” 1221+ 2- 1223ھ –ص73

ٽيون قطعو هي جوڙيائين:

سروش غيب بسال، ولادتش فرمود،

”ابد بہ لطف علي مير ماست لطف علی.“ 1223ھ –ص73

پهرئين قطعي مان معلوم ٿئي ٿو ته 1223هه کان اڳ مير عسڪر عليءَ جو ڪو پٽ انتقال ڪري ويو هو، جنهن جو نعم البدل مير ’مائل‘، لطف عليءَ کي سمجهيو.

(2) مير علي شير: مير ’مائل‘ کي 1222هه ۾ هڪ پٽ ڄائو، جنهن تي پنهنجي والد جو نالو يعني مير علي شير رکيائين، ۽ خوشيءَ وچان ٻه تاريخي قطعا چيائين:

شکر حق کامدہ این خوش فرزند،	نامی عصر چو جد ممتاز،
آمد و داد بہ من چون ہاتف،	از غلامی علی شیر اعزاز،
سال میلاد شریفش گفتم،	“نامور میر علی شیر آمد باز۔” 1222ھ

ٻيو قطعو:

صد شکر کہ از یمن غلامی علی شیر،	حق کرد عطا چون بمن این گوہر مقصود،
از یمن علی شیر بکام، دلم از مجد،	زین نام، مبارک شرف، تازہ بیفزود،
تاریخ ولودش بدم صبح دل، من،	“با شادی دل میر علی شیر” بفرمود۔ 1222ھ – ص30

(3) مير امام بخش: 1225هه ۾ مير صاحب کي هڪ فرزند ڄائو، جنهن جو نالو، مير امام بخش رکيائين؛ سندس تولد جي تاريخ ۾ هيٺيون قطعو جوڙيائين:

ز بخش حق چو امام،امم بمن بخشید،	گل، حدیقئہ بخشش امام بخش بنام،
بروز بخشش او گفت طبعم این تاریخ،	امام بخش بقاءٌ بما بداد مام”۔ 1225هه

(4) مير مختار علي: مير صاحب کي، 1232هه ۾، مير مختار علي نالي پٽ پيدا ٿيو؛ هيٺينءَ طرح قطعو چيائين:

چو حق بخشید بامن میر مختار،	کہ درپیش آمدش، آمد دوان بخت،
سروشم سال مولد، شریفش،	بمن گفتا “جوان طالع جوان بخت“                                    1232ھ

ٻيو قطعو چيائين:

صد شکر کہ حق بہ من چو بخشید،	مختار علی بنام مولود،
تاریخ ولادتش سروشم،	“با رشد چہ بہ خلف” بفر مود۔                1232ھ                        ص76

اهو فرزند غالباً ساڳئي سال فوت ٿي ويو، ڇاڪاڻ ته بياض ۾ هڪ قطعو ملي ٿو، جيڪو مير مختار عليءَ جي انتقال تي چيو ويو آهي، اگرچه قطعي ۾ ”نامور“ جو لفظ ڪتب آيل آهي، جيڪو هڪ سال جي ٻار لاءِ ڪم آڻڻ مناسب نه آهي:

نامور ما میر مختار از علی،	چون زد اندر قصر جنت قال وصل،
روز وصل، او بجنت ایزدش،	“ہست جنت جایش” آمد سال وصل۔ 1232هه –ص 122

(5) بيبي سڪينه: مير صاحب کي هڪ نياڻي بيبي سڪينه نالي به هئي، جنهن جي انتقال تي هيٺيون قطعو چيو اٿائين:

شد چو اندر جنان سکینئہ من،	ہم مکان با سکینہ پیش بتول،
گفت تاریخ ہاتفم “وے باد”                                                   23	“درجنان باسکینہ پیش بتول۔” 23+1206=1229ھ- ص 121

مٿين قطعن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب کي چار پٽ ۽ هڪ نياڻي هئي: (1) مير عسڪر علي، (2) ميرعلي شير (1222هه)، (3) مير امام بخش (1225هه)، (4) مير مختار علي (1232هه) ۽ (5) بيبي سڪينه (وفات 1229هه)؛ ليڪن سندس هڪ ٻئي پٽ جو نالو به اسان کي ملي ٿو، مير صابرعلي ’سائل‘، جنهن جو پٽ مير حسين علي ’ضيا‘ ٿيو، ۽ ان کي مير صابر علي ثاني ٿيو، جنهن جو تخلص ’صابر‘ هو، ۽ ان جو پٽ، سيد حسين علي شاهه، هن وقت ٺٽي ۾ موجود آهي، جنهن جي عمر تقريباً 55 ورهيه کن ٿيندي.

تصانيف:

مير ’مائل‘ جو انتقال 1251هه ۾ ٿيو؛ هن وقت تائين سندس تصنيفون هيٺينءَ طرح اسان کي معلوم ٿيون آهن:

(1) ديوان مائل: جنهن ۾ 232 غزل موجود آهن، ۽ 108 ورق اٿس؛ اهو نسخو سنڌي ادبي بورڊ جي ڪتبخاني ۾ آهي؛ ديوان جي پهرئين غزل جو پهريون شعر آهي:

الاهي درهمه پنهان وهم از جمله هويدا، پنهان چه هو يداست ظهورت زهمه ها. آخري غزل جو مقطعو آهي:

با ’مائل‘ حق آنکه ز دل مايل حق است، باشاه حق مآب دل حق به آب ده.

هن ديوان جا آخري ورق گم آهن، جنهنڪري منجهس ”ي“ جو رديف ڪونه آهي.

(2) مجمع البلغاء: 1218هه ۾، مير صاحب سنڌ جي فارسي گو شاعرن جو هي تذڪرو مرتب ڪيو. ان ۾ ارغوني عهد کان وٺي ٽالپري زماني تائين جي شاعرن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. انهيءَ جو ڪوبه نسخو دستياب ٿي ڪونه سگهيو آهي. هن جو حوالو اسان کي برٽش ميوزم ۾ مسٽر ايليٽ جي فائلن ۾ ڏسڻ ۾ آيو؛ ڪتاب ۾ 639 ورق بيان ڪيل آهن.

(3) بياض مير ”مائل“: هي ننڍي سائيز جي تقريباً 200 ورقن تي، تمام باريڪ شڪسته خط ۾،مير صاحب جي پنهنجي هٿ اکرين لکيل آهي. هن وقت اهو ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ جي ملڪيت آهي. منجهس قصيدا، منقبت، نعتون، سلام، تاريخي قطعا ۽ متفرق اشعار جمع ڪيل آهن ۽ نهايت سليقي، قريني، ۽ ترتيب سان لکيا ويا آهن؛ ڪاغذ تمام پراڻو ٿي چڪو اٿس. ۽ هٿ لڳڻ سان پيو ڀري. هن مضمون جو مواد انهيءَ بياض مان ورتو ويو آهي.

(4) بياض: سنڌي ادبي بورڊ ۾، مير صاحب جا پنهنجا ۽ پنهنجي هٿ اکرين لکيل 3 ٻيا به بياض ساڳئي سائيز ۾ ساڳئي نموني جا آهن، جن مان هڪ اهو آهي، جنهن تان مٿيون بياض نقل ڪيو ويو آهي. هي غالباً مسودو هو. ٻيا ٻه به سندس ئي بياض آهن، جن ۾ پڻ قصيدا، سلام، مرثيا ۽ منقبت آهن.

]رسالو ٽِه ماهي ”مهراڻ“ سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد، بهار: 1955ع مقالو: سيد حسام الدين راشدي، تلخيص[

سيد صابر علي ٺٽوي

مولانا دين محمد وفائي

مير صابر علي ولد مير غلام علي ’مائل‘ بن مير علي شير ’قانع‘، شاعر بن شاعر بن شاعر، هن صاحب ٺٽي جي شهر ۾ اُن وقت اکيون کوليون، جڏهن اسلامي حڪومت جو سنڌ ۾ خاتمو ٿي رهيو هو ۽ انگريز راڄ جي شروعات هئي. هن خاندان جي علم ۽ فضل ۽ شاعري سبب سنڌ جا حاڪم پرورش ڪندا هوا، سو دور ختم ٿي چڪو هو. پر ان هوندي به مير صاحب هڪ خانداني شاعر هو ۽ ٺٽي ۾ اُن وقت تائين گهڻا خوش گو شاعر موجود هوا، جنهن ڪري هن صاحب فارسي نظم ۾ ڪمال حاصل ڪيو هو. سندس ڪلام جو نمونو ڪجهه هيٺ ڏجي ٿو:

تيری شره، ز ابروی کمانی بکمینے

زین تیر کمان نیست امانے بہ امینے

مہر توان قرآن کرد بدل ہیئت شرف شد

در برج و داد است قرآنے بقرینے

از قرب رقیب بدخو حیرت افزود

زیبا نبود جاءِ چنانے بہ چنینے

ہر ناوک مڑگان خدنگ است پئے ’صابر‘

ابرو تو گویا ست کمانے بہ کمینے

ايضاً  ولہ

دستت از خون ما نگا رین است

دلبرا این چہ رنگ رنگین است

آب حیوان یا دعائی مسیح

یا تحقیق لبش نگارین است

گرچہ نرگس بہ باغ خودبین است

پیش چشم تو لیک نابین است

مہ جبین ابر زلف یار فلک

عقد رندان یار پروین است

’صابرا‘ نیست خوف روز جزا

چون شفیعت علی شہ دین است

سندس متفرق ڪلام گڏ ڪيو وڃي ته پورو ديوان جمع ٿي وڃي.

انگريزن جي اوائل حڪومت ۾ سڀ کان پهريان علمي خاندانن کي آئنده گذران جو خيال هو، ڇاڪاڻ جو اڳين خاندانن کي اسلامي حڪومت پاران يوميه (روزينا) يا جاگيرون مقرر هيون، جي انگريزي حڪومت ۾ سند پيش ڪرڻ کان سواءِ ختم ٿيڻ واريون هيون. اُنهيءَ بناء مير صابر علي هڪ پراڻو پروانو جو مرزا عيسيٰ ترخان جي مهر سان وٽن موجود هو، سو سنڌ ڪمشنر مسٽر فريئر صاحب جي پيش ڪيو، جنهن کان پوءِ تحقيقات ٿي ۽ سن پٽيداري بحال ٿي ۽ سندس لکپڙهه جي طفيل، ٺٽي جي ٻين خاندانن جا وظيفا بحال ٿيا. انگريزن جي شروع زماني ۾ ٻن سالن تائين قديم نموني ۾ سرڪاري لکپڙهه فارسي ۾ ٿيندي هئي ۽ مير صابر علي شاهه جي ڪتب خانه ۾ جهوني لکپڙهه فارسي واري موجود آهي. ان کان پوءِ جڏي سڏي سنڌي ۾ شروع ٿي. اُهي خط ڪليڪٽرن جا نظر مان گذريا آهن، مگر ڏٺو وڃي ته هي صاحب پاڻ سنڌي ۾ لکي پڙهي ڪونه ڄاڻندو هو. مير صابر فارسي جو بيحد خوشخط هو. سندس دستخط غزل ۽ ٻيا ڪاغذ نظر مان گذريا آهن، جن مان سندس قابليت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.

سندس خاندان مير حسين علي شاهه، پنهنجي والد کان بيان ڪيو ته فريئر صاحب سنڌ مان جڏهن بمبئي جو گورنر ٿي ويو ته هڪ دفعي مير صاحب کي پاڻ وٽ اُتي گهرايو هوائين، جو برابر ڏيڍ مهينو مهابلشور جي پهاڙي تي ساڻس رهاڻيون ڪندو رهيو هو. هو خوشگو شاعر ۽ وڏن جو يادگار بزرگ اٽڪل سن 1292هه ۾ دنيا فاني مان انتقال فرمائي ويو ۽ پوئتان وڏي ڄمار جو فرزند مير حسين علي شاهه يادگار ڇڏي ويو. (مسودات ڪتب خانه صابر علي)

]مولانا دين محمد وفائي ”تذڪره مشاهير سنڌ“ جلد ٻيو، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو/ حيدرآباد، 1985ع[

سيد ضياءُ الدين ٺٽوي

مولانا دين محمد وفائي

سيد ضياء الدين ’ضياء‘ ولد سيد مير عزت الله شکر الٰهي. هي بزرگ ٺٽي جي مشهور شاعر ۽ فاضل سيد مير علي شير ’قانع‘ جو سڳو ۽ ننڍي ۾ ننڍو ڀاءُ هو. تحفة الڪرام ۾ مير ’قانع‘ پنهنجن ڀائرن جي بيان ۾ پاڻ کي 4 نمبر ۽ ضياء الدين کي 6 نمبر شمار ڪيو آهي، ڀائنجي ائين ٿو ته مير ’قانع‘ جي هن دنيا فاني جي حياتي کان قناعت گزين ٿيڻ کان پوءِ هن صاحب شعر شاعري ڏانهن توجه ڪيو آهي، جنهن ڪري ئي حضرت ’قانع‘ ڪٿي به سندس شاعري جي حيثيت جو تذڪرو ڪونه آندو آهي.

سيد ضياءالدين فارسي ۽ اردو جو وڏو شاعر ٿي گذريو آهي. سندس هڪ فارسي غزليات جو مڪمل ديوان مگر غيرمرتب موجود آهي، اهڙي طرح هندي يا انهيءَ زماني جي اردو زبان ۾ هن غزليات جو هڪ ديوان به مرتب ڪيو. ”هير رانجها“ جي عشقيه قصي کي مثنوي جي صورت ۾ تيار ڪيو. ”فتح نامه ٽالپران“ به سندس نظم ۾ موجود آهي. سيد ’ضياء‘ جي ڪلام مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جي ٽالپر حاڪمن مان هو مير ٺاري خان ميرپورخاص واري حاڪم جو درٻاري شاعر هو ۽ قصه هير رانجهو جو سندس نالي منسوب ڪيو اٿس.

اردو ديوان جي ديباچه ۾ فرمائي ٿو ته:

فقيراضعف العباد ضياءالدين المتخلص بضيا ولد سيد عزت الله شيرازي ساکن بلده ڻهڻه از ديوان غزليات در زبان فارسي و قصائد و مناقب بسيار که هنوز اورا ترتيب ديوان نداده ويک مثنوي عشقيه رانجها هير تصنيف کرده در حضور گذر رانيده بود باالفعل ديوان بزبان هندي تصنيف نموده“

سندس ڪلام جو نمونو هيٺين طرح آهي:

هي جڳهه خالي ڇڏيل آهي

سيد ضياء الدين جي وفات 13 ذي القعد 1229 هجري ۾ ٿي. پنهنجي خانداني مقبره ۾ مڪلي ۾ دفن ڪيو ويو.

]دين محمد وفائي ”تذڪره مشاهير سنڌ“ جلد ٽيون، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد/ ڄام شورو، 1986ع[

سيد عظيم الدين ٺٽوي

مولانا دين محمد وفائي

سيد مير عظيم الدين ولد سيد مير يار محمد ولد سيد عزت الله (متوفي 1160هه) شڪراللهي شيرازي ٺٽوي. هي صاحب مير علي شير ’قانع‘ جي وڏي ڀاءُ جو فرزند سال 1162هه ۾ ٺٽي ۾ تولد ٿيو. ”مقالات الشعراءِ“ ۾ علي شير، محمد روشن ”ذهين“ ٺٽوي جي تذڪري ۾ لکي ٿو ته، هن صاحب منهنجي وڏي ڀاءُ مير  يارمحمد صاحب جي فرزند مير عظيم الدين جي ولادت جي تاريخ ”انالھ لحافظون“ جي قرآني آيت مان ڪڍي آهي.

”تاريخ تولد مير عظيم الدين قرت العين برابر قبله مڪان مير يار محمد صاحب، انالھ لحافظون بر آورده“ (مقالات)

تحفة الڪرام ۾  پنهنجي خاندان جي شجره جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ”سيد يار محمد بادو فرزند مير ڪريم الدين و مير عظيم الدين که اکنون سليقه شعر نيک اندوخته است داخل يادگاران آباد است.“

هن مان ظاهر آهي ته مير عظيم الدين پنهنجي چاچي بزرگ جي حياتي ۾ ئي شاعري شروع ڪري ڏني هئي، مگر اڃا اُن ڪماليت کي نه رسيو هو، جو سندس تذڪرو پنهنجي ڪتاب ”مقالات الشعراء“ ۾ ڪري ها.

مير عظيم الدين اڃا ننڍو هو ته سندس والد وفات ڪري ويو، جنهن ڪري سندس تعليم جو باقاعده انتظام ڪونه ٿي سگهيو. جيئن ته ”فتح نامه“ ۾ لکي ٿو ته:

نشد باب تعليم ھٰذالصبی

کسی غیر باب علوم النبی

يعني ته منهنجو ٻالجتي ۾ پيغمبر جي علمن کان سواءِ ٻي هنڌ تعليم جو ڪوبه دروازو ڪونه کليو.

هي خاندان بنيادي طرح پنهنجي قوت گويائي ۽ شاعري جي ذريعي سنڌ جي حاڪمن وٽ عزت ياب ٿيندو رهندو هو ۽ ٺٽو اُن وقت علم و فضل ۽ شعر شاعري جو گهوارو هو، جنهن ڪري هي صاحب پنهنجي خانداني فن يعني فارسي شاعري ۾ ڪمال حاصل ڪري مير بجار خان جو اُن وقت ڪلهوڙن حاڪمن جي پوئين دور جو هڪ وڏو امير هو، رسائي حاصل ڪئي ۽ مير صاحب هن جو بيحد قدر ڪيو. جنهن جو بيان هيٺين شعرن ۾  فرمائي ٿو:

چہ میر جہان قدر افزاء قدر

 بہ افزود قدرم بہ بالائی قدر

نوشتہ فزودم زمرد  وسیم

بدل شد بامید مایوسیم

بصد لطف می بود غمخوار من

پس از وی غم او بود یار من

هن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب سندس سامهون ڪلهوڙن هٿان شهيد ٿيو. جنهن کان پوءِ سنڌ ۾ حڪومتي انقلاب آيو ۽ اهو انقلاب مير عظيم الدين پنهنجي اکين سان ڏٺو. جڏهن حڪومت مير فتح علي خان ٽالپر جي نالي تي قرار ورتو، تڏهن هي صاحب سندس دربار ۾ پهتو ۽ ”فتح نامه سنڌ“ سندس نالي تي لکيائين. مير عظيم الدين، فتح نامه سنڌ کان سواءِ ”مثنوي سيردل“ مثنوي ”هير رانجهو“ لکيا، جي فارسي ۾ موجود آهن ۽ سندس غزليات جو هڪ ديوان به آهي.

فتح نامه سنڌ 1199هه ۾ تصنيف ڪيائين ”مثنوي سير دل“ 1206هه ۾ ختم ٿي، جنهن جي تاريخ تصنيف غلام علي ’مداح‘ ٺٽوي هن ريت ڪڍي آهي.

زہی مثنوی تحفئہ اہل بزم

عجب سیر دل نامہ نسخہء زیبا

1206ھ

هير رانجهو جي سبب تصانيف بابت فرمائي ٿو:-

در مقامات عشق رانجہو ہیر

فلک حسن را دو نجم منیر

بگذاشتہ بہ بزم خسر و سند

میر نامدار فارس و ھند

کین سخن نظم تابندہ می خواھد

چہرہ ذکر غاز می خواھد

شاھ ما بر گزیدہء ازلی

گفت با میر ما غلام علی

نظم این ذکر ھست کار عظیم

گر کند ذکر ھست کار عظیم

شاھ چون این گہر فشانی کرد

صاحب قدر قدردانی کرد

حسب الامر شاھ والا شان

خسر و سند نامدار جہان

يعني ته مير فتح علي خان جي ڪچهري ۾ هير رانجهي جي داستان عشق جو ذڪر نڪتو ته پاڻ پنهنجي ڀاءُ مير غلام علي کي حڪم ڪيائون ته ان قصي کي ڪنهن نئين رنگ ڍنگ ۾ نظم ڪيو وڃي، جنهن لاءِ سيد عظيم الدين وڌيڪ موزون آهي. بادشاهه جي قدرداني ۽ ارشاد موجب اها مثنوي لکي ويئي ۽ سال 1214هه ۾ ختم ٿي. جيئن سال تاريخ بابت لکي ٿو:

قصہ عشق پاک رانجھن ھیر

شد ز طبع عظیم نظم پذیر

گفت سالش سروش فرخ پئی

قصہ عشق ھیر رانجھو طی

1214ھ

مير صاحبن جي مهرباني سان سيد صاحب جي مالي حالت ڏاڍي بهتر ٿيندي وئي. هن صاحب سن 1208هه ۾ هڪ عاليشان بنگلو اڏايو، جنهن جي تعمير سال لاءِ سندس سؤٽ مير ’مائل‘ ولد مير ’قانع‘ ڪيترا قطعا لکيا آهن، جن مان ڪجهه هيٺ ڏجن ٿا:

چہ قصر آنکہ مسمی بہ بنگلہ کرداند

چہ بنگلہ کہ بود رشک جنت الماویٰ

عمارتی است معلیٰ بہ گنبذ عالی

زہی عمارت خوش گنبذ ست نیک نما

برائی سیر عجب سیر گان این قصر است

تو ان نمود بھر لحظہ سیر  این خوش جا

خصوص در شب مہتاب موسم باران

برائی سیر بود   گلشن نشاط افزا

دلم بہ مزدہ تعمیر این بنائی عظیم

عجب بناء خجستہ بگفت سال بنا

        1208ھ

ایضاً

زھی مکان آنکہ عجیب سال تعمیرش

عجب مکان زھی خوب قصر دل فرمود

1208ھ

ایضاً

چو ھست بنگلہ میر ما عظیم الدین

عجب مکان عظیم، عجب نشان عظیم

دلم بمزده این خوش مکان عظیم

بگفت سال عزیمش “عجب مکان عظیم“

                                  1208ھ

سنڌ جي هن ڪامياب ۽ نامور شاعر جي تاريخ وفات اگرچه گهڻي ڳولا کان پوءِ به هٿ نه آئي، مگر هي ته ظاهر آهي ته هو 1162هه ۾ تولد ٿيو ۽ 1214هه تائين زنده هو. سندس اولاد ڪونه آهي. ڪتاب ۽ تصنيفات سيد صابر علي ولد مير ’مائل‘ ولد مير ’قانع‘ جي ڪتب خانه ۾ ڏٺا ويا، جتان آهسته آهسته گم ٿي رهيا آهن.

]دين محمد وفائي ”تذڪره مشاهير سنڌ“ جلد ٽيون، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد/ ڄام شورو، 1986ع[

ڀاڱو چوٿون

مير قانع جا ڇپيل ڪتاب: هڪ تعارف

مقالات الشعراءِ

ڊاڪٽر غلام محمد لاکو

ڪلهوڙن جي دور ۾، سنڌ ۾ فارسي گو شاعرن جو هي ٻيو تذڪرو تيار ٿيو ڏسجي ٿو. هن تذڪري جي مؤلف مير علي شير ’قانع‘ جو تعلق ٺٽي جي شڪرالاهي ساداتن سان آهي. ’قانع‘ سيد عزت الله جي گهر سن 1140هه ۾ پيدا ٿيو. سندس تعليم توڙي تربيت ٺٽي ۾ ٿي. سن 1175هه ۾، کيس سنڌ جو سرڪاري مؤرخ مقرر ڪيو ويو، ليڪن ٿوري ئي عرصي اندر پاڻ کي ان عهدي کان آجو ڪري ورتائين. صرف هڪ ڀيرو سنڌ کان ٻاهر ويو ٿو ڏسجي، باقي سموري حياتي پنهنجي ديس ۾ ئي گذاريائين. گذر معاش لاءِ کيس سرڪاري سرپرستي حاصل رهي. فارسي نثر توڙي نظم تي، ’قانع‘ کي پورو اختيار حاصل هو. هن ڪل ٽيتاليهه ڪتاب لکيا، جن مان ڪجهه ڪتابن کي سنڌ جي سلسلي ۾، همه گير اهميت حاصل آهي. مير صاحب سن1203هه ۾ وفات ڪئي.

مير علي شير ”مقالات الشعراءِ“، پنجن سالن جي عرق ريزيءَ بعد سن 1174هه/ 1760ع ۾ لکي تيار ڪيو. راشدي صاحب هن تذڪري جي وجود ۾ اچڻ جو پس منظر هن ريت ٻڌايو آهي:

”مصنف…… 1169هه ۾ جڏهن ”مثنوي ڪامروپ“ لکي رهيو هو، تڏهن کيس هن قيمتي ڪتاب لکڻ جو خيال آيو. ان سال ڪم شروع ڪري، ’قانع‘ ان کي 1174هه ۾ لکي پورو ڪيو.“

ان دور ۾ سنڌ جي علمي دنيا ۾، صرف ٻه تذڪرا- ”ڪلمات الشعراءِ“ (1093هه) ۽ ”يدبيضا“ (1145هه)- گشت ڪري رهيا هئا، جن تان مير علي شير پنهنجي هن لاثاني ڪتاب تيار ڪندي خاص مدد ورتي آهي. جيئن مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي ته، هتي فارسي زبان ۾، شاعرن جا تذڪرا گهڻو اڳ لکجڻ شروع ٿي چڪا هئا، ليڪن ”مقالات الشعراءِ“ کي هن موضوع تي خاص اهميت حاصل آهي.

مير صاحب جو هي تذڪرو اٺاويهن بابن تي مشتمل آهي. مؤلف پيش لفظ ۾ ڪتاب لکجڻ جو پس منظر ۽ شعر جي فضيلت جو ذڪر ڪيو آهي. هن ڪتاب ۾ ڪل 719 شاعرن جو ذڪر اچي ٿو، جن کي هن ريت ورهائي سگهجي ٿو:

i- اهي شاعر جي سنڌي هئا يا وري ڪم ڪار سان ٻين ملڪن کان هت پهتا ۽ سنڌ ۾ ئي فوت ٿيا ۽ انهن جو زمانو پڻ معلوم آهي. هي حصو سنڌ جي ادبي تاريخ جو هڪ اهم باب نروار ڪري ٿو.

ii- اهي شاعر جي ڪم ڪار سان سنڌ ۾ آيا ۽ پوءِ واپس وطن موٽيا.

iii- اهي شاعر جن جو زمانو معلوم ڪونهي.

”مقالات“ ذريعي مير ’قانع‘، سنڌ جي پنجن صدين جي ادبي تاريخ هميشه لاءِ محفوظ ڪري ڇڏي آهي. ادراڪي بيگلاري، آزاد، اڪبر بادشاهه، ٻالچند ٺٽوي، مير معصوم بکري، مخدوم بلال، شيخ حماد، محمد علي حزين، سرمد، شاهه ڀٽائي، عثمان مرندي، ملامحب علي سنڌي، محسن، ڄام نندو ۽ بابر بادشاهه هن تذڪري جا ڪجهه ڪردار آهن.

مير صاحب هي ڪتاب سليس فارسي نثر ۾ تحرير ڪيو آهي. ”مقالات“ ادبي تاريخ کان علاوه سنڌ جي معاشرت، تمدن ۽ سياسي تاريخ جو پڻ هڪ اهم ماخذ آهي. ’قانع‘ هن ڪتاب ۾ پاڻ متعلق 115 صفحا تحرير ڪيا آهن. محترم سيد حسام الدين راشدي هي تذڪرو جامع فارسي پيش لفظ، معلوماتي حاشين ۽ ناياب تصويرن سان سينگاري، سال 1957ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ ذريعي ڇاپيو آهي. راشدي صاحب ”مقالات“ بابت تعليقات جي صورت ۾، هڪ الڳ ڪتاب پڻ تيار ڪرڻ گهريو ٿي، ليڪن خود سندن چوڻ موجب ”پنهنجن جي بدذوقيءَ سبب هي ڪم ترڪ ڪيو ويو.“ ياد رهي ته هن تتبع تي پوءِ، شعراءِ ڪشمير جا چار جلد ڇپيا.

]ڊاڪٽر غلام محمد لاکو ”سنڌ جو تاريخي ۽ تحقيقي جائزو“ مارئي سماجي سنگت، ڪراچي، 1997ع[

مڪلي نامھ

سيد حسام الدين راشدي

تعارف

مير علي شير ’قانع‘، ”مڪلي نامه“ جنهن جو ٻيو  نالو آهي ”بوستان بهار“- ۽ هيٺئين شعر مان ان جي اختتام جي تاريخ نڪري ٿي:

سال وی گفت بلبل- الھام،

“بوستانِ بہار تازہء دل”

– 1174هه ۾، ”مقالات الشعراء“ کان ٿورو اڳ ختم ڪيو. ”مقالات الشعراءِ“ ساڳئي سال جي پوين  مهينن ۾ لکي پورو ڪيائين، جنهن ۾ پهريون دفعو هن پنهنجي تصنيفات ۾ ”مڪلي نامه“ جو ذڪر ڪيو.

اڄ کان 15- 20 ورهيه اڳ، جڏهن ”مقالات الشعراء“ منهنجي نظر مان گذريو ۽ مون ان ۾ ”مڪلي نامه“ جو نالو ڏٺو، تڏهن کان ئي ان جي ڏسڻ ۽ پڙهڻ جي آرزو دل ۾ رهندي آئي. اهي سمورا سال تلاش ۽ جستجو ۾ رهيس، تا آنڪ گذريل سال جڏهن سنڌي ادبي بورڊ مير صاحب مرحوم جي ذاتي ڪتب خاني جي منتشر اوراقن جو انبار خريد ڪيو، ان وقت مون کي به منهنجو گوهر مقصود سالن پڄاڻان هٿ آيو.

اهو رسالو، قصيدن جي هڪ بياض ۾ مير صاحب پاڻ نقل ڪيو هو. بياض جو شروع ۽ آخر ناقص آهي، تنهنڪري پتو پئجي نه سگهيو ته، مصنف انهيءَ بياض جو نالو ڇا رکيو هو؛ ليڪن معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب پهرئين مسودي تان ”مڪلي نامه“ انهيءَ بياض ۾ صاف ڪري لکي ڇڏيو ۽ انهيءَ کان پوءِ ان جو ٻيو ڪوبه نقل ٿي نه سگهيو، جنهنڪري اڄ اهو ئي واحد نسخو دنيا ۾ محفوظ رهجي ويو.

قصيدن وارو اهو بياض نهايت ئي خسته حالت ۾ ورق ورق ٿيل هو. ڪاغذ انهيءَ حد تائين سڙي چڪو هو، جو هٿ لڳڻ سان ڀُري ٿي پيو. نهايت احتياط ۽ محنت سان بياض کي مڪمل ڪري، ان جو جلد ڪرايو ويو؛ جنهن بعد پڙهڻ ۽ پروڙڻ جي قابل ٿيو. بياض اگرچ نامڪمل آهي، ۽ هنڌان هنڌان ان جا ورق گم ٿيل آهن، تاهم اها انتهائي خوش بختي آهي، جو ”مڪلي نامه“ سڄو سارو- چونڪ وچ ۾ هو، تنهنڪري- محفوظ رهجي ويو- سواءِ سندس ٻن (134 ۽ 156) ورقن جي، جن جو اڌ ضايع ٿيل هو، جنهن ۾ تقريباً ٻارهن شعر ۽ چند نثر جون سٽون هيون.*

مير علي شير، ”مڪلي نامه“ هونئن ته فقط پنهنجي زور بيان ڏيکارڻ ۽ شاعرانه ڪمال جي مظهر لاءِ لکيو، ليڪن اڄ اسان لاءِ هن ڪري قيمتي وٿ آهي، جو  ان مان هڪ ته مير صاحب جو اديبانه ڪمال پرکي سگهجي ٿو ۽ ٻيو ته ٺٽي جي معاشري، تهذيب ۽ تمدن متعلق هڪ تصويررچي سگهون ٿا. مير صاحب ان ۾ مڪليءَ جي چند مزارن ۽ مقابرن جو اديبانه ۽ شاعرانه رنگ ۾ بيان ڪيو آهي، ليڪن ضمناً ڪي ان بيان ۾ اهڙيون شيون به اچي ويون آهن، جن جي حيثيت تاريخي ٿيو وڃي ٿي: مثلاً، ان مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته مڪليءَ جي ڪهڙين ڪهڙين مزارن ۽ درگاهن تي ماڻهن جي زياده آمد رفت هئي؛ ڪهڙن بزرگن جي مزارن تي عرس ۽ ميلا لڳندا هئا، انهن لاءِ ڪهڙا مهينا ۽ تاريخون مقرر هيون؛ مرد خواه عورتون ٺهي جڙي، لٽي ڪپڙي راس ٿي، ڪيئن ڏينهن جا ڏانهن ۽ راتين جون راتيون اچي انهن مزارن تي ميلا ۽ مجلسون ڪندا هئا؛ چانڊوڪين راتين، ڏکڻ جي هير ۽ برسات وارن زمانن ۾ ٺٽي جا ماڻهو ڪهڙيءَ طرح محفلون اچي ڪندا هئا؛ راڳ رنگ جون مجلسون، ساز سرود جي وڄت ۽ ميلن ملاکڙن جو هنگامو ڪهڙيءَ ريت رس رچائيندو هو؛ ٺٽي ۽ مڪليءَ جي وچ ۾ جيڪا هيٺاهين زمين آهي، ان ۾ پاڻي ايندو هو، مرد ۽ عورتون ٻيڙين ۾ چڙهي سير و تفريح ڪندا هئا؛ ڳڀرو جوانن ۽ حسين عورتن جا ميلا هوندا هئا؛عورتون نهايت حسين جميل، پٽ پٽيهر پهري، رنگ روغن لائي، ٺهي جڙي، بزرگن جي مقبرن تي باسون کڻي اينديون هيون، ۽ نظر باز نوجوانن لاءِ جنسي ڪاري قيام ٿي پوندي هئي؛ سڄي مڪلي رنگ برنگي پوشاڪن، ۽ حسين جميل صورتن سبب، ڄڻ باغ بستان بڻجي پوندي هئي؛ جاڏي کڻي نظر ڪر، ته ڄڻ بهار پنهنجي ڦوه جوانيءَ ۾ هرهنڌ منزل انداز ۽ خيمه زن هئي.

مير صاحب لکي ٿو ته

– ” نظر ها را هجوم تماشاي مھ رويان از هوش ميخرد، و پيرهن شکيبا برتن مي درد. جوانان عشرت دوست- همه مغز، خالي از پوست- تمام روز در باغات مَي بجام گل خورند، و آتش در آشيان بلبل زنند.“

حسين جميل عورتن جو ذڪر ڪندي فرمائي ٿو:

بتانِ گلبدن در رنگ لالہ	بکف دارند از صھبا پیالہ
بگیسو دام صیدِ خلق تابند	چو صیادان بھر سو ئی شتابند
بھر سوئی خرامان دلبری چند	جھانی راکشند و نا شکیبند

زيارتگاه ”شاه پريان“ جو ذڪر ڪندي لکي ٿو:

-”روز خميس هر هفته هجوم زيارت زنان، پري طلعتان، آنجا محشر طاقت نظارکيان ميشود.“

انهيءَ سلسلي جا چند شعر اندازي لاءِ ڏجن ٿا:

پری رویان بلای دین و ایمان	در آنجا ہر طرف محشر خرامان
نگاہِ شان نمی دارد یک انداز	گھی شوخی گھی عشوہ گھی ناز
بچشمانِ سیہ غارتگرِ ھوش	کمان زہ کردہ از ابروی تا گوش
زمڑگان چنگلِ شاہین کشادہ	بصیدِ مرغِ دل ہر حور زادہ

* * * * *

نگارین دست حورانِ خرد شور	پی دل بردنِ عاشق قوی زور
چہ گویم در صفاتِ ساعدِ شان	کہ باشد در صفایش عقل حیران
بلور ویشم را این تاب  نبود	عدیلِ رنگ او سیماب نبود
کمر چون موی شان ہنگام رفتن	بود از ناز اندازِ نشستن
ٍ
شتابان سوی مکلی خیل خوبان	چو انجم بر فلک در شب نمایان
یکی را زعفرانی چیرہ بر سر	بسنتی فیتہ دیگر را ست افسر
تو گوی رنگ گل کردہ ست طغیان	ویا شد زعفران زاری نمایان
بھر گوشہ نشستہ حلقہ حلقہ	بتانِ ماہ رو و رشک زھرہ
ازین غارت گرانِ شھر دلھا	کرا تابِ صبوری و شکیبا
نہ دُردر گوش این خوبان قرین است	طلوعِ ماہ و مھر از مشرقین است
رخِ شان کعبه اربابِ اسرار	غزالانِ حرم چشمانِ طرار
کمان دارند ز ابرو و ز مڑہ تیر	دلی یک عالمی شان راست نخچیر
کشیدہ قامتان چون سرو آزاد	خرامِ شان کند صد گلشن آباد
برخ برق و بگیسو ابر سیراب	عرق رخسار شان را عالمِ آب
کشیدہ ابروان بر روی چون حور	بود بسم اللھی از سورہء نور
عذارِ شان ندارد خطر ریحان	بود تفسیرِ بیضاوی و قرآن
باین خوبی چو جمعی جمع کردند	جھان شیرین کنند ازیک شکر خند

ٻيڙين ۾ چڙهي، جڏهن حسين عورتون تفريح ڪنديون هيون، تڏهن جو نظارو چٽيندي مير صاحب چوي ٿو:

بکشتیھا نشتہ فوج خوبان	چو اختر در تہِ گردون نمایان
نہ تنھا اندرین جا سیر دیدہ است	گریبانِ دل عاشق دریدہ است

مير صاحب اها فقط شاعري ڪانه ڪئي آهي، بلڪ اها حقيقت هئي، ته ٺٽي جا خوش باش ۽ زنده دل باشندا، ميلن ملاکڙن، مجلسن محفلن، سکائن ۽ عرسن ۾ انهيءَ حد تائين رهاڻيون ڪندا هئا، جو مڪلي ڄڻ بهشت جو ٽڪرو معلوم ٿيندي هئي؛ جتي غم ۽ فڪر، ڏک ۽ سور، مصيبت ۽ زحمت جو ڏس پتو به ڪونه پوندو هو. اهو ئي سبب آهي، جو تاريخ طاهريءَ جي مصنف لکيو آهي ته:

– ”هرگز ساکنان ومتوطنان آن، غمگين و حزين کسی نيافته، بر کم وبيش قناعت داشته، بعيش و طرب کام و کامرانی ميدارند، تا حال (1030هه) خوشدلی و خرمی که درين خلق است، جائی ديگر نيست ونخواهد بود.“

مڪلي هن وقت گهڻو ڪجهه تباه ۽ تاراج ٿي وئي آهي، ڪيترا مقبرا مٽجي ويا آهن، ڪيتريون مزارون منهدم ٿي ويون آهن، ڪيتريون خانقاهون ۽ عمارتون ڊهي ڍير ٿي پيون آهن، تلاون، پُلين ۽ سير سپاٽي جي جاين جو ته نالو نشان به ڪونه آهي. ”مڪلي نامه“ مان اسان کي وڏو فائدو اهو ٿو پهچي، جو  ان مان ڪيترين اهڙين عمارتن، تلائن، ۽ پُلين جي نشاندهي ٿئي ٿي، جن جو ٻيءَ صورت ۾ پتو پوڻ ناممڪن آهي. اڄ اسان انهن نشانن پارن ۽ پتن جي ذريعي جيڪڏهن گهرون، ته اهي برباد ٿيل شيون کوٽي لهي سگهون ٿا. ميرزا خسرو چرڪس جي رانڪ، جنهن جو پتو ڪونه ٿي پيو ته ڪهڙيءَ جاءِ تي هئي، ”مڪلي نامه“ جي ذريعي ئي دريافت ڪئي وئي.

اهڙيءَ طرح ”مڪلي نامو“ نه فقط سنڌ ۾ پيدا ڪيل فارسي ادب جو هڪ نادر شاهڪار آهي، بلڪ مڪليءَ جي تاريخي خواه ٺٽي جي تمدن ۽ معاشري متعلق به هڪ مستند دستاويز جي حيثيت رکي ٿو.

مير صاحب ”مڪلي نامه“ ۾ ڇڙو پنهنجو شاعرانه ڪمال ڪونه ڏيکاريو آهي، بلڪ فارسي زبان ۽ نثر تي جيڪا کيس قدرت هئي، ان جو به هن ۾ مظاهرو ڪيو آهي. مقفيٰ ۽ موجز هجڻ سبب، نثر ۾ نظم جو مزو اچي ٿو؛ فارسي ادب جو ذخيرو، جيڪو هن وقت تائين سنڌ ۾ دستياب ٿيو آهي، ان ۾ فقط هڪ هيءُ ئي رسالو انهيءَ قسم جي ترنم خير ۽ نغماتي نثر جو واحد نمونو آهي. منجهس تشبيهن، استعارن ۽ تلميحن جو آزادنه استعمال ڪيو ويو اهي، جنهن مان نه فقط  مير صاحب جي تخيل جي بلنديءَ جو پتو پوي ٿو، بلڪ سندس زبان دانيءَ ۽ هڪ ڌاريءَ زبان تي سندس قبضي ۽ قدرت جو به اندازو ٿي وڃي ٿو. ”مقالات الشعراء“ ۽ ”تحفة  الڪرام“ جي آسان ۽ ساديءَ عبارت کي سامهون رکي، جڏهن سندس هن ادبي تخليق جي زبان، انداز بيان ۽ مرصع ڪاريءَ کي ڏسجي ٿو ته، بي اختيار سندس علمي بلنديءَ ۽ فني گهرائيءَ اڳيان سر نوائڻو پوي ٿو.

1174هه ۾ هي رسالو تصنيف ٿيو، ۽ پورن ٻن سون ورهن بعد، 1374 هه ۾ مان پنهنجي ڪريم الطبع ۽ شفيق دوست سيد محمد مطيع الله ’راشد‘ برهانپوريءَ کان ان جو صاف نقل ڪرايو ۽ انهيءَ حسن اتفاق تي هن صاحب هڪ طويل تاريخي قطعو چيو، جنهن جا آخر چند شعر هي آهن:

یہ مخطوطہ ملا دو سو برس بعد	ہوئی جس سے دو بالا شان مکلی
اب اس کو نقل کرنے کی سعادت	ملی ہے مجھ کو میں قربان مکلی
ضرورت ہے کہ میں بہی پیش کردوں	کوئی تحفہ جو ہو شایان مکلی
لکھو اس نقل کی تاریخ ’راشد‘	“یہ ہے آثار کوھستان مکلی” – ۱۳۷۴ھ

نقل تيار ٿي وڃڻ بعد، نسخي جي تصحيح ڪرڻ ۽ ان تي وضاحتي حاشين لکڻ جو مرحلو پوري هڪ سال جي دير بعد طي ٿي سگهيو، ۽ انهيءَ وچ ۾ حضرت ’راشد‘ برهانپوري، دوست محترم آغا بد رالدين ۽ مولانا اعجاز الحق قدوسيءَ  هر قدم تي منهنجي مدد فرمائي، جنهن لاءِ آءٌ سندن بيحد احسانمند ۽ سپاس گذار آهيان. حقيقت ۾ آءٌ اڃا به شايد دير ڪريان ها، ليڪن آغا بدرالدين خان جي امداد ۽ همت افزائيءَ مون  کي تيسين سک سمهڻ نه ڏنو، جيسين هي سڄو ڪم پورو ڪري نه ورتم.

جن بزرگن ۽ جن مقابرن ۽ مزارن جو ”مڪلي نامه“ ۾ ذڪر آيو آهي، انهن تي مان وضاحتي نوٽ لکيا آهن، جيڪي ”مڪلي نامه“ جي آخر ۾  نمبرن * سان نروار ڪري شايع ڪيا وڃن ٿا. ميرزا عيسيٰ ترخان ثاني جي سوانح وڏيءَ محنت بعد پهريون دفعو مون تيار ڪئي آهي، جيڪا پڻ نوٽن واري سلسلي ۾ ڏني وئي آهي. ازان سواءِ مير علي شير ’قانع‘ جو تذڪرو به تفصيل سان تيار ڪيو اٿم، جيڪو ”مڪلي نامه“ جي شروع ۾ شايع ٿي رهيو آهي. اهڙيءَ طرح مير صاحب جي مهر جو فوٽو به شامل ڪيو وڃي ٿو، جيڪو ”طو مار سلاسل“ تان ورتو  ويو آهي.

ضروري جاين ۽ مقابرن جا فوٽا به شامل ڪيا ويا آهن، تاڪ پڙهندڙ تذڪري سان گڏ انهن تاريخي عمارتن جون تصويرون به ڏسن. مڪليءَ جو هڪ نقشو پڻ  شامل ڪيو ويو آهي، جنهن مان انهن مقبرن ۽ آثارن جي جاءِ وقوع معلوم ڪري سگهجي ٿي. اهو نقشو ۽ انهن فوٽن مان ڪيترا فوٽا، محڪمھ آثار قديمه مان حاصل ڪيا ويا آهن، جنهن لاءِ آءٌ محڪمي جي ڊائريڪٽر مونش، آر. ڪوريل (Mons, R. Curiel) ۽ آفيس سپريڊنٽ مسٽر محمد ادريس جو ٿورائتو آهيان- انهن ٻنهي صاحبن نه فقط اهي فوٽا ڏنا، بلڪ مون سان گڏجي انهيءَ سلسلي ۾ ٻه- ٽي دفعا مڪليءَ تي به هليا.

پروفن پڙهڻ ۽ ڇپائڻ جي ذميواري ۽ بار بوجهو، سڄو منهنجي دوست عزيز مسٽر محمد ابراهيم جويي پنهنجي سر تي سٺو، جنهن جو پڻ آءٌ ممنون ۽ مشڪور آهيان.

ڪراچي،

6- جولاءِ، 1956ع

– حسام الدين راشدي

]سيد حسام الدين راشدي ”مڪلي نامه “ (مقالو) رسالو ٽه ماهي ”مهراڻ“ سنڌي ادبي بورڊ ڪراچي/ حيدرآباد، 2- 1956ع[

تحفة الڪرام

مخدوم امير احمد عباسي

بسم الله الرحمٰن الرحيم

الحمد لله رب العالمين و العاقبة للمتقين والصلواة والسلام

علي سيد الانبياء و المرسلين و علي آله واصحبه اجمعين.

هن کان اڳ مير معصوم جي تاريخ سنڌ ۽ چچنامي جو سنڌي ترجمو ناظرين ڪرام جي هٿن ۾ پهچي چڪو آهي. هيءُ ترجمو به ساڳين انهن اصولن تي ٿيل آهي، تنهنڪري هتي وڌيڪ تفصيل جي ڪابه ضرورت ڪانه ٿي ڏسجي. فقط هيترو ذڪر سو لازمي آهي ته ترجمو ڪرڻ وقت تحفة الڪرام کي فتح نامي (چچنامه)، تاريخ معصوميءَ، بيگلا رنامه، فتوح البلدان- بلاذ ري ۽ ڪن ٻين تاريخن سان ڀيٽيو ويو آهي. ۽ جتي جتي ڪو اختلاف نظر آيو آهي ته انهيءَ جو ذڪر حاشيي تي، حوالي سان، ڪيو ويو آهي. سنڌ جي بزرگن جا جيڪي ڪجهه وڌيڪ حالات معلوم ٿي سگهيا آهن، اهي حاشيي تي ڏنا ويا آهن. هن ڪري ڪتاب جي افادي حيثيت گهڻو وڌي ويئي آهي. اڃا  به هن ڪتاب تي تحقيق ۽ تفتيش جي گهڻي گهرج آهي. جهڙوڪ مغليه گورنرن جي سلسلي ۾ مصنف مير ’قانع‘ گهڻي گڙ ٻڙ ڪئي آهي، سومرن ۽  سمن بابت گهڻو ڪجهه لکڻ جي گنجائش آهي، محمد بن قاسم کان پوءِ، بني اميه خواه بني عباس گهراڻن جا جيڪي گورنر سنڌ ۾ آيا، تن متعلق عربي تاريخن ۾ ڪافي مواد موجود آهي. جن جن عالمن، فاضلن، شاعرن، الله وارن وغير هم جو ذڪر تحفة الڪرام ۾ آهي، تن مان ڪيترن متعلق ٻين تذڪرن ۽ تاريخن مان ڪافي معلومات جو ذخيرو گڏ ٿي سگهي ٿو. علي هذا القياس. مگر انهيءَ ڪم لاءِ ڪافي وقت کپي. في الحال مٿي ڏيکاريل قدر تي اڪتفا ڪئي ويئي آهي. اميد ته قدردان حضرات وٽ هيءَ محنت قبول پوندي. هاڻي اصل ڪتاب تحفة الڪرام متعلق ٿورو لکي، قارئين سان انهيءَ جو تعارف ڪرائڻ واجب آهي.

جيڪڏهن مخدوم محمد عاقل عرف مخدوم پير محمد کهڙن (رياست خيرپور) واري جي لکيل تاريخ ”آئينهء جهان نما“ کان قطع نظر ڪجي (ڇاڪاڻ ته اهو ڪتاب هڪ شخص جي هٿن ۾ آهي جو ڪتاب ڏيڻ ته پري رهيو پر ڏيکارڻ لاءِ به تيار ناهي) ته پوءِ سنڌ جي تاريخ تي فارسي زبان ۾ لکيل، قديم ڪتابن مان ”تحفة الڪرام “ بهترين ۽ آخرين ڪتاب آهي.

حقيقت ۾ مير علي شير ’قانع‘ ٺٽويءَ تحفة الڪرام لکي سنڌ ۽ سنڌين تي وڏو احسان ڪيو آهي. جيڪڏهن هيءُ ڪتاب نه هجي ها، ته اڄ سنڌ جي تاريخ جو ڪافي حصو ضايع ٿي ويل هجي ها. هن ڪتاب ۾ نه فقط سنڌ جي بادشاهن جي تاريخ  ڏنل آهي؛ پر سنڌ جي ڳوٺن ۽ شهرن بلڪ جهنگن ۽ جبلن ۾ جيڪي درويش، مجذوب، صوفي، خوشنويس، شاعر، سيد، قاضي، عالم ۽ فاضل رهندا هئا، تن مان گهڻن جو ٿورو ڪي گهڻو احوال ڏاڍيءَ محنت سان هٿ ڪري ڪتاب ۾ داخل ڪيو ويو آهي ۽ وڌيڪ لاءِ پڙهندڙ کي گوياڪ هڪ شاهه راهه ڏيکاري اشارو ڪيو ويو آهي ته: ”داديم ترا ز گنج مقصود نشان- گر، نرسيديم تو شايد برسي.“

هيءُ ڪتاب ٽن ڀاڱن ۾ لکيل آهي. پهريان ٻه ڀاڱا دنيا جي تاريخ سان تعلق رکن ٿا، باقي ٽيون ڀاڱو سنڌ لاءِ مخصوص آهي. جنهن ۾ مؤلف راءِ گهراڻي کان سنڌ جي تاريخ شروع ڪري، پنهنجي وقت يعني ميان غلام شاه ڪلهوڙي جي احوال تي ختم ڪئي آهي. تنهن کان پوءِ سنڌ ۾ رهندڙ مختلف قسمن جي بزرگن جو ذڪر آندو ويو آهي. ڪتاب سنه 1180 هه ۾ لکجڻ شروع ٿيو ۽ سنه 1181هه ۾ لکجي پورو ٿيو. ”تحفة الڪرام“ جي حرفن جو جيڪڏهن ابجد جي حساب موجب تعداد وٺبو ته 1180 ٿيندو، جو ڪتاب جي شروع واري سال ڏانهن اشارو آهي.

هن ڪتاب جو ٻيو ۽ ٽيون ڀاڱو سنه 1304هه ۾ بمبئي مان هڪ يڪي جلد ۾ ڇپجي شايع ٿيو هو. اهو ڇاپو هاڻي ناياب آهي. صحت جي لحاظ سان هيءُ ڇاپو نهايت غلط ۽ ردي آهي. ڪتاب جا قلمي نسخا به ڪن ڪن خاص ماڻهن وٽ موجود آهن؛ مگر اهي به تمام ناقص ۽ غلطين سان ڀريل آهن.

مون تي جڏهن ”سنڌي ادبي بورڊ“ طرفان تحفة الڪرام جي سنڌي ترجمو  ڪرڻ  جو ڪم رکيو ويو ۽ مون خدا تي توڪل رکي بسم الله ڪئي، تڏهن ڇاپي نسخي ۾، جو عزيز م ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ کان ترجمي لاءِ عاريتاً مليو هوم، ايتريون ته غلطيون ڏسڻ ۾ آيون، جن جو ڪو حد حساب ڪونه هو. بلڪ ڪيتريون عبارتون ته منهنجي سمجهه کان ٻاهر هيون. مان سنڌي ادبي بورڊ جو مشڪور آهيان، جن هڪ ٺهراءُ پاس ڪري، هيءُ موقعو ميسر ڪري ڏنو ته، مان، بورڊ جي خرچ تي لاهور وڃي، خود مصنف مير ’قانع‘ جي هٿ اکرين لکيل نسخي تان، جو  سنڌين جي بد ذوقيءَ ۽ نا قدريءَ کان وڃي لاهور پهتو آهي، ڇاپي نسخو  ڀيٽي اچان. پڻ بورڊ، انهيءَ نسخي جي مالڪ مولوي محمد شفيع، سابق پرنسيپال اوررينٽل ڪاليج لاهور، سان لکپڙهه هلائي، کيس انهيءَ لاءِ آماده ڪيو ويو ته هو صاحب، اوتري وقت لاءِ، پنهنجو ڪتاب پنجاب يونيورسٽيءَ جي لئبريرين جي حوالي ڪندو، جيتري وقت لاءِ مون کي انهيءَ ڪتاب جي ڏسڻ جي ضرورت هوندي. انهيءَ سڄي معاملي طَي ٿيڻ کان پوءِ، مون لاهور وڃي، اتي 21 ڏينهن رهي، ڇاپي نسخي کي قلمي نسخي سان ڀيٽيو ۽ ڀيٽڻ تي ٻنهي نسخن ۾ تمام گهڻو فرق ڏسڻ ۾ آيو جو سمورو قلمبند ڪيو ويو. انهيءَ لحاظ سان موجوده ترجمو خود مصنف جي دستخطي نسخي جو ترجمو آهي. ترجمو پوري ڪرڻ کان پوءِ اسان کي مرحوم مير نور محمد خان حيدرآباديءَ جي ڪتب خاني مان، عزيزم ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي معرفت تحفة الڪرام جو خطي نسخو مليو. هي نسخو 12 محرم 1233هه ۾ مير مرادعلي خان جي حڪم سان لکيو ويو هو. اگرچه هن ۾ به صحت جو التزام تمام گهٽ آهي، تاهم ٻين نسخن جي مقابلي ۾ چڱو آهي. هيءُ نسخو مصنف واري نسخي کان ڪن جاين ۾ مختلف آهي. اسان کي جيڪڏهن ڪنهن اختلاف ۾ ٿورو گهڻو وزن ڏسڻ ۾ آيو آهي ته حاشيه ۾ نسخي ”ن“ جي عنوان سان اسان اهو اختلاف لکي ڇڏيو آهي.

مصنف جي دستخطي نسخي مان هيءَ ڳالهه چڱيءَ طرح واضح ٿئي ٿي ته، هن اگرچ تحفة الڪرام، سنه 1181هه ۾ پورو ڪري ڇڏيو هو ۽ ڪتاب جا قلمي نسخا به سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙي ويا هئا؛ پر تنهن هوندي به جڏهن جڏهن کيس ڪا نئين ڳالهه معلوم ٿيندي ويئي ته، اها پنهنجي قلمي نسخي ۾ درج ڪندو ٿي ويو، جيڪي ڳالهيون اڳتي هلي سندس ئي تحقيق موجب غلط ثابت ٿيون آهن، تن کي ڊاهي ٿي ڇڏيائين. اهڙيءَ طرح ڪتاب جي اصلاح ۽ محواثبات جو سلسلو سندس وفات (سنه 1203هه) تائين جاري رهيو. شايد اهو ئي سبب آهي، جو تحفة الڪرام جا جيڪي به ڇاپي يا خطي نسخا اسان جي نظر مان گذريا آهن، تن ۾ يڪساني ۽ هڪ جهڙائي بالڪل ڪانه آهي.

اسان مٿي ڄاڻائي آيا آهيون ته مصنف ”تحفة الڪرام“ ٽن ڀاڱن يا جلدن ۾ لکيو. هيءُ ترجمو فقط ڪتاب جي ٽئين جلد جو آهي، جنهن جو تعلق سنڌ سان آهي. مناسب آهي ته ناظرين کي پڻ تحفة الڪرام جي پهرين ٻن جلدن جي باغ جو سرسري سير ڪرايون ته، جئن هو سڄي ڪتاب جي اهميت ۽ گوناگونيءَ جو اندازو ڪري سگهن ۽ ڏسن ته ناخلف سنڌين جي غفلت کان، اسان جي بزرگن جون ڪهڙيون نه عجيب و غريب محنتون ضايع ٿي ويون يا ڌارين جي هٿن ۾ پهچي ويون.

پهريون جلد:- هن جلد ۾ هڪ مقدمو ۽ ٽي دفتر آهن. مقدمي کي ٻن حصن ۾ وراهي هرهڪ حصو جو نالو ”ذڪر“ (بيان) رکيو ويو آهي. پهرئين ”ذڪر“ ۾ مخلوقات جي ابتدا ۽ ٻئي ”ذڪر“ ۾ جنن جي پيدائش جو بيان آهي.

ٽن دفترن مان پهرئين دفتر جا ٽي ڀاڱا آهن. هر هڪ ڀاڱي کي ”طبقي“ جي نالي سان سڏيو ويو آهي. پهرئين طبقي ۾ نبين جو بيان آهي. ٻئي طبقه ۾ اسلام کان اڳ  ٿي گذريل بادشاهن جو ۽ ٽئين طبقي ۾ انهيءَ وقت جي حڪيمن، زاهدن ۽ مشهور شاعرن جو ذڪر آهي.

ٻئي دفتر کي پنجن حصن ۾ وراهيو  ويو آهي ۽ هر  هڪ کي ”مجلس“ نالو ڏنو ويو آهي. پهرينءَ ”مجلس“ ۾ حضور  پاڪ عليھ الصلواة والسلام جن جي پيدائش جي ابتدا، ٻيءَ ”مجلس“ ۾ سندن حالات، ٽينءَ ”مجلس“ ۾ خلفاءِ راشدين رضي الله عنهم جو احوال، چوٿينءَ ”مجلس“ ۾ امامن پاڪن جو ذڪر ۽ پنجينءَ مجلس ۾ اهل بيت ڪرام جي مشهور مشهور هستين جو بيان آهي. ٽيون دفتر ٽن ڀاڱن ۾ تقسيم ڪيل آهي. هرهڪ ڀاڱي تي ”طبقي“ نالو رکيو ويو آهي. انهن مان پهرين طبقي کي وري ٽي ڀاڱا ڪري هرهڪ ڀاڱي کي ”مقصد“ سڏيو ويو آهي. پهرين ”مقصد“ ۾ بني اميه گهراڻي جي خليفن جو بيان آهي. ٻئي ”مقصد“ ۾ ٽي مقالا آهن. پهريون مقالو خاص بني اميه گهراڻي جي انهن اميرن جي بيان ۾ آهي، جيڪي عراق عرب ۽ عراق عجم جي حڪومت تي سرفراز هئا. ٻئي مقالي ۾ بني اميه جي خراسان وارن اميرن ۽ ٽئين ۾ بني اميه گهراڻي جي ڪن مکيه ماڻهن جو احوال آهي. ٽئين ”مقصد“ ۾ خاص انهن ماڻهن جو احوال ڏنو ويو آهي، جن بني اميه جي حڪومت واري دور ۾ بغاوتون ڪيون.

ٻيو طبقو پنجن حصن ۾ وراهيل آهي ۽ هر هڪ حصي کي ”مذڪور“ لقب ڏنو ويو آهي. پهرئين ”مذڪور“ ۾ عباسي خليفن جو ذڪر آهي. ٻئي ۾ انهن عباسي شخصيتن جو بيان آهي، جن مصر ۾ خلافت جو لقب لڌو. ٽئين ۾ عباسين جي اميرن، وزيرن ۽ سندن نامي گرامي ماڻهن جو احوال ڏنو ويو آهي. چوٿين ۾، جن ماڻهن عباسي دور ۾ بغاوتون ڪيون، تن جو بيان ۽ پنجين ۾ قرمطين جو ذڪر آهي.

ٽئين طبقي جا 9 حصا ڪيا ويا آهن. هر هڪ حصي جو نالو رکيو ويو آهي ”اساس“. پهرين ”اساس“ ۾ انهن مسلمان بادشاهن جو احوال آهي، جيڪي بني عباس گهراڻي جي خلافت وقت دنيا ۾ ڪٿي نه ڪٿي بادشاهه هئا. اهڙن يارهن گهراڻن جو احوال ڏنو ويو آهي. پهريون طاهري گهراڻو- ٻيو صفاري گهراڻو- ٽيون ساماني گهراڻو- چوٿون غزنوي گهراڻو- پنجون غوري گهراڻو- ڇهون آل بويه يعني ديلمي گهراڻو- ستون سلجوقي گهراڻو- اٺون خوارز م شاهي گهراڻو- نائون اتابڪ گهراڻو- ڏهون اسماعيلي گهراڻو- ۽ يارهون ڪرمان جو فراختائي گهراڻو.

ٻئي اساس ۾ فقط انهن شاهي گهراڻن جو احوال آهي، جن روم تي حڪومت ڪئي. اهڙا اَٺ گهراڻا ٻڌايا ويا آهن: پهريون قيصر گهراڻو، ٻيو سلجوقي گهراڻو، ٽيون دانشمندي گهراڻو، چوٿون سليقي بادشاهن جو گهراڻو، پنجون منڪو چڪي اميرن جو گهراڻو، ڇهون ترامان گهراڻو، ستون ذوالقدر گهراڻو، ۽ اٺون عثماني بادشاهن جو گهراڻو.

ٽئين اساس ۾ حرمين شريفين- زاد هما الله شرفا و تعظيما- جي شريفين جو ذڪر آهي. چوٿين اساس ۾ ترڪستان جي خانن يعني چنگيزخان ۽ سندس اولاد جو بيان آهي. پنجين اساس ۾، ابو سعيد خان بهادر کان پوءِ، جيڪي ايران ۾ ننڍڙا بادشاهه ٿيا تن جو احوال آهي ۽ اهڙا پنج گهراڻا هئا. ڇهين اساس ۾ قراقونيلو گهراڻي جي بادشاهن جو احوال ڏنو ويو آهي. ستين اساس ۾ دياربڪر (روسي ترڪستان) جي آقاقونيلو بادشاهن جو ذڪر آهي. اٺين اساس ۾ ا يران جي صفوي گهراڻي جو ۽ نائين اساس ۾ خاص صاحبقرآن امير تيمور گورگان ۽ سندس اولاد جو احوال آهي، جن ايران ۽ توران تي حڪومت هلائي.

ٻيو جلد:- هن جلد ۾  ڪل ست مقالا ۽ هڪ خاتمو آهي. ستن مقالن ۾ ستن ئي ولايتن جو ترتيب وار ذڪر، انهن جي مختصر جاگرافي ۽ اتي جي بادشاهن، اميرن، وزيرن، خداوارن ولين، عالمن، ۽ ٻين ڪمال جي صاحبن جو احوال ڏنل آهي.

خاتمي کي ٻن حصن ۾ وراهي، هرهڪ  حصي کي ”نمود“ نالو ڏنو ويو آهي. پهرئين نمود ۾ مشهور ۽ مکيه مکيه شهرن جي وچ ۾ مفاصلو ڏيکاريل آهي. ٻئي نمود ۾ انهن ملڪن جو مختصر بيان آهي، جيڪي ستن ولايتن جي احاطي کان ٻاهر آهن.

هن فهرست مان صاف ظاهر ٿيو ته هيءُ جو بمبئيءَ واري ڇاپي ۾ فقط احمد آباد، گجرات ۽ اتي جي حاڪمن ۽ بزرگن جو ٿورو بيان ڏيئي، انهيءَ کي تحفة الڪرام جو پهريون جلد سڏيو  ويو آهي، انهيءَ سان تحفة الڪرام جي حقيقي پهرئين جلد جو ڪو به واسطي ڪونه آهي. حقيقت ۾ پهريون جلد هڪ ضخيم ڪتاب آهي، جو فلسڪيپ پيپر کان به وڏيءَ سائيز تي، نهايت گنجان ۽ گهاٽن اکرن ۾ 320 صفحن تي شامل آهي. اسان لاهور ۾ رهڻ وارن ڏينهن ۾ ڪتاب جي پهرئين ۽ پوئين صفحي جي عڪسي ڪاپي وٺڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ پنجاب يونيورسٽيءَ جي لئبريرين، روٽو گراف مشين تي اهڙي عڪسي تصوير وٺي موڪلڻ جو وعدو به ڪيو،  مگر افسوس جو هن صاحب اهو وعدو پورو نه ڪيو.

آخر ۾ ناظرين حضرات کان صرف هيءَ استدعا آهي ته  جيڪڏهن کين منهنجي هيءَ ناچيز محنت پسند اچي ته مون عيبدار کي پنهنجي خير جي دعا کان نه وسارين. وآخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمين.

مخدوم امير احمد، عفي عنه

پرنسيپال، اورينٽل ڪاليج

حيدرآباد سنڌ.

14 نومبر 1955ع

]مخدوم امير احمد عباسي، ”تحفة الڪرام“ (سنڌي ترجمي جو تعارف ۽ مهاڳ) سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد، 1957ع[

معيارِ سالڪان طريقت

ڊاڪٽر سيد خضر نوشاهي

عبدالرسول قادري

ڪتاب جو نالو: ڪتاب جو نالو مصنف ديباچي ۾ ”معيار سالڪان طريقت“ لکيو آهي.

مصنف جو نالو: مصنف ديباچي ۾ پنهنجو نالو هي لکيو آهي، علي شير ’قانع‘ شيرازي الحسيني الشڪر اللهي التتوي

تصنيف جي تاريخ: هيءُ ڪتاب ليکڪ سنه 1202هه ۾ لکيو. ڪتاب جو نالو به تاريخي رکيو يعني ڪتاب جي نالي ”معيار سالڪان  طريقت“ مان تصنيف جو سال 1202 هه نڪري ٿو.

تاريخ اين رساله براي عيار طبع

”معيار سالڪان طريقت“ نوشته شد

                           1202هه

ڪتاب لکڻ جو مقصد:

هن ڪتاب جي لکڻ وقت ليکڪ ميرعلي شير ’قانع‘ جي عمر ٽيهٺ سال ٿي وئي هئي. کيس ڪجهه بيماريون به ٿيون. پيريءَ ۽ بيمارين جي ڪري زندگيءَ جي گهٽتائي ۽ بي ثباتي جو احساس به ٿيڻ لڳو هوس. ان ڪري انهن ڳالهين ڪري سندس طبيعت جو لاڙو ٻين موضوعن کان هٽي ڪري، اهڙي موضوع طرف ٿيڻ لڳو؛ جنهن ۾ سندس خيال ۾ مغفرت ۽ آخرت جو ڇوٽڪارو هو. جيئن ته ان سال 1202 هجري ۾ هن تصوف بابت هي ٽي ڪتاب لکيا: شجره اطهر اهل بيت، طومار سلاسل گزيده ۽ معيار سالڪان طريقت.

معيار سالڪان طريقت ڪتاب لکڻ جي سبب بابت مير ’قانع‘ هن ريت روشني وڌي آهي ته: هن کي پنهنجي هن ڪتاب ذريعي اوليائن سڳورن جي بارگاهه ۾ قرب ۽ وسيلو وٺڻ مطلوب آهي. شايد هنن صالحن ولين جي جماعت جي محبت ڪري قيامت ۾ به اوليائن سڳورن جي مُحبن مان اٿاريو وڃان. جيئن حديث شريف ۾ آيو آهي: ”سڀني کان بهتر اهو آهي جو ڪنهن  سان محبت رکندو هجي ۽ جنهن سان هو محبت رکي ٿو، هن جو ذڪر گهڻو ڪندو هجي.“ هي عمل هن جي سٺي انجام جو سبب ٿيندو ۽ قيامت ۾ هو انهي جماعت مان اٿاريو ويندو.

اولياء الله سان هن جي دلي عقيدت ۽ ارادت ئي هن تذڪري لکڻ جو مُحرڪ آهي. گويا هن دنيا جي شهرت کان بي نياز ٿي، آخرت جي سعادت حاصل ڪرڻ لاءِ هي تذڪرو مرتب ڪيو آهي. هي ڪتاب سندس اخلاص ۽ ان جي مقصد جي عظمت جو مظهر آهي.

ڪتاب جي ترتيب:

ليکڪ هن ڪتاب ”معيار سالڪان طريقت“ کي هيٺين عنوانن ۾ ورهايو آهي. مقدمو، فاتحه ۽ ٻارهن معيار (باب) ۽ خاتمو.

ڪتاب جو مقدمو:

مقدمي کان اول مصنف تمهيدي مهاڳ ۾ حمد ۽ نعت سان ڪتاب شروع ڪيو آهي. اهل بيت سڳورن ۽ اصحاب ڪرام جي تعريف ۽ مناقب کان پوءِ هن ڪتاب لکڻ جو سبب ۽ پس منظر بيان ڪيو آهي. ڪتاب لکڻ جي قطع تاريخ نظم ۾ آيل آهي. ان کان بعد ”مقدمة الڪتاب“ آهي، جنهن ۾ مصنف ولايت جي ثبوت بابت دليل ڏنا آهن ۽ دليلن ۾ قرآن مجيد، حديث مبارڪ ۽ صوفين سڳورن جا قول نقل ڪيا آهن. اوليائن ۽ ولايت جا قسم به بيان ڪيا آهن.

فاتحة الڪتاب:

هن عنوان ۾ مصنف فقيري ۽ تصوف جا مختلف اصطلاح لکيا آهن ۽ انهن جو شرح به لکيو آهي. جيئن: ڪُلاه، خرقه، گرفتن مو، ستردن مو ۽ بيعت جا مسئلا وغيره.

ان کان پوءِ اولياء الله جا رُتبا بيان ڪيا آهن. جيئن: قُطب، امام، اوتاد، ابدال، نجبا، نقبا ۽ ملامتيه وغيره.

مقدمي ۽ فاتحه کان پوءِ ڪتاب کي ٻارهن معيارن/ بابن ۾ وراهيو آهي. هر معيار/ باب هڪ صدي تي محيط آهي. باب کي مصنف ڪتاب جي نالي جي مناسبت سان ”معيار“ قرار ڏنو آهي. هن ڪتاب ۾ ٻارهن معيار آهن. هرهڪ معيار ۾ هڪ صدي جي بزرگ اوليائن جو تذڪرو آهي.

مصنف کي جن اوليائن بزرگن جي وفات جو سال معلوم نه ٿي سگهيو آهي، انهن جو ذڪر سندن همعصرن ۾ ڪيو آهي، البت جن بزرگن جو زمانو ئي معلوم نه ٿي سگهيو آهي، انهن جو ذڪر مصنف آخر خاتمي ۾ آندو آهي.

پهرئين معيار ۾ بزرگن جي احوال کان اڳ ۾ ”فائده“ جي عنوان سان مصنف ٻارهن امامن جي ثبوت بابت بحث ڪيو آهي. پوءِ چار پير حقيقت، چار پير معرفت، چار پير طريقت ۽ چار پير شريعت بيان ڪيا آهن. هن معيار ۾ مصنف حضرت اويس قرني رضي الله عنه کان وٺي عبدالشڪور دائم الحضور تائين طريقت جو شجرو/ سند لکي آهي. هر هڪ معيار جي شامل بزرگن جو تفصيل هي آهي.

معيار پهريون	103	بزرگ اولياء الله
معيار ٻيو	97	بزرگ اولياء الله
معيار ٽيون	189	بزرگ اولياء الله
معيار چوٿون	172	بزرگ اولياء الله
معيار پنجون	86	بزرگ اولياء الله
معيار ڇهون	223	بزرگ اولياء الله
معيار ستون	105	بزرگ اولياء الله
معيار اٺون	142	بزرگ اولياء الله
معيار نائون	137	بزرگ اولياء الله
معيار ڏهون	131	بزرگ اولياء الله
معيار يارهون	122	بزرگ اولياء الله
معيار ٻارهون	132	بزرگ اولياء الله
خاتمو	121	بزرگ اولياء الله

ٻارهن معيارن ۽ خاتمي ۾ ذڪر ڪيل مشائخ اوليائن جو تعداد 1760 ٿئي ٿو.

ڪتاب ۾ 18 نيڪ عورتن ۽ 12 خانوادن جو ذڪر به ڪيو آهي. ضمناً قادري ۽ نقشبندي سلسلن جو ذڪر به آندو آهي. اهڙي طرح ’قانع‘ خود پنهنجي بزرگن جو ذڪر به مختلف جاين تي لکيو آهي. پر شڪر الاهي يا شيرازي سادات جو جدا عنوان قائم ڪونه ڪيو آهي. بهرحال هي ڪتاب تصوف ۽ خاص ڪري سنڌ جي مشائخن اوليائن جو مختصر ۽ بهترين تذڪرو آهي.

]”معيار سالڪان طريقت“ جو تعارف، ڊاڪٽر سيد خضر نوشاهي، اداره معارف نوشاهيه ساهن پال، ضلع منڊي بهاؤالدين، پنجاب، 2000ع[

مثنويات و قصائد قانع

سيد حسام الدين راشدي

تعارف:

مير علي شير ’قانع‘ ٺٽويءَ (1140- 1203هه) جي منظوم ذخيري منجهان، جيڪي تصنيفون، اڍائي صدين جي گردابن ۽ گردشن کان پاڻ بچائي، جهالت بي علميءَ ۽ ڪور ذوقيءَ جي جهلن ۽ جهولن، طوفانن ۽ تر کتازن کان پار پئجي، صحيح سالم ۽ امانت باسلامت اسان وٽ پهتيون، سي آهن:

(1) مثنوي قضا و قدر (1167هه)

(2) مثنوي قصاب نامه

(3) مثنوي محبت نامه

(4) مثنوي مختار نامه (1194هه)

(5) مثنوي ختم السلوڪ (1199هه)

(6) ڪجهه نعتون، منقبت، ترجيعه بند، مسدس ۽ قصائد، جيڪي ”مڪلي نامه“ واري بياض ۾ محفوظ رهجي ويا آهن.

(7) انهن کانسواءِ، سندس اُهي منتشر اشعار ۽ غزل، ڪجهه تاريخون ۽ رباعيون، جيڪي سندس نثري تصنيفن يا بياضن ۾ موجود آهن.

انهيءَ منظوم ذخيري مان، مختار نامو رزميه نظم آهي، ۽ ختم السلوڪ تصوف تي هڪ جامع مثنوي آهي. اهي  ٻئي مستقل ڪتاب آهن، جن کي شايع ڪرڻ جو ارادو آهي. اهڙيءَ طرح مير ’قانع‘ مرحوم جي منتشر شعرن، غزلن، رباعين، يا تاريخي قطعات جو جيڪو غير مسلسل ۽ پکڙيل اثاثو آهي، ان کي پڻ خدا توفيق ڏني ته، سندس سڀني ڪتابن مان چونڊي ۽ ترتيب ڏئي ڇا پيو ويندو. سر دست اسان مير ’قانع‘ جون ٽي مختصر مثنويون ۽ ستاويهه قصيدا، جيڪي سڀيئي ”مڪلي نامه“ واري بياض مان ڪڍيا ويا آهن، ايندڙ صفحن ۾ ڇاپي رهيا آهيون.

]مير علي شير ’قانع‘ ٺٽوي ”مثنويات وقصائد قانع“ مرتب: سيد حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ ڪراچي، حيدرآباد، سکر، 1961ع[

ضميمو

(اردو، فارسي ۽ انگريزي مقالا)

میر علی شیر ’قانع‘   ٹھٹھوی

ڈاکٹر سید خضر نوشاھی

سال ولادت: 1140ھ (خلق انسانا من السلالہ) (1)

سال وفات: 1203ھ

مختصر خاندانی حالات: میر علی شیر ’قانع‘ نے اپنے خاندان اور آباو اجداد کے حالات اپنی متعدد کتابوں میں لکھے  ہیں- تحفۃ الکرام جلد سوم صفحہ 193 تا 199- مقالات الشعراء صفحہ 531 تا 646 اور پیش نظر کتاب معیار سالکان طریقت کے معیار یاززد ہم اور دوازد ہم میں ’قانع‘ کے آباو اجداد کی کافی تفصیل موجود ہے- علاوہ ازین مجالس المومنیں مصنف قاضی نور اللہ شوشتری میں بھی اس خاندان کے بزرگون کے احوال ملتے ہیں اور سب سے بڑھ کر جو بات اطمینان بخش  ہے وہ یہ کہ سید حسام الدین راشدی جیسے عظیم دانشورنے ’قانع‘ پر جو کام کیا ہے وہ اتنا ٹھوس او رمدلل ہے کہ اس کے بعد ’قانع‘ اور اس کے خاندان کے  احوال و آثار کے لئے مزید کسی اور ماخذ کی ضرورت نہیں رہتی- ’قانع‘ کی تصانیف تحفۃ الکرام’ مکلی نامہ’ مقالات الشعراء اور مثنویات وقصائد پر سید حسام الدین راشدی کا کام انتہائی قابل ستائش ہے- ان مذکورہ صدر کتابوں کے مقدموں  میں راشدی صاحب نے ’قانع‘ کے حالات زندگی اور اس کے کارنامون پر تفصیل سے روشنی ڈالی ہے- مذکورہ بالا تمام ماخذ سے ’قانع‘ کے خاندانی احوال مختصراً یہان بھی درج کئے جاتے ہیں-

سید علی شیر ’قانع‘ کا خاندان ایران کے شہر شیراز سے تعلق رکھتا ہے- ’قانع‘ کے اسلاف میں سے سید شکر اللہ شیرازی شاہ بیگ ارغون کے عہد (927- 928ھ) میں شیراز سے سندھ آئے- ’قانع‘ نے اپنا شجرہ نسب سید شکر اللہ شیرازی سے اس طرح ملایا ہے-

غلام علی شیر ’قانع‘

بن میر عزت اللہ (متوفی 1161ھ)

بن میر محمد کاظم

بن میر محمد  مقیم

بن میر ظہیر الدین ثانی (متوفی 1037ھ)

بن سید شکر اللہ ثانی

بن میر ظہیر الدین اول

بن قاضی سید شکر اللہ اول شیرازی نزیل سندھ (متوفی 962ھ)

قاضی شکر اللہ شیرازی سے آگے شجرہ نسب حب ذیل ہے-

بن سید وجہ الدین

بن سید  نعمت اللہ

بن سید عرب شاہ

بن سید نسیم الدین محمد المعروف بہ میر میرک شاہ

بن امیر عطاء اللہ جمال الدین محدث

بن فضل اللہ

بن السید الجلیل امیر اصیل الدین عبداللہ الحسینی الدشتکی الشیرازی

برادران:  میرعلی شیر ’قانع‘ اپنے بہائیون میں سے سب سے چھوٹا تھا- اس سے بڑے پانچ بہائی اور بھی تھے جن کے نام یہ ہیں- (2)

1-  سید فخرالدین

2-  سید یار محمد (ان کے بیٹے میر ’عظیم‘ الدین  عظیم ٹھٹھوی (م 1229ھ) فارسی کے معروف شاعر تھے)

3-  سید محمد امین

4-  سید محمد صلاح

5-  سید ضیاء الدین متخلص بہ ’ضیا‘ (م 1229ھ) یہ بھی شاعر تھے اور صاحب  دیوان تھے-

’قانع‘ کے اساتذہ:

’قانع‘ کی ابتدائی تعلیم ٹھٹہ ہیں ہی ہوئی- “مقالات الشعراء” اور “معیار سالکان طریقت” میں اس نے اپنے چند اساتذہ کا تذکرہ کیا ہے- ان کے نام حسب ذیل ہیں:

۔میان نعمت اللہ ولد میاں عبدالجلیل: ان کے درس سے میزان الصرف سے شرح ملاتک تعلیم حاصل کی- (3)

– میان محمد صادق ولد میاں عبدالجلیل (4)

– اخوند محمد شفیع ٹھہٹھوی (م 1165ھ) سے قصاتد عرفی اور عروض سیفی پڑھے- (5)

– اخوندابوالحسن ’ بے تکلف‘ ٹھٹھوی: فارسی کی تعلیم ان سے حاصل کی- (6)

– میر حیدرالدین ابو تراب ’کامل‘: 1155ھ کے قریب شعرو سخن کے لئے ان کی شاگردی اختیار کی- (7)

’قانع‘ کا سلسلہ طریقت:

’قانع‘ کا خاندان مائل بہ تشیع تھا- چنانچہ صاحب مجالس المومنین نے ’قانع‘ کے اسلاف کا تذکرہ اہل تشیع بزرگون میں کیا ہے لیکن خود ’قانع‘ وسیع النظر اور وسیع المشرب مسلمان تھا- ایک طرف وہ اہل بیت کا محب اور مداح تھا اور خود کو متعدد مقامات پر اس نے خادم اہل بیت لکھا ہے اور اہل بیت کے ذکر اور غم سے متعلق اس کی تصانیف “اعلان غم” “مختار نامہ” اور “زبدۃ المناقب” اس کی عقیدت و محبت کی مظہر ہیں- جبکہ دوسری طرف وہ صحابہ کرام اور اولیائے عظام کا بھی اتنا ہی عقیدت مند اور محب نظر آتا ہے- چنانچہ معیار سالکان طریقت میں بارہ امامون اور اہل بیت کے ذکر کے ساتھ ساتھ اس نے صحابہ کرام اور صوفیہ کرام کا  تذکرہ بھی اسی محبت سے کیا ہے- اور سب سے بڑھ کریہ کہ وہ “نقشبندی” سلسلہ میں بیعت ہوا- شجرہ طریقت حضرت مجد الف ثانی رح تک اس طرح ملتا ہے-

“میرعلی شیر ’قانع‘ مرید شیخ عبدالاحد کے’ وہ مرید اپنے والد حاجی غلام معصوم کے’ وہ مرید شیخ محمد اسماعیل کے ،وہ مرید قیوم زمان حضرت صبغت اللہ کے، وہ مرید خواجہ محمد معصوم بن مجدد الف ثانی رح کے-” (8)

’قانع‘ اپنے پیر طریقت “شیخ عبدالاحد” کے بارے میں معیار دوازد ھم ص 692 میں یوں رقمطراز ہے: “(شیخ عبدالاحد) درایام میان غلام شاہ ببلدہ  تتہ تشریف فرمودہ عالمی رابرتبہ ارادت کشیدہ۔ محرر الحروف (قانع) کمترین آں جماعہ امیدوار توسل آں حضرت می باشد”

یعنی حضرت شیخ عبدالاحد’ میاں غلام شاہ (والی سندھ 1170- 1186ھ) کے عہد میں ٹھٹھ میں تشریف لائے اور ایک دنیا ان کی ارادت مند ہوگئی- محررالحروف (قانع) بھی اس جماعت کا کمترین (فرد) ہے اور آنحضرت کے توسل کا امیدوار ہے-

’قانع‘ کے والد میر عزت اللہ بھی نقشبندی سلسلہ کے ایک بزرگ مخدوم آدم (عرف مخدوم آدو) کے نواسہ میان محمد (جو لواری شریف والے حضرت محمد زمان کے بھی پیر تھے) کے مرید تھے جو ٹھٹھہ کے مشہور بزرگ مخدوم ابوالقاسم نقشبندی (م 1138ھ) کے مرید تھے- وہ شیخ سیف الدین (برادر محمد معصوم) کے مرید تھے اور وہ اپنے بھائی خواجہ محمد معصوم کے مرید تھے  جو کہ حضرت مجدد الف ثانی کے بیٹے تھے- (9)

’قانع‘ کی تصانیف (علمی خدمات):

میرعلی شیر ’قانع‘ ایک کثیر التصانیف مصنف ہے- وہ بیک وقت عالم،شاعر، ادیب  ،نثر نگار، مورخ، تاریخ گو اور محقق تذکرہ نگار ہے- اس نے بارہ سال کی عمر ( 1152ھ) میں شعر کہنا شروع کردیا تھا اور آٹھ ہزار اشعار پر مشمتل ایک دیوان مرتب کردیا تھا- لیکن بعض نامعلوم وجوہات کی بنا پر اس نے یہ دیوان دریا برد کردیا تھا- (10)

’قانع‘ نے جو اپنے حالات زندگی مختلف کتابوں میں لکھے ہیں ان سے معلوم ہوتا ہے کہ وہ تمام زندگی ٹھٹھ میں ہی مقیم رہا،بجزچند سفروں کے جو اس نے سورت، کچھ، احمد آباد اور جونا گڑھ کے لئے کئے- (11) وہ بارہ سال کی عمر سے لے کر زندگی کے آخری لمحات تک تصنیف و تالیف میں مشغول رہا اور زندگی بھر اس نے قلم و کاغذ سے رشتہ استوار رکھا-

’قانع‘ کی ذہانت ،قابلیت، اہلیت اور علمیت کو دیکھتے ہوئے اس وقت کے سندھ کے حکمران میاں غلام شاہ (1170- 1186ھ) نے 1175ھ میں اسے کلہوڑہ خاندان کی تاریخ نویسی پر  مامور کیا- (12) امر شاہی کے مطابق یہ تاریخ دو جلدوں میں لکھی جانی تھی ایک شاہنامہ فردوسی کے وزن پر منظوم، اور دوسری نثر میں، لیکن اس درویش صفت مصنف کو شاید یہ شاہی ملازمت پسند نہ آئی اور وہ یہ کام چھوڑ کر واپس ٹھٹھ آگیا اور 1180ھ میں اس نے “تحفۃ الکرام” لکھنا شروع کردی- (13)

’قانع‘ نے سندھ کی تاریخ، ادب اور رجال کے احوال محفوظ کرنے میں جو کردار ادا کیا ہے وہ ناقابل فراموش ہے- اگر وہ مقالات الشعراء، تحفۃ الکرام، مکلی نامہ اور معیار سالکان طریقت جیسی معرکہ الآ راء کتابیں تالیف نہ کرتا تو ہم آج سندھ کی تاریخ، شعرو ادب اور اس دور کے ہزارون رجال کے احوال سے قطعی بے خبر ہوتے- اس کے ان علمی کارنامون کو دیکھ کر  حیرت ہوتی ہے کہ ایک فرد واحد نے کتنے عظیم کارنامے انجام دیئے، وہ اس قدر زود نویس تھا کہ زندگی کے آخری سال 1202ھ میں جب اس کی عمر 63 سال ہو چکی تھی اور بڑہاپے کے علاوہ کچھ بیماریوں میں بھی مبتلا تھا (14) اس نے تین کتابیں لکھ ڈالیں جن میں آخری کتاب “معیار سالکان طریقت” ہے-

’قانع‘ کی تصانیف کی فہرست مختلف کتابوں میں دی گئی ہے مثلا مقدمہ مصحح بر مقالات الشعراء، مقدمہ مترجم بر تحفۃ الکرام، مقدمہ راقم بر مثنوی گوہر منظوم، فہرست مشترک نسخہ ہای خطی فارسی پاکستان، پاکستان میں فارسی ادب جلد سوم وغیر ہم- چنانچہ تکرار اور طوالت سے بچنے کے لئے ہم یہاں صرف کتابوں کے نام سال تالیف کے اعتبار سے لکھیں گے- اور جن کتابوں کی تاریخ تصنیف معلوم نہین ہوسکی ان کو آخرمیں الفبائی ترتیب سے لکھ دیں گے-

فہرست تصانیف ’قانع‘ بلحاظ تاریخ تصنیف:

• دیوان علی شیر: 1152ھ
• مثنوی “شمہ از قدرت حق”: یہ تاریخی ہجری نام ہے گویا 1165ھ میں یہ مثنوی لکھی گئی-
• مثنوی “قضاد قدر” 1167ھ (گل از بہار قضا)
• نو آئیں خیالات 1169ھ یہ تاریخی ہجری نام ہے- یہ کتاب نثر میں تھی-
• مثنوی قصہ کا مروپے 1169ھ
• دیوان “قال غم”: 1171ھ دیوان کا نام تاریخی ہے-
• ساقی نامہ: 1174ھ منظوم
• واقعات حضرت شاہ: 1174ھ منظوم
• چہار منزلہ: 1174ھ منظوم
• تزویج نامہ حسن و عشق: 1174ھ
• اشعار متفرقہ در صنایع و تاریخ 1174ھ
• مکلی نامہ “بوستان بہار”: 1174ھ (بوستان بہار تازہ دل)
• مقالات الشعراء: 1174ھ
• تاریخ عباسیہ: 1175ھ – لیکن یہ کام مصنف نے نامکمل چھوڑدیا تھا-
• تاریخ عباسہ: 1175ھ (منظوم)
• تحفۃ الکرام: 1181ھ- مشتمل برسہ جلد، مادہ تاریخ تالیف (نو آئین انتخاب)
• اعلان غم: 1192ھ
• زبدۃ المناقب: 1192ھ
• مختار نامہ: 1194ھ
• نصاب البلغاء: 1198ھ
• مثنوی “ختم السلوک” 1187ھ- کتاب کا نام تاریخی ہے- (15)
• طومار سلاسل گزیدہ (16): 1202ھ
• شجرہ اطہراہل بیت (17): 1202ھ
• معیار سالکان طریقت: 1202ھ

’قانع‘ کی وہ تصانیف جن کا سال معلوم نہین ہوسکا

• انشائے قانع
• تہذیب طباع
• حدیقہ البلغاء (مجموعہ اشعار منتخبہ شعرائے فارسی)
• دیوان اشعار
• رسالہ معمامع شرح (نثر و نظم)
• روضہ الانبیاء (منظوم)
• زینت الاخلاق (منظوم)
• سرفراز نامہ
• غوثیہ (در سلوک و عرفان، منظوم)
• قصاب نامہ، مثنوی
• قصایدومنقبت
• کان جواہر، مثنوی
• لب تاریخ کلھوڑہ
• محبت نامہ، مثنوی
• محک الشعراء، بیاض
• میزان الافکار (منظوم)
• میزان فارسی

سید حسام الدین راشدی نے مقدمہ مقالات الشعراء میں مذکورہ کتابون کا تفصیلی ذکر کیا ہے اور ’قانع‘ کے بیٹے میر’مائل‘ کی مرتب کردہ” فہرست تصانیف قانع‘”سے استفادہ کرتے ہوئے لکھا ہے کہ “فہرست میر مائل” میں دو کتابوں کے نام محوہو چکے ہیں جو واضح طور پر پڑھے نہیں جاسکے- (18) چنانچہ سید حسام الدین راشدی کی دی ہوئی فہرست کو تحفۃ الکرام کے اردو مترجم مخدوم امیر احمد پرنسپل اورینٹل کالج حیدرآباد نے بھی اپنے مقدمہ میں قدرے تفصیل سے دیا ہے- ہم نے انہین دونون کتابون سے یہ نام اخذ کئے ہیں لہٰذا مجموعی طور پر میر علی شیر قانع کی تصانیف کی تعداد 43 ہے- فہرست میں دی گئی ’قانع‘ کی تصانیف کی تفصیل کے کئے مقالات الشعراء اور تحفۃ الکرام کے اردو ترجمہ سے رجوع کیا جائے-

مصنف کا عہد:

میر علی شیر ’قانع‘  ٹھٹھوی کی ولادت 1140ھ میں ہوئی- اس وقت سندھ میں میاں نور محمد کلہوڑہ کی حکومت تھی- میاں نور محمد کلہوڑا 11 محرم الحرام 1132ھ (13 نومبر 1719ء) کو تخت نشین ہوا- (19) کلہوڑہ خاندان بنیادی طور پر صوفیہ کا ایک خاندان تھا جس کا سلسلہ طریقت “سہروردی” (20) تھا- میاں نور محمد کے آباو اجداد پیری مریدی کرتے رہے- جب حلقہ ارادت کافی وسیع ہوگیا تو انہون نے اپنے فقراء کو منظم کرکے دینی و روحانی تعلیم و تعلم کے ساتھ دنیا وی اور سیاسی معاملات بھی خود سنبھال لئے- (21) لیکن حکمران ہونے کے باوجود انہون نے کوئی شاہی لقب اختیار کرنے کی بجائے ہمیشہ “خادم الفقراء” ہی کہلوایا اور یہی لقب ان کی شاہی مہرون میں ان کے نام کا  جزو رہا- (22)

میاں نور محمد نے 12 صفر 1167ھ/ 9 دسمبر 1753ع کو وفات پائی- (23) اس کی وفات کے بعد اس کی وصیت کے مطابق اس کے بڑی بیٹے میان مردیاب خان کو تمام امراء نے متفقہ طور پر سندھ کا حکمران بنایا- اس کی مند نشینی عمر کوٹ میں 16 صفر 1167ھ کو عمل میں آئی- (24) اس وقت ’قانع ‘کی  عمر 27 سال تھی اور اس نے میاں مرادیاب خان کے جلوس کی تاریخ اس طرح کہی:

ہزار و صد و پنچہ و ھفدہ بالا

بدان روز اسعد جلوس معلا (25)

13 ذوالحجہ 1170ھ/ 29 اگست 1757ع کو میاں مرادیاب خان کو معزول کرکے ان کے بھائی میاں غلام شاہ کو مسند حکومت پر بٹھادیا گیا- (26) میاں غلام شاہ کے دور حکومت میں  سندھ کو معاشی استحکام حاصل ہوا- 1182ھ میں غلام شاہ نے قلعہ حیدر آباد کی بنیاد رکھی اور اس کی تاریخ اس آیت  مبارکہ سے نکالی گئی-

یارب اجعل ہذاالبلد آمنا: 1182ھ (27)

2 جمادی الاول 1186ھ کو میاں غلام شاہ فوت ہوا- اس کی وفات پر اس کے بیٹے میاں محمد سرفراز خان نے جو تاریخ کہی وہ اس طرح ہے:

ناگہ از تنزیل در داد ایں ندا (28)

ہاتفی “جنات فیھا خالدا” (1186ھ)

میان غلام شاہ کی وفات کے بعد میاں سرفراز خان تخت نشین ہوا- اس کی تخت نشینی کی تاریخ اس طرح کہی گئی:

باد بر فرق سرفراز جہان (29)

“زیب دستار ولایت دایم (1186ھ)

میاں سرفراز خان کے عہد حکومت میں علمی و ادبی سرگرمیاں عروج پر رہیں- سرفراز خود ایک صاحب دیوان شاعر تھا- (30) اس کی سخن شناسی اور علم پروری کی دھوم ایران تک جا پنچی تھی- چنانچہ ایران کے دو شاعر ’رھی‘ اصفہانی اور ’فروغی‘ اصفہانی اس کے دربار سے وابستہ ہوگئے تھے- ’قانع‘ کے ساتھ بھی اس کے دوستانہ مراسم تھے- ’قانع‘ نے اس کی مدح میں قصیدے بھی لکھے- (31) ’قانع‘ نے سندھ کی تاریخ پر اپنی اہم کتاب “تحفۃ الکرام” اسی کے عہد حکومت میں مکمل کی-

سرفراز خان سخن شناس ۔سخن سنج اور سخن پرور ضرور تھا، لیکن رموز حکمرانی سے قدرے ناواقف تھا- اس سے ایک بڑی سیاسی غلطی سرزد ہوئی وہ یہ کہ اس نے 1190ھ/ 1775ء میں اپنے ایک سپہ سالار میر بہرام اور اس کے فرزند میر صوبدار کو قتل کروادیا- یہی خون ناحق آگے چل کر کلہوڑہ خاندان کے زوال کا سبب بنا- (32)

میاں سرفراز خان کو 1190ھ / 1775ء میں معزول کرکے قلعہ حیدرآباد میں نظربند کردیا گیا، اور اس کے چھوٹے بھائی میاں محمود خان کو تخت حکومت پر بٹہادیا گیا ،لیکن اس کی حکومت زیادہ دیر تک قائم نہ رہ سکی اور اسے بھی قلعہ حیدرآباد میں قید کردیا گیا-

میان محمود کے بعد اس کے چچا میاں غلام نبی کو مسند حکومت مل گئی- ’قانع‘ نے میاں غلام نبی کا بھی قصیدہ کہا جو ’قانع ‘کے اس کے ساتھ گہرے مراسم کی غمازی کرتا ہے- مقطع ملاخظہ ہو، جس میں ’قانع ‘نے میاں غلام نبی سے اپنا تعلق بڑے خوبصورت طریقے سے واضح کیا ہے-

منم “غلام علی شیر قانع” از  لطفش

توئی “غلام نبی” ای گزیدہ رحمان (33)

جیسا کہ ہم اوپر ذکر کر چکے ہیں کہ میاں سرفراز خان نے اپنے ایک معتمد سپہ سالار کو قتل کردادیا تھا’ تو اس وقت سے لے کر کلہوڑہ خاندان سے اس مقتول سپہ سالار میر بہرام تالپور کے خاندان کی باہمی رنجش و ر قابت چل نکلی تھی- اگرچہ تالپور خاندان، کلہوڑوں کا مخلص اور عقیدت مند مرید اور ملازم تھا ،لیکن یہ باہمی رنجش مزید بڑھتی ہی چلی گئی جس کے نتیجے میں دونوں خاندانوں کے درمیان  متعدد جنگین ہوئین- لانیاری کی جنگ میں میاں غلام نبی کو ایسے زخم لگے کہ اس کے بچنے کی امید نہ رہی چنانچہ اس نے قریب المرگ لمحات میں اپنے بھائی عبدالنبی کو مسند خلافت پر بٹھانے کی وصیت کی، اس وقت میان عبدالنبی حیدر آباد میں تھا- (34)

میاں عبدالنبی 1191ھ میں سندھ کا حکمران بنا- تالپوروں سےجنگ وجدل کا سلسلہ اس کے دور میں بھی جاری رہا، تا آنکہ متعدد جنگون کے بعد 1199ھ میں تالپوروں نے سندھ میں اپنی  حکومت قائم کرلی- اس طرح کلہوڑہ خاندان کی سندھ میں حکومت اختتام پذیر ہوتی اور میر فتح علی خان، تالپور خاندان کا سندھ میں پہلا حکمران بنا- (35)

تالپوروں کے عہد میں بھی علمی و ادبی سرگرمیان عروج پر رہیں- میر فتح علی تالپور کے عہد میں ہی ’قانع‘ نے یہ معرکہ آراء کتاب “معیار سالکان طریقت” مرتب کی- اور اسی کے عہد میں ہی 1203ھ میں فوت ہوا- (36) چنانچہ وہ کلہوڑہ خاندان کے عروج  و زوال کا عینی شاھد ہے  اور تالپوروں کے عہد اقتدار میں بھی وہ چونکہ زندگی کے آخری پانچ سال زندہ رہا اس لئے اس نے تالپوروں کے عہد اقتدار کا سورج طلوع ہوتے بھی دیکھا-

لطف کی بات یہ ہےکہ “معیار سالکان طریقت” کاجو نسخہ ہمارے پیش نظر اور زیر تحقیق ہے وہ بھی تالپور حکمران “میر مراد علی خان” کے لئے کاتب نے نقل کیا ہے- (37) اس لحاظ سے یہ نسخہ بے حد اہم ہے-

سندھ کے عمومی تہذیبی و علمی حالات:

برصغیر پاک وہند میں خطہ سندھ کو یہ شرف حاصل ہے کہ اسلام کی شمع سب سے پہلے یہیں روشن ہوئی- اسی شرف تقدم کے باعث اس خطے کو “باب اسلام” بھی کہا جاتا ہے- یہی وجہ ہے کہ دین  اسلام کی تمام تر تہذیبی، اخلاقی اور علمی روایات کا اثر و نفوذ نسبتا سندھ میں زیادہ رہا ہے- تبلیغ دین کے سلسلے  میں نہ صرف علمائے شریعت نے کارہائے نمایان انجام دیئے بلکہ صوفیائے کرام نے بھی روحانی و اخلاقی تعلیمات کاگران قدر فریضہ انجام دیا-

میر علی شیر ’قانع‘ نے اپنی اس کتاب “معیار سالکان طریقت” میں قرن اول سے لے کر اپنے عہد حیات (1203ھ) تک کے ہر صدی کے صوفیہ اور بزرگان دین  کاتذکرہ لکھ کریہ ثابت کردیا ہے کہ ،تاریخ اسلام کے آغاز سے لے  کر عہد مصنف تک ہر دور میں ایسے نفوس قدسیہ کا وجود موجود رہا ہے، جنہوں نے اسلام کی ظاہری وباطنی تعلیمات کا سلسلہ جاری رکھا- اس تسلسل اور تو اتر سے ہر دور میں صوفیہ کا  موجود ہونا ہی ان کی حقیقت کے اثبات کے لئے کافی ہے-

سندھ میں صوفیہ کے تمام سلاسل رشد وہدایت اور تعلیمات تصوف کے لئے سرگرم عمل رہے ہیں، لیکن جس سلسلے نے یہاں زیادہ فروغ پایا وہ “سہروردی” ہے جس کا احیاء خواجہ بہاء الدین زکریا ملتانی رحمتہ اللہ علیہ کے ذریعے یہان پر ہوا- یہ ساتوین صدی ہجری کا دور تھا جب حضرت بہاء الدین زکریا سندھ میں تشریف لائے- چنانچہ قانع لکھتا ہے کہ:

“پہلے پیر جنہوں نے سندھ میں ارشاد کا سلسلہ جاری کیا یہی (بہاء الدین زکریا) تھے- ان کی روشن کرامات اور خوارق وعادات روز روشن کی طرح عیان ہیں-” (38)

لیکن اس کایہ مطلب ہرگز نہین کہ سندھ میں اس سے پہلے کوئی “صوفی” موجود نہ تھا- سندھ میں اس سے قبل بھی تصوف کا ذوق موجود تھا اور لوگ تزکیہ نفس، اصلاح باطن اور تصوف کی تعلیمات سے دلچسپی رکھتے تھے- بلکہ برصغیر پاک وہند میں یہ شرف بھی خط سندھ ہی کو حاصل ہے کہ دوسری صدی ہجری کے ایک صوفی “شیخ ابو تراب” اسی سرزمین میں محواستراحت ہیں- وہ نہ صرف سندھ بلکہ ہندوستان کے بھی پہلے صوفی ہیں- ان کا شمار تابعین میں ہوتا ہے اور وہ حاجی ترابی کے نام سے معروف تھے- ٹھٹہ کے قریب ان کا مزار ہے- ’قانع‘ نے ان کا ذکر معیار دوم (ص 85) میں کیا ہے-

’قانع‘ نے دوسری صدی ہجری کے ایک اور بزرگ کا بھی تذکرہ کیا ہے، جس کا نام ابوعلی سندھی تھا- ان کے بارے میں لکھا ہے کہ وہ حضرت بایزید بسطامی کے استاد تھے- (39)

چنانچہ اس سے ثابت ہوتا ہے کہ سندھ میں تصوف سے دلچسپی تو پہلے بھی پائی جاتی تھی، لیکن ساتویں صدی ہجری میں اس کو مزید فروغ حاصل ہوا-

ساتویں صدی ہجری میں دنیائے تصوف کے یہ چار عظیم افراد، جو “چار یار” کہلاتے تھے، سندھ میں تشریف لائے اور اس خطے کو اپنی روحانی تعلیمات اور علم و عرفان سے منور فرمایا- یہ چارون بزرگ کسی تعارف کے محتاج نہین ہیں- ان کے اسمائے گرامی حسب ذیل ہیں:

حضرت بہاء الدین زکریا ملتانی رحمتہ اللہ علیہ (م 661ھ)

حضرت سید جلال سرخ بخاری رحمۃ اللہ علیہ (م 690ھ)

حضرت لعل شہباز قلندر رحمتہ اللہ علیہ (م 673ھ)

حضرت فرید الدین مسعود شکرگنج رحمتہ اللہ علیہ (م 664ھ)

’قانع‘ نے تحفۃ الکرام اور معیار سالکان طریقت میں ان چارون بزرگون کی سندھ میں تشریف آوری اور سیاحت کا ذکر بڑے اہتمام سے کیا ہے، اور ان کے فیوض وبرکات، روحانی کمالات اور علم و فضل سے اہل سندھ کے مستفیض ہونے کی متعدد مثالیں دی ہیں- ان چارون بزرگون میں حضرت فرید الدیں گنج شکر چشتی سلسلہ کے بزرگ ہیں اور باقی تنیوں سہروردی ہیں- لیکن ان کا اس طرح اکٹھے سفر کرنا اس بات کی غمازی کرتا ہے کہ سلسلون کا فرق اہل تصوف میں کسی اختلاف یا جھگڑے کا باعث نہین ہوتا، اصل مقصد اصلاح و فلاح انسانیت تہا، جس کی انہوں نے بھرپور کوشش کی-

یہ سلسلہ رشد و ہدایت اسی طرح جاری رہا اور عہد بہ عہد صوفیائے کرام نے اس خطے میں تصوف و عرفان کی شمع کو فروزاں رکھا- چنانچہ صوفیائے کرام نے اہل سندھ کو جو محبت یگانگت، اخلاق و مروت اور دین سے لگاو کا درس دیا اس کے اثرات آج تک سندھ میں قائم ہیں- یہی وجہ ہے کہ اہل سندھ کے دلوں میں بزرگاں دین کی محبت، عقیدت اور خدمت کا جذبہ آج بھی موجود ہے-

’قانع‘ نے تحفۃ الکرام میں سندھ کے تمام معروف شہروں اور قصبوں کا ذکر کرتے ہوئے وہاں کے صوفیہ، مشائخ اور اہل اللہ کا ذکر بھی کیا ہے، جس سے سندھ کے ہر علاقے میں ہر دور کے صوفیہ اور بزرگان دین کی موجودگی ثابت ہوتی ہے- چنانچہ شاہ مراد شیرازی (م 893ھ) سید علی شیرازی کلاں (م 903ھ)، مخدوم بلال تلٹی (م 929ھ)، شیخ عیسیٰ لنگوٹی (م 931ھ) شیخ حسین صفائی (م 931ھ) مخدوم عربی دیانہ (م 980ھ) مخدوم نوح ہالائی (م 998ھ) سید عبدالکریم بلڑی والے شاہ عبداللطیف بہٹائی کے پر دادا (م 1020ھ) شاہ عنایت شہید (شہید 1130ھ) شیخ عیسیٰ جند اللہ (م 1031ھ) اور ایسے ہی دیگر لاتعداد صوفیہ اپنے اپنے عہد اور علاقہ میں مرجع خلائق رہے اور رشد و ہدایت کا  فریضہ انجام دیتے رہے ہیں- ’قانع‘ کی تصانیف مکلی نامہ، تحفۃ الکرام اور معیار سالکان طریقت کے علاوہ حدیقہ الاولیاء تالیف سید عبدالقادر، تحفہ الطاہرین تالیف شیخ محمد اعظم ٹھٹھوی اور تذکرہ صوفیائے سندھ از اعجاز الحق قدوسی جیسی کتابین سندھ کے ان نفوس قدسیہ کے ذکر سے بھری پڑی ہیں – چنانچہ ہم بہ اقتضائے موضوع انہی سطور پر اکتفا کرتے ہوئے عہد مصنف تک آجاتے ہیں اور اس کے عہد زیست میں سندھ کی تہذیبی اور علمی حالات کا جائزہ لیتے ہیں-

عہد مصنف میں سندھ کے تہذیبی و علمی حالات:

مصنف “معیار سالکان طریقت” کا عہد حیات 1140ھ سے 1203ھ تک محیط ہے- چنانچہ اس دور میں سندھ کی علمی ، فکری اور تہذیبی روایت پر جب ہم غور کرتے ہیں تو سندھ کی تاریخ کایہ ایک درخشان دور نظر آتا ہے- اس دور میں نہ صرف ٹھٹھہ بلکہ سندھ کے دوسرے شہرون میں بھی علمی و ادبی اور مذہبی و روحانی سرگرمیان عروج پر تھیں- (40) قبل اس کے ہم اس دور کے اہل اللہ اور بزرگان دین کے حوالے سے اس زریں دور کا مطالعہ کریں- پہلے دو انگریز مصنّفین کا اس دور سے متعلق اظہار خیال دیکھتے ہیں-

کپتان ہملٹن 11- 1110ھ/ 1699ع میں ٹھٹہ آیا- وہاں کے علمی حالات کے بارے میں وہ لکھتا ہے کہ” شہر ٹھٹھہ دینیات، لسانیات اور سیاسیات کی تدریس و تعلیم کے سلسلے میں خاصی شہرت کا مالک ہے- وہاں چار سو کالج (اعلیٰ مدارس) ہیں، جن میں نونہالوں کو ان علوم میں تعلیم دی جاتی ہے-” (41)

یہ ہمارے مصنف کی پیدائش سے تقریبا 29/ 30سال قبل ٹھٹھ کا علمی ماحول تھا اور اب مصنف کی وفات سے تقریبا چالیس سال بعد کے حالات “مسٹربرنز” کے  سفرنامہ “سفر نامہ بخارا” جلد اول کے حوالے سے سنئے- وہ لکھتا ہے کہ

“سندھ میں داخل ہونے پر جو چیز اجنبی کی توجہ سب سے بڑھ کر اپنی طرف کھینچتی ہے (وہ) یہ ہے کہ پیغمبر عرب صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جن مذہبی اعمال کو واجب قرار دیا ہے تمام لوگ شدت سے ان کے پابند ہیں- نماز کے مقررہ اوقات میں ہر جگہ حقیر اور غریب سے غریب مکہ مکرمہ کی طرف رخ کرکے نماز ادا کرتا ہوا نظر آئے گا-” (42)

’قانع‘ کے عہد حیات سے تیں سال قبل اور چالیس سال بعد سے متعلق غیر مسلموں کی ان شہادتوں سے درمیانی دور کا از خود اندازہ لگایا جاسکتا ہے کہ یہاں کس قدر دینی اور علمی رجحاں پایا جاتا تھا- سندھ اور ٹھٹھہ کے تہذیبی اور علمی متنوع موضوعات سے قطع نظر ہم یہان صرف اس دور کے تصوف اور دینی علوم کے اثر ونفود کے حوالے سے گفتگو کریں گے-

جیسا کہ ہم نے گزشتہ اوراق میں ذکر کیا ہے کہ  مصنف کی ولادت 1140ھ کے وقت سندھ میں میاں نورمحمد کلہوڑہ کی حکومت تھی اور میاں نورمحمد کلہوڑہ کا دور حکومت سندھ کی تاریخ کا معاشی، سماجی اور سیاسی و  علمی لحاظ سے اہم تریں دور تھا- اس دور میں سندھ نے بڑی ترقی کی اور اہل سندھ نے اس دور حکومت میں بڑی خوشحالی  دیکھی، لیکن اس حکمران خاندان کا دوسرا پہلو اس سے بھی زیادہ اہم اور خوشگوار ہے اور وہ یہ کلہوڑہ خاندان نسبتاً حضرت عباس بن عبدالمطلب کی اولاد اور طریقت میں سلسلہ سہروردیہ سے تعلق رکھتا ہے- یہی وجہ ہے کہ اس خاندان کے تمام حکمرانوں نے اپنے لئے کوئی شاہی لقب اختیار نہیں کیا- ہمیشہ اپنے آپ کو “خادم الفقراء” ہی لکھتے رہے- ان کی شاہی مہرون میں بھی “خادم الفقراء” ہی ان کے ناموں کے ساتھ لکھا ملتا ہے- یہ تعلیم تصوف ہی کا نتیجہ ہے کہ ان میں یہ تواضع اور انکساری پائی جاتی تھی-

میاں نورمحمد کلہوڑہ کی اپنی تصنیف “منشور الوصیت و دستور الحکومت” ان کے ذہنی و فکری رجحانات اور عقائد و نظریات کی صحیح ترجمانی کرتی ہے- اس سے ان کے نظام حکومت کے خدوخال اور معاشرتی و سماجی ماحول پر دینی و عرفانی اثرات کا بھی اندازہ کیا جاسکتا ہے- میاں نورمحمد کلہوڑہ نے اپنی اس کتاب میں اپنے “سہروردی” ہونے کا ذکر کیا ہے اور اپنے اخلاف کو نماز، روزہ اور تلاوت قرآن حکیم کی تاکید کی ہے-

بزرگان دین کی تعلیمات کے معاشرے پر اثرات کیا تہے، اس کی ایک مثال ہی اس کے سمجھنے کے لئے کافی ہوگی اور وہ یہ کہ میاں غلام شاہ کلہوڑہ بانی حیدرآباد اور  والی سندھ نے اپنے عہد کے جیدعالم دین مخدوم محمد ہاشم ٹھٹھوی سے اپنی حکومت کا منشور لکھواکر نافذ کیا تھا- اس سے ایک تو میاں غلام شاہ کی علماء اور صوفیہ سے عقیدت اور دوسرا طرز حکومت کے لئے اسلامی اقدار اور اصول و ضوابط کی پابندی کا اظہار ہوتا ہے- مخدوم محمد ہاشم ٹھٹھوی کا تحریر کردہ منشور برائے حاکم سندھ میاں غلام شاہ حسب ذیل ہے-

“عمال و کار پردازان حال و استقبال متعلقہ این جانب بدانند کہ حسب مرقوم جناب مخدوم محمد ہاشم درباب اجراء و ترویج مقدمات اسلام و منع ماتم و تابوت وغیرہ بدعات ایام عاشورہ ومنع شراب وجیع مسکرات و قمار بازی ولولی بازی و زنان فاحشات و ممخنیشن و منع رفتن زنان مسلمین در مقابر و کوہستان وباغات و منع زنان و مردان از نیاحت در وقت تعزیت و منع مصورین از صورذوی الارواح و منع ہنود از برہنہ کردن زانوہا دربازار و کوچہا و دکانہا و منع مسلمین از گرفتن لحیہ قبل القبضہ و کشیدن خطِ ریش و گذاشتن بروت و منع ہنوداز ھولی و بھگت و سرود و مزامیرد دھول و نواقیس و  سجدہ پیش اصنام و دریا بطریق علانیہ زجر و توبیخ شدید نمودہ قدغن بلیغ نمانید کہ احدی از رعایا متعرض و مرتکب حرمات وبدعات نشدہ متنبہ گردد ونیز مسلمانان را درباب صلوہ وصیام وسائر عبادات مالیہ وجانیہ تاکید اکید بعمل آرند کہ احدی ار تکاب ترک آن نماید- دراین باب تاکیداکید دانستہ حسب المسطور بعمل آرند وباب مداہنت برذمہ خود دانستہ تخلف نہ ورزند- تحریر 2 شعبان 1172ھ

(رک: بذل القوہ فی حوادث سنی النبوہ ص 31، “مقدمہ” بحوالہ الوحید سندھ نمبر) کلہوڑوں کے بعد سندھ پر تالپور خاندان حکمران ہوا- یہ خاندان بھی دراصل کلہوڑہ خاندان کا مرید تھا- لیکن بعض غلط فہمیوں کے باعث دونون خاندانوں کے  مابیں ناراضگی پیدا ہوگئی اور یہ ناراضگی باہمی جنگ وجدل تک جا پہنچی- نتیجتاً  کلہوڑہ خانداں کے بعد تالپور مَسند حکومت پر متمکن ہوگئے- دونوں خاندانون میں متعدد لڑائیاں ہوئین (جن کی تفصیل “تاریخ سندھ” از غلام رسول مہر اور “تاریخ سندھ” از اعجاز الحق قدوسی اور “تاریخ بلوچی” از عبدالمجید جو کھیہ وغیرہ میں موجود ہے) لیکن باہمی جنگ وجدل میں بھی پیری و مریدی کے باہمی رشتون کو ملحوظ رکھتے ہوئے ادب و احترام کی عمدہ مثالیں قائم کی گئین- مثلا لانیاری کی جنگ میں جب میاں غلام نبی کلہوڑہ زخمی ہوکر گرپڑا اور ابہی اس میں زندگی کے کچھ آثار باقی تھے، کہ میر بجار خان تالپور اس کے سرہانے جا پہنچا اور اس کے سر اور آنکھوں پر بوسہ دے کر ریشمی کپڑے سے اس کے وجود سے گردو غبار کو صاف کیا اور تاسف و پیشمانی کے ساتھ کہا:

“ھیھا ھیھات! کہ پیش ازین واقعہ مرگ من اولیٰ تربود کہ بی ادبی ولی نعمی خویش رابچشم خود ندیدم” (43) یعنی کاش اس واقعہ سے پہلے مجھے موت آجاتی تو بہتر تھا تاکہ میں اپنے ولی نعمی کی بے ادبی اپنی آنکھوں سے نہ دیکھتا-“

میاں غلام نبی کلہوڑہ نے عیں نزع کے عالم میں اس کو جو جواب دیاوہ بھی کوئی اہل اللہ ہی دے سکتا ہے- میاں غلام نبی نے کہا:

“ہیچ خطای  از تونیست، بلکہ تقدیر قادر قدیر در حق من چنین بود” (44) یعنی اس میں تیری کوئی خطا  نہیں، بلکہ قادر  قدیر کی تقدیر ہی میرے حق میں ایسی تھی-

کلہوڑہ خاندان کے حکمرانوں کے مزارات آج بھی سندھ میں دیگر صوفیائے کرام کے مزارات کی طرح مرجع خلائق ہیں- کلہوڑہ خاندان کے بارے میں تفصیلی  حالات کے لئے ملاخظہ ہو “تاریخ سندھ” (عہد کلہوڑہ) از غلام رسول مہر-

قرون سابق میں جس طرح مختلف بادشاہ یا حکمراں اپنے اپنے عہد کے صوفیائے کرام اور اولیائے عظام کے پاس خیرو برکت کے حصول یا کسی اہم کام میں کامیابی کی دعا کروانے کے لئے حاضر ہوتے تھے اس طرح عہد مصنف کے متعدد ایسے بزرگ ہیں جن کے حضور اس دور کے حکمران حصول مرادیا طلب دعا کے لئے حاضر ہوتے رہے- چنانچہ میاں نورمحمد کلہوڑہ اپنے دور حکومت میں “سومار بتارہ” سید پیر شاہ ولد صلاح الدین لکعلوی از متولیان حضرت لعل شہباز قلندر اور مخدوم عبدالروف کے حضور حاضر ہوتا رہا- (45) اسی طرح میاں سرفراز خان کلہوڑہ کے عہد حکومت میں شاہ فقیر اللہ علوی شکارپوی (46) بہت بڑی روحانی شخصیت تھے- شاہان وقت ان کے یہاں حاضری کو اپنے لئے سرمایہ سعادت سمجھتے تھے- چنانچہ احمد شاہ ابدالی، نصیر خان بلوچ والئی قلات، میاں محمد سرفراز خان کلہوڑہ اور محبت خان بلوچ والی مکران آپ کی خدمت میں حاضر ہوتے تھے اور  آپ ان کی ذہنی و فکری تربیت فرماتے تھے- (47)

مصنف کے عہد حیات میں علوم تصوف کے اثرات کا اندازہ اس بات سے بھی لگایا جاسکتا ہے کہ اس کے شعرو سخن کے استاد میر حیدرالدین ابو تراب ’کامل‘ نہ صرف ایک بلند پایہ شاعر تھے بلکہ وہ ایک عظیم صوفی بھی تھے- ’قانع‘ نے لکھا ہے کہ انہوں نے اپنے کمالات  کو شاعری میں چھپا  رکھا تھا- (48) مخدوم محمد معین جیسے بزرگان وقت ارادت کے ساتھ ان کے پاس حاضر ہوتے تھے اور اپنے استادکے دادا میر ابوالمکارم متخلص بہ ’شہود‘ کے بارے میں لکھا ہے کہ انہوں نے اپنے والد کے نواب ہونے کے باوجود راہ فقر اختیار کی اور کاملین کا مرتبہ حاصل کیا- (49)

’قانع‘ کے دور کے جس صوفی، درویش اور شاعرنے سب سے زیادہ مقبولیت اور شہرت حاصل کی وہ شاہ عبداللطیف بھٹائی ہیں- اگر ایک طرف ان کی ذات فیوض و برکات کا سرچشمہ ہے تو دوسری طرف ان کی شاعری اثر و تاثیر اور سوز و گداز کا خزانہ ہے- شاہ لطیف  نے شاعری کے ذریعے اپنا پیغام لوگوں تک پہنچایا اور اس کے لئے انہوں نے سندھی زبان کو ذریعہ اظہار بنایا-یہی وجہ ہے  کہ جہاں ان کا کلام اہل علم کے لئے باعث لطف ہے، وہاں ناخواندہ طبقہ بھی اتنا ہی اس سے لطف اندوز ہوتا ہے- اس مرد خدا کے کلام نے بین الاقوامی شہرت حاصل کی ہے- آج تک ہزاروں لوگ شاہ لطیف کے فکر اور کلام پر دادتحقیق دے چکے ہیں، لیکن مرور زمانہ کے ساتھ ساتھ ان کے کلام کی  گہرائی اور وسعت مزید بڑھتی جارہی ہے-

مصنف کے دور کے ان صوفیہ کی ایک اور خصوصیت بھی رہی ہے اور وہ یہ کہ ان کے روابطہ علمائے شریعت سے بھی رہے ہیں- چنانچہ ٹھٹھہ کے معروف عالم دین ملامعین ٹھٹھوی سے شاہ لطیف کی گہری دوستی تھی- ’قانع‘ لکھتا ہے کہ جب ملامعین فوت ہوئے تو جنازے سے واپسی پر شاہ لطیف نے کہاکہ “انہی کی وجہ سے ٹھٹھے میں آنا ہوا کرتا تھا بس آج سے یہ بند ہوا-” (50)

اس انسانی خلوص وہمدردی اور رواداری کی مثالیں صوفیہ کے ہان ہی مل سکتی ہیں- شاہ لطیف کا سارا  کلام فلسفہ ’وحدت الوجود‘ پر مبنی ہے- جبکہ سلسلہ نقشبندیہ مجددیہ کے حضرات ’وحدت الشہود‘ کے قائل ہیں- لیکن یہ نظریاتی اختلاف ان کے ہاں باعث جنگ وجدل نہیں بنا- چنانچہ شاہ لطیف ایک بار اپنے ایک معاصر بزرگ مخدوم محمد زمان نقشبندی سے ملنے کے لئے ان کے پاس لواری شریف گئے  دونوں نے اپنی اپنی طرف سے جس خلوص و محبت کا مظاہرہ کیا وہ  ہمارے لئے مشعل راہ ہے- مخدوم محمد زمان نے کہا کہ وہ “سید” ہیں- ہم خود چل کر انہیں ملتے ہیں- جبکہ شاہ لطیف کا کہنایہ تھا کہ وہ (مخدوم محمد زمان) جس کیفیت میں ہیں اسے چھوڑ کروہ کیوں آئیں؟ میں خود ہی حاضر ہو جاتاہوں-(51)

سندھ میں قادری سلسلے کے فروغ اور نشر و اشاعت کے لئے درگاہ راشدیہ کی خدمات بھی ناقابل فراموش ہیں- حضرت سید محمد بقا شاہ شہید 1198ھ اور ان کے بعد ان کے فرزندوسجادہ نشین و مورث اعلیٰ خاندان راشدیہ حضرت سید محمد راشد روضہ دھنی (متولد 1170ھ- متوفی 1234ھ) نے سلوک قادریہ کے لئے علمی و عملی خدمات انجام دے کر ایک خاص جماعت تیار کی جو ایک طرف دینی و عرفانی علوم سے بہرہ ور ہوکر ذکر واشغال، عبادات اور اعمال صالحہ میں مصروف رہتی اور دوسری طرف جہاد فی سبیل اللہ کے لئے بھی عملا حصہ لیتی- ’قانع‘ کے عہد حیات میں سندھ میں یہ خاندان بھی اپنی بھرپور صلاحیتوں کے ساتھ مصروف عمل رہا- چنانچہ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹھوی کی عربی تصنیف” بذل القوہ فی حوادث سنی النبوہ “کے مصحح اور مقدمہ نگار مخدوم امیر احمد عباسی نے اس کے مقدمہ میں لکھا ہے کہ:

“کان رحمہ اللہ ولیا کاملا و عالما عاملا۔ انتشربہ الطریقہ القادریہ والنقشبندیہ فی السندلا یوجدلہ نظیر فی القرون السابقہ ولا اللاحقہ” (مقدمہ بذل القوہ فی حوادث سنی النبوہ)

سید محمد راشد روضہ دھنی کے 1300 سے زائد خلفاء تھے، جن سے آج تک سلسلہ رشد و ہدایت جاری وساری ہے- چنانچہ یہ بات اظہر من الشمس ہے کہ سندھ میں صوفیائے کرام نے تبلیغ دین، اصلاح معاشرہ اور روحانی وباطنی علوم کے سلسلے میں گرانقد ر خدمات انجام دی ہیں-(52)

’قانع‘ کے دور میں سلسلہ نقشبندیہ کو بھی سندھ میں کافی فروغ حاصل ہوا- خود ’قانع ‘اور اس کے والد گرامی بھی سلسلہ نقشبندیہ سے وابستہ ارادت تھے- یہ سلسلہ سندھ میں مخدوم ابوالقاسم معروف بہ حضرت نقشبندی کے ذریعے پھیلا- اس سے قبل سندھ میں سلسلہ قادر یہ اور سہروردیہ پھیلے ہوئے تھے- مخدوم ابوالقاسم سرہند سے خرقہ خلافت لے کر سندھ وارد ہوئے اور یہان اس سلسلے کو عام کیا- سندھ کے عظیم المرتبت عالم دین مخدوم محمد ہاشم ٹھٹھوی کو آپ سے بے حد عقیدت تھی- وہ روز آپ کی نشست گاہ میں جاروب کشی کو اپنی سعادت سمجھتے تھے- (53) چنانچہ جب اتنا بڑا عالم دین کسی درویش خدا کی یہاں تک عزت و تکریم کرتا ہے تو معاشرے کے دیگر افراد کو خود بخودیہ سبق حاصل ہوجاتا ہے کہ بندگان خدا کی خدمت بجالائیں-

اس دور میں نقشبندی سلسلہ سندھ میں کافی پھیل رہا تھا اور کلہوڑہ خاندان کی حکمرانی روبہ زوال تھی- میاں غلام نبی کلہوڑہ اور میر بجار خان تالپور کے مابین جنگ و جدل کا سلسلہ جاری ہوچکا تھا- لیکن میر بجار خان فوج کی کمی کے باعث مقابلہ سے گریزاں تھا تو اس وقت مخدوم محمد زمان لواری شریف والوں کے ایک خلیفہ مخدوم عبدالرحیم گروہوڑی نقشبندی نے اسے فتح کی دعادی اور بشارت دی کہ آئندہ ملک کی باگ ڈور تمھارے ہاتھ میں ہوگی اور اس کے ساتھ جو وصیت کی وہ ہی ہماری اس  تمام گفتگو کا ماحصل ہے کہ اہل اللہ معاشرے کی تشکیل کن بنیادون پر استوار کرنے کے خواہان ہوتے ہیں-چنانچہ اس گرھوڑی درویش نے فرمایا کہ:

1- اللہ تعالیٰ کی مخلوق کو عدل و انصاف فراہم کرنا  تاکہ انہیں ظالموں کے ہاتھوں نقصان نہ پہنچے-

2- غیر شرعی کاموں کے دروازے بندکئے جائین اور بے دین بدعت  خلاف شرع کو رواج نہ دینا-

3- سادات، علماء اور فقراء جو مستحق اور واجب الرعایہ ہوں ان کی معیشت کا انتظام بیت المال سے کرنا- (54)

چنانچہ اس طرح کے علمی، روحانی اور عرفانی ماحول میں مصنف نے اپنی زندگی گزاری لہٰذا اس طرح کے ماحول سے اس کا متاثر ہونا بدیہی تھا- ویسے اس کا خاندانی پس منظر اور ماحول بھی علمی، ادبی اور مذہبی تھا- جبکہ اس کے اساتذہ بھی صوفیانہ رنگ میں رنگے ہوئے تھی اور پھر وہ خود سلسلہ نقشبندیہ میں بھی بیعت تھا- تو ان تمام عوامل کے نتیجے میں ’قانع‘ کی طبیعت میں جو درویشانہ اور عارفانہ رنگ آیاوہ اس کی اس کتاب “معیار سالکان طریقت” میں صاف طور پر  نمایان ہے- اس نے سندھ کے تمام صوفیہ اور اپنے معاصر اہل اللہ اور بزرگاں دیں کا تذکرہ جس عقیدت اور خلوص سے کیا ہے وہ اس کے فکری اور ذہنی میلاں کا مظہر ہے- سندھ کی عمومی، علمی اور مذہبی تاریخ پر اس کی کتابیں سنگ میل کی حیثیت رکھتی ہیں۔

’قانع‘ کے عہد حیات  میں علمی و ادبی زبان فارسی تھی- اس لئے اس نے بھی فارسی ہی کو ذریعہ اظہار بنایا ہے- اگرچہ وہ عربی زبان سے بھی واقف تھا، اور اس کے معاصر علماء مثلا مخدوم محمد ہاشم ٹھٹھوی، مخدوم محمد معین ٹھٹھوی اور شاہ فقیر اللہ علوی وغیرہ نے عربی میں  بھی کتابیں لکھین، لیکن ’قانع‘ نے فارسی زبان میں ہی تمام کتابیں لکھی ہیں تاہم اس وقت سندھی زبان جو عام گفتگو کی زبان تھی، اس میں بھی لکھنے پڑہنے کا چلن ہوچکا تھا- کیونکہ ہم دیکھتے ہیں کہ شاہ عبداللطیف بھٹائی نے اپنا تمام کلام “شاہ جو رسالو” سندھی ہی میں لکھا  ہے، لیکن اس وقت ابھی اس زبان کو وہ درجہ حاصل نہیں ہوسکا تھا جو فارسی کا تھا-

مصنف کی شخصیت کی علمی جہات:

“معیار سالکان طریقت” کا مصنف میرعلی شیر ’قانع‘ شیرازی ٹھٹھوی متنوع اور کثیر الجہات شخصیت کا مالک تھا- وہ تمام علوم متداولہ معقول و منقول کا عالم تھا- وہ بیک وقت عالم، فاضل ، ادیب، شاعر، نثر نگار، محقق، مورخ، تذکرہ نگار اور وسیع النظر انسان اور صوفی تھا- اس کی شخصیت اور اس کے علمی محاسن کے تمام پہلووں کا احاطہ کرنا، ناممکن نہیں تو مشکل ضرور ہے ہم یہان اس کی شخصیت کے چند علمی پہلووں سے متعلق گفتگو کریں گے-

بحیثیت شاعر:

’قانع‘ اپنے عہد کا بہت بڑا شاعر تھا- شعر گوئی کا شوق اسے بچپن ہی تھا- اور اس دور کے علمی و ادبی ماحول نے اسے مزید جلابخش دی تھی- اس نے بارہ سال کی عمر میں ہی ایک دیوان مرتب کردیا تھا، جسے بعد میں اس نے نامعلوم وجوہات کی بنا پر دریا برد کردیا تھا- (55) یہ دیوان آٹھ ہزار اشعار پر مشتمل تھا-

’قانع‘ کو شعر و سخن کی تمام اصناف پر کامل دسترس تھی چنانچہ رباعی، قطعہ، غزل ، قصیدہ، مثنوی، صنایع و بدائع اور دیگر متعدد شعری اصناف میں اسنے طبع آزمائی کی ہے، اور ان تمام اصناف میں اس کا کلام موجود ہے- یہی وجہ ہے کہ اس کی اکثر تصانیف منظوم ہیں –

’قانع‘ کے آباءو اجداد کا تعلق شیراز (ایران) سے تھا اس لئے اس کی مادری زبان فارسی تھی اور اس زمانے کی علمی اور ادبی زبان بھی فارسی ہی تھی- اس لئے ’قانع‘ نے اسی زبان (فارسی) کو ہی ذریعہ اظہار بنایا- اس کے فارسی اشعار کی تعداد تیس ہزار (30،000)ہے- (56) جو اس کی مختلف کتابون میں محفوظ ہیں-

’قانع‘ کا گھر ایک طرح سے ادبی اکیڈی کا درجہ رکھتا تھا- اس کے گھر میں اکثر علمی  و ادبی اور شعری نشتیں ہوا کرتی تھیں- ایسی کئی نشستوں کا ذکر اس نے مقالات الشعراء (57) میں کیا ہے- چنانچہ اس کے گہر میں منعقد ہونے والی ایک شعری نشست کا ذکر مختصرا یہاں کیا جاتا ہے-

ایک روز اس کے گھر میں اس کے معاصر معروف شعراء اکٹھے تھے جن میں غلام علی ’مداح‘ (58)، شیوک رام ’عطارد‘ (59)، محمد پناہ’ رجا‘ اور  محمد اعظم خاص طور پر قابل ذکر ہیں- اس مجلس میں طے پایا کہ آج” در زنجیر شد” ردیف اور “خواب” و “آب” قافیہ کے تحت طبع آزمائی کی جائے – چنانچہ تمام شرکائے مجلس نے اس زمین میں اشعار کہے- ہم بطور نمونہ ان سب شعراء کا ایک ایک شعریہان نقل کئے دیتے ہیں –

مداح:

گر جنون سرمایہ راحت نمی باشد چرا

پای ما دیوانگان را خواب در زنجیر شد

عطارد:

مرد را موج ہنر باشد محیط آبرو

تیغ را  از جوہر خود، آب در  زنجیر شد

رجا:

شد اسیر دام زلف او دل دیوانہ ام

خوب شد، شوریدہ بیتاب در زنجیر شد

محمد اعظم:

در ہوای زلف جانان بسکہ بیخود گشتہ اند

عاشقان پر بلا را خواب در زنجیر شد

قانع:

صاحب طبع روان، پابند موج غم مباد

کس ندیدہ ہیچ گاہی آب در زنجیر شد (60)

اسی طرح غلام علی ’مداح‘ کے ساتھ متعدد بار ’طرح‘ تجویز کرکے ’قانع‘ نے غزلیں کہیں- چنانچہ ایک  بار ’شیدا‘ کے اس مصرع پر دونوں نے غزلیں کہین- ع

از گلشن رویش چو نظر تازہ کند چشم (61)

ایک بار محفوظ ’سرخوش‘ نے آفرین لاہوری کایہ مقطع سنایا اور ’قانع ‘و ’مداح‘ کو اس زمیں میں غزل کہنے کی دعوت دی، جس پر دونوں نے ایک ایک غزل کہی- آفریں کا مقطع یہ تھا:

“آفرین” در ترک دنیا  این ہمہ تاخیر چیست

حبنبش یک آستین یا پشت پای بیش نیست

مداح کی غزل کا  مطلع یہ تھا:

ابر را ھمچشمی من ادعای بیش نیست

بحر پیش گریہ ام یک قطرہ مائی بیش نیست

’قانع‘ نے اس زمیں میں جو غزل کہی اس کا  مطلع ملاخط ہو:

حرف حق در گوش عالم چون صدای بیش نیست

صاحب دل اندرین مرحل ورای بیش نیست

’قانع‘ کی شعرو سخن سے دلچسپی کا اندازہ اس بات سے بھی لگایا جاسکتا ہے کہ اس نے ایک مبسوط تذکرہ شاعروں کے حالات پر “مقالات الشعراء ” کے نام سے لکھا ہے، جو اس کے حسن ذوق کا بہترین آئینہ ہے-

’قانع‘ کی تاریخ گوئی:

’قانع‘ کو تاریخ گوئی میں مہارت تامہ حاصل تھی- اس نے متعدد لوگوں کی ولادت و وفات اور اہم واقعات کے بے شمار مادہ ہائے تاریخ موزوں کئے اور متعدد تاریخی قطعات کہے ہیں- تاریخ گوئی کے جملہ اضاف میں اس کے مادہ بائے تاریخ موجود ہیں- کئی تاریخی مادے اس نے قرآنی آیات سے بھی اخذ کئے ہیں- (62) اس کی تاریخ گوئی سے دلچسپی اور مہارت کا اندازہ اس بات سے بھی لگایا جاسکتا ہے کہ اس نے اپنی اکثر کتابوں کے نام  تاریخی تجویز کئے ہیں- مثلا

* دیوان کا نام                                  “قال غم”             (1171ھ)

* مثنوی قضا و قدر کا تاریخی نام                     “گل از بہار قضا”       (1167ھ)

* مکلی نامہ کا تاریخی نام                          “بوستان بہار تازہ دل”  (1174ھ)

* تذکرہ شعراء                                 “مقالات الشعراء”     (1174ھ)

* تاریخ کی معروف کتاب                       “تحفۃ الکرام”          (1180ھ)

* زیر تحقیق تذکرہ صوفیہ کا نام                   “معیار سالکان طریقت” (1202ھ) وغیر ھم

بحیثیت مورخ:

’قانع‘ اپنے عہد کا بہت بڑا مورخ ہے- اس نے اسلامی تاریخ، عمومی تاریخ اور سندھ کی تاریخ پر ایک بالغ نظر اور آزاد فکر مورخ کی حیثیت سے کام کیا ہے- اسے اس کے عہد  کے حکمران میاں غلام شاہ کلہوڑہ نے اپنے خاندان کی تاریخ مرتب کرنے پر مامور کیا تھا اور طے یہ پایا تھا کہ شاہنامہ فردوسی کی طرز پر منظوم اور پھر نثر میں بھی “تاریخ عباسیہ” لکھی جائے گی- لیکن تھوڑے ہی عرصہ کے بعد ’قانع‘ نے یہ شاہی “خدمت” ترک کردی تھی اور 1180ھ میں اپنے طور پر ایک آزاد مورخ کی حیثیت سے اس نے”تحفۃ الکرام” لکھنا شروع کی-

’قانع‘ کی تاریخ سے متعلق دیگر تصانیف سے قطع نظر “تحفۃ الکرام” اور ٹھٹھہ کی تاریخ کے حوالے سے “مکلی نامہ” (63) ہی ایسی یاد گاریں ہیں جو اپنے اپنے موضوع پر سند کا درجہ رکھتی ہیں-

تحفۃ الکرام کی  تیسری جلد سندھ سے متعلق ہے- اس میں ابتدا سے لے کر میاں سرفراز کلہوڑہ کے عہد حکومت تک سندھ کی تاریخ کے علاوہ جو جغرافیائی حالات بیان کئے گئے ہیں وہ کسی “گزیٹئر” سے کم نہیں ہیں- حیرت ہوتی ہے کہ ٹھٹھہ میں بیٹھ کر اس دور میں جبکہ ذرائع آمدو رفت نہ ہونے کے برابر تھے تو ’قانع ‘نے سندھ کے ہر پرگنہ، شہر، قصبہ اور دیہات کا ذکر کیا ہے اور وہاں کے تاریخی آثار، مقامات اور مشاہیر علماء صوفیہ، شعراء اور دیگر اہم طبقات و افراد کا ذکرکیا ہے- گویا سندھ کی تاریخ پر یہ ایک ایسا انسائیکلوپیڈیا ہے جس سے کوئی اہل علم مستغنی نہین ہوسکتا-

تذکرہ نگار:

بحیثیت تذکرہ نگار  اس کا مقام بہت بلند ہے- اس نے تذکرہ نگاری کے سلسلے میں جو خدمات انجام دی ہیں وہ ناقابل فراموش ہیں- اس کی دیگر کتب تذکرہ سے قطع نظر شعراء کے احوال پر “مقالات الشعراء” اور صوفیہ اور صلحاء کے احوال پر “معیار سالکان طریقت” کی حیثیت سنگ میل کی سی ہے- مقالات الشعراء کو مرحوم سید حسام الدین راشدی نے ایڈٹ کرکے سندہی ادبی بورڈ (کراچی) سے 1957ع میں شائع کیا تھا- اس میں 719 فارسی گو شعراء کا تذکرہ ہے-

’قانع‘ ایک باعلم صوفی:

’قانع‘ ایک بلند پایہ عالم باعمل اور صوفی باصفا تھا- اس کے علمی مقام اور مرتبہ کی مظہر اس کی وہ تمام تصانیف ہیں جو اس نے یادگار چھوڑی ہیں اور اس کے عظیم صوفی ہونے پر اس کی پوری زندگی شاہد ہے کہ اس نے کس طرح دنیوی طمع و لالچ اور حرص و آز سے مستغنی ہو کر پوری زندگی علم و ادب کی خدمت میں بسر کردی- اس نے کشت علم و دانش کی آبیاری کے کئے شاہی ملازمت تک ترک کردی تھی اور بارہ سال کی عمر سے لے کر زندگی کے آخری لمحوں تک قرطاس و قلم سے  اس کا رشتہ قائم رہا، یا پھر وہ تزکیہ باطن اور ریاضت و مجاہدہ میں مصروف رہا- اس کا صوفیائے کرام سے قلبی، ذہنی، فکری اور روحانی ارتباط اس کے اخلاق عمل کا مظہر ہے- وہ خود نقشبندی سلسلہ طریقت سے وابستہ تھا، اور اہل بیت، صحابہ کرام اور صوفیائے عظام سے دلی محبت اور عقیدت رکھتا تھا- اس نے زندگی کے آخری سال (1202ھ) میں جو تین کتابیں (64) لکھیں وہ اس کے اسی حسن عقیدہ کی ترجماں ہیں، لیکن اس سے قبل 1187ھ میں ’قانع ‘نے ایک مثنوی “ختم السلوک” کے نام سے لکھی، جس کے مندرجات سے اس کے علم تصوف، صوفیانہ اصطلاحات اور راہ سلوک سے آگاہی کا اندازہ لگایا جاسکتا ہے، لیکن اس کتاب میں شامل بعض موضوع ایسے بھی ہیں جو اس کے جذب و کیف کی نمائندگی کرتے ہیں- اس کتاب میں ایک مقدمہ 21 مقالات اور خاتمہ ہے- اس کا ایک قلمی نسخہ سندھی ادبی بورڈ جامشورو میں محفوظ ہے- ہم یہاں اس مثنوی کے عنوانات اور مشمولات تحریر کئے دیتے ہیں تاکہ مصنف کی روحانی، عرفانی اور صوفیانہ بصیرت کی ایک جھلک دیکھی جا سکے-

مقدمہ: دربیان علم قیام:

1- مقالہ دربیان معرفت حق سبحانہ: در آنکہ صحت عقل و رویت آیہ سبب معرفت است نہ علت معرفت، اقوال شیخ، در معنی معرفت، درخلاف نفس کہ علم بان علم بحق است، کیفیت ہای ارتباط نفس بمعرفت الاھی، معرفت روح، وصف روح اعظم، دربیاں آنکہ آدم مظہر روح کلی است-         

2- مقالہ دربیان توحید باری: اقوال شیخ،  توحید ایمانی، توحید علمی، توحید حالی، توحیدالہیٰ-

3- مقالہ دربیان تصوف: وجہ تسمیہ، تلقین، لقب صوفی، معنی  صوفی و  متصوف، اقوال شیخ دروصف صوفی و متصوف-

4- مقالہ دربیان فقر: فقر وغنا، جواب و سوال ابن عطار وجنید، اقوال شیخ، تقسیم محققان فقر-

5- مقالہ دربیان توبہ : معنی توبہ و اقسام آن و خصوصیت، اختلاف اقوال شیخ در وصف و صحت آن، احوال و مقامات وارکان توبہ، چہار مقام توبہ، پنج ارکان توبہ، نتائج توبہ و درجات آن-

6- مقالہ دربیان توکل: مواضح اطلاق توکل، اقسام رزق، غلوتوکل و متوکلان-

7- مقالہ دربیان صبر: انواع متعلق صبر، انواع صبر، اقوال شیخ-

8- مقالہ دربیان شکر: مواضع شکر، اختلاف شیخ، معنی شکر، انواع شکر، تبیین قسم نعمت، و دو قسم شاکران-

9- مقالہ دربیان رضا: حقیقت رضا  و قسمین آن، اقسام راضیان-

10- مقالہ دریبان حال و مقام: فرق بین الحال و المقام، اختلاف در دوام حال-

11- مقالہ در خوف و رجا: بیان قسمین خوف و وصف ہریک، وصف رجا  و ارتباط آن بخوف-

12-مقالہ در بیان جمع و تفرقہ تفصیل جمع بر تفرقہ

13-مقالہ در سکر والصحو: تبیین مقامات واحدین، اختلاف در فضل سکر و صحو-

14- مقالہ فی الفناو البقا تبیین اقوال دران-

15- مقالہ  در ب�